2. HAFTA (PARA PİYASASI ARAÇLARI) Prof. Dr. Yıldırım B. ÖNAL
FİNANSAL ARAÇLAR Fon sunanlar fon isteminde bulunanlara devrettikleri fonların karşılığında, bu alış-veriş sonucu doğan alacak veya ortaklık haklarını gösteren bir belge alırlar. İşte bu belgeye "Finansal Araç veya "Finansal Yatırım Aracı" adı verilmektedir. Finansal araçlar belirli bir satın alma gücünü temsil ederler ve fon isteminde bulunanlar tarafından yaratılıp, fon sahiplerine fonlarının karşılığında verilirler. Finansal araçlar, elinde tutanlar için finansal aktifleri, pazara sürenler için ise finansal borçları oluştururlar.
FİNANSAL ARAÇLAR "Sermaye piyasası araçları: menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır." hükmü getirilmiş ve "menkul kıymetler: Ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Kurulca belirlenen kıymetli evraktır." şeklinde tanımlanmıştır.
Menkul Kıymet Kavramı Sermaye Piyasası Kanunu, para, çek, poliçe ve bono hariç olmak üzere; paylar, pay benzeri diğer kıymetler ile söz konusu paylara ilişkin depo sertifikalarını, borçlanma araçları veya menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ile söz konusu kıymetlere ilişkin depo sertifikalarını, menkul kıymetler olarak tanımlamıştır.
Menkul Kıymetlerin Özellikleri Menkul kıymetler, yasal açıdan kıymetli evrak niteliğindedir. Menkul kıymetler, standart ve yuvarlak meblağlı, misli nitelikte belli şekil koşullarına sahip değerlerdir. Çok sayıda ihraç edilip, halka arz edilen kitle senetleridir. Az veya çok devamlılık gösterir, alacak ya da ortaklık haklarını temsil ederler. Dönemsel gelir sağlarlar. SPK tarafından belirlenen koşullara uymak ve Kurulun istediği bilgileri içermek zorundadırlar. Yatırım amacı ile kullanılırlar.
FİNANSAL ARAÇLAR Diğer sermaye piyasası araçları: menkul kıymetler dışında kalan ve şartları Kurulca belirlenen evraktır. Şu kadar ki nukut ile çek, poliçe, bono ile mevduat sertifikaları bundan müstesnadır.
PARA PİYASASI ARAÇLARI Görüldüğü gibi Yasa'nın değişik hükmünde de ileride yeni finansal araçların oluşturulabileceği düşünülmüş ve bu konuda düzenleme yapmak üzere Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) yetkili kılınmıştır. Bu sunumda, tüm ekonomik birimler ve tüm finansal pazar katmanları dikkate alınarak; banknot, mevduat defterleri, ticari senetler gibi para piyasası araçları incelenmektedir.
BANKNOT Çağımızdaki anlamıyla banknot, emisyon kurumunca dolaşıma çıkarılan ödeme araçlarının ya da efektif paranın adıdır. Devletin resmi parası ve topluma borcudur. Yasa gücü ve para otoritesi kararıyla oluşturulmuş satın alma gücüdür. Taşıyana, üzerinde yazan miktarın ödenmesinin, çıkaran kuruluş tarafından garanti edildiği faiz taşımayan kıymetlerdir. Yasal ödeme aracıdır. TCMB TL Banknot basmaya tek yetkili kurumdur. Bir başka tanımla banknot, devlet bankası tarafından çıkarılan kağıt paradır. Banknotun, altın, gümüş, döviz gibi menkul kıymetlerden teşekkül eden bir karşılığı bulunur.
MEVDUAT DEFTERLERİ Bankalara istenildiği zaman veya belli bir sürenin sonunda çekilmek üzere yatırılan fonlara mevduat denir. Bankalara yatırılan fonlar karşılığında, yerine göre alacaklı cari hesaplar, mevduat hesapları açılır ve fonun sahiplerine mevduat defteri (cüzdanı) verilir. Mevduat defterleri dolaylı finansal araçlardır. Çünkü bu araçlar karşılığı toplanan fonlar, banka tarafından, ihraç ettikleri dolaysız finansal araçlar satın alınarak uçtaki fon kullanıcılarına transfer edilirler.
MEVDUAT DEFTERLERİ Mevduat, bankaların en önemli yabancı kaynağını oluşturur ve vadelerine göre üçe ayrılır: Vadesiz mevduat: mevduat sahibi, işlem, spekülasyon ve kısmen de güvence nedeniyle bankaya fonunu yatırarak karşılığında banka hesabının kazandırdığı güveni ve kayıtsal paranın sağladığı kolaylığı satın almakta ve efektif parayı banka parasına dönüştürmektedir. Burada hesap sahibi için önemli olan faiz almak değil, gerektikçe çek yazarak, kredi kartı kullanarak, havale yaptırarak veya efektife çevirerek satın alma gücünü kullanabilmektir. Vadeli mevduat: birikim sahibinin faiz geliri elde etmek amacıyla bankalara belirli bir süre için verdiği bir ödünçtür. İhbarlı mevduat: bankaya (7 gün) önceden bildirilmek koşulu ile geri çekilebilen hesaptır.
MEVDUAT DEFTERLERİ Mevduatlar ayrıca fon sunanlara göre; tasarruf mevduatı, resmi mevduat, ticari mevduat, bankalar mevduatı ve diğer kuruluşlar (sosyal güvenlik kurumları, vakıf ve dernekler, sendikalar vb) mevduatı olmak üzere ayrılabilirler. Daha önce mevduat türleri arasında sayılan mevduat sertifikası 30 Ocak 1997 tarihinden itibaren mevduat türleri arasından çıkarılmıştır. Bankalar mevduat hesaplarında topladıkları fonları avans ve plasmanlara bağlamakta ve fon sunanlarla fon kullananlar arasında bir köprü görevi yapmaktadırlar. Türkiye'de en yaygın para piyasası aracı mevduattır.
KREDİ KARTI VE BANKA KARTLARI Kredi kartları tüketim harcamalarında efektif ve çekin yerini alan bir ödeme aracıdır. Kart sahibi ya her türlü harcamaları ya da sınırlı bazı harcamaları için kredi kartlarından yararlanabilir. Nakit para ödemeksizin, mal ve hizmet satın alma olanağı sağlayan kredi kartlarının ilk uygulaması ABD de 19. yüzyılda başlamıştır. Daha sonra belirli bir bölge ile sınırlı olmayan ve aynı zamanda farklı alanlarda faaliyet gösteren işyerlerinde para yerine ödeme aracı olarak kullanılabilen ilk ödeme kartı 1950 yılında Diners Club tarafından çıkarılmıştır.
KREDİ KARTI VE BANKA KARTLARI ABD de kart hamiline kredi kullanma olanağı veren ilk kredi kartı ise 1951 yılında çıkarılmıştır. Yaygın ve etkin kart uygulaması ise, 1959 yılında Amercard adı altında Bank of America tarafından başlatılmıştır. Bu kart, uluslararası düzeyde kabul görmesi üzerine 1977 yılında, adı değiştirilerek VISA karta dönüşmüştür.
KREDİ KARTI VE BANKA KARTLARI Türkiye de ise ilk kredi kartı, 1968 yılında çıkarılan Diners Club tır. Bugün evrensel kredi kartlarının çoğu yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Banka kartı ise kredi kartından farklı olarak aynı grupta olan bankaların şube, ajans, muhabir ve ATM gibi otomatik makinelerden para çekmeye yarar. Banka kartı kredili işlem yapma hakkını vermez. Ancak günümüzde, kredili banka kartı sahibine, belirli bir tutara kadar, bankanın ödeme garantisi ile kredili işlem yapma hakkı verilmektedir.
KREDİ KARTI VE BANKA KARTLARI Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanununa ilişkin taslak çalışmalarına ilk olarak 1993 yılında Türkiye Bankalar Birliği nezdinde T.İş Bankası A.Ş.,Yapı ve Kredi Bankası A.Ş., Akbank T.A.Ş. ve Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. tarafından oluşturulan bir komisyon tarafından başlanılmış, 1995 yılından itibaren ise Bankalararası Kart Merkezi A.Ş. nezdinde çalışmalara devam edilmiştir. 1996 yılında oluşturulan taslak metin, uzunca süre üzerinde tartışıldıktan sonra 1 Mart 2006 tarih ve 26095 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak, yürürlüğe girmiştir.
Kredi Kartı Bankalararası Kart Merkezi, kredi kartını bankalar ve çıkartmaya yetkili kuruluşların müşterilerine belirli limitler dâhilinde açtıkları kredilerle, nakit kullanmaksızın mal ve hizmet alımı, nakit kredi çekme imkânı sağlamak için verdikleri ödeme aracı olarak tanımlanmıştır. 5464 sayılı Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu ise kredi kartını Nakit kullanımı gerekmeksizin mal ve hizmet alımı veya nakit çekme olanağı sağlayan basılı kart veya fiziki varlığı bulunmayan kart numarası şeklinde tanımlamıştır.
Banka Kartı 5464 sayılı Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu banka kartını, mevduat hesabı veya özel carî hesapların kullanımı dahil bankacılık hizmetlerinden yararlanmayı sağlayan kart olarak tanımlamaktadır. Banka kartı, bankaların şube, ajans, muhabir ve ATM gibi otomatik makinelerden para çekmeye yarar.
MEVDUAT SERTİFİKALARI Mevduat sertifikaları, banka tahvili olarak da tanımlanabilir. Banka tarafından vadeli hesap açtıranlardan isteyenlere verilen bir belgedir. Diğer bir deyişle vadeli ve belli bir faize bağlanmış fonun bir bankada olduğunu belirten bir finansal varlıktır. Mevduat sertifikaları bankalar için vadesi kesin, yatırımcı için ise her zaman başkasına satılabilecek, likiditesi yüksek finansal araçlardır. Mevduat sertifikaları özellikle 1980'den sonra bazı menkul kıymet aracı kuruluşları (bankerler) tarafından birikim sahiplerine güvence olarak sunulmuştur. TCMB tebliğiyle 30 Ocak 1997 tarihinden itibaren mevduat karşılığı mevduat sertifikası çıkarılamayacağı hükmü getirilmiş bulunmaktadır.
TİCARİ SENETLER Türk Ticaret Kanunu kıymetli evrakı poliçe, bono, çek, makbuz senedi, varant, taşıma senedi, konşimento, tahvil ve hisse senedi olarak çeşitlendirmiş, ancak poliçe, bono ve çeki ticari senetler olarak ayırmıştır.
TİCARİ SENETLER Ticari senetler ticari krediyi likit hale getirmeye yararlar ve diğer kıymetli evraktan şu noktalarda farklılık gösterirler: Ticari senetler dolanım yeteneğine sahiptir. Ticari senetler dolanım kolaylığı bakımından kesin şekil koşullarına tabidir. Ticari senetlerin üzerinde imzası bulunan kişiler zincirleme sorumludurlar. Ticari senet üzerinde her imza veya beyan bağımsız bir borçlanmayı gösterir. Ticari senetler bankalar tarafından iskonto işlemine tabi tutulduktan sonra kredi aracı haline de dönüşürler. Ticari senetler İcra İflas Kanunu'ndaki özel izleme yöntemlerine tabidir.
Kambiyo Senetlerinin Ortak Özellikleri Kambiyo senetleri para alacağını temsil ederler. Kambiyo senetleri kanunen emre yazılı senetlerdir. Kambiyo senetleri ibraz senetleridir. Kambiyo senetleri tedavül senetleridir.
POLİÇE Poliçe üçlü bir ilişkiyi düzenleyen, alacaklının borçluya hitaben imzaladığı bir ödeme emridir. Diğer bir deyişle, poliçeyi düzenleyen (keşideci) bir diğer kişiye (muhatap), poliçede ismen belirtilen bir kimseye (lehdar) belli bir tutarı ödeme emrini verir. Ancak muhatap senedin keşidesi anında borçlu ve sorumlu değildir, poliçenin yüzünü imzaladıktan sonra poliçe ilişkisine girer ve belirtilen tutarı ödeme konusunda sorumlu olur.
BONO Bono yasanın emrettiği özel şekil koşullarını yerine getirerek borçlu tarafından düzenlenen ve belli bir tutarın, saptanan bir tarihte, belirlenen bir şahsa veya emrine kayıtsız şartsız ödeneceğini gösteren bir ticari senettir. Poliçe gibi bono da hem bir ödeme, hem de bir kredi aracıdır. Ancak, poliçeden farklı olarak bonoda ikili ilişki vardır. Ayrıca, poliçeyi düzenleyen alacaklı, bonoyu düzenleyen ise borçludur. Uygulamada bazı tacirlerin bir mal karşılığı olmaksızın hatır senedi niteliğinde bonolar düzenlediklerine ve bu senetleri ciro ettiklerine veya bankaya kırdırdıklarına çok rastlanmaktadır.
BONO Bonoların çeşitli şekilleri vardır. Örneğin, devletin kısa süreli fon gereksinmelerini karşılamak üzere hükümetçe çıkarılıp pazara arz edilen senetlere hazine bonoları denir. Hazine bonoları devletin dalgalı borçlarını gösterir. Bunlarla devlet para pazarından fon çekmiş olur. Aslında genel anlamda sermaye piyasası aracı olarak açıklanacak olan tahvil de bir tür bono olarak kabul edilebilir.
ÇEK Çek kullanılmaya hazır provizyona dayanan bir ödeme emridir. Çekin de yasaca belirlenen koşullara uyularak düzenlenmesi gerekmekte ve çekte de, poliçede olduğu gibi üçlü bir ilişki bulunmaktadır. Ancak poliçede muhatap şahıs olabilir. Çekte muhatap daima bir mali kurumdur. Türkiye'de ve diğer bazı ülkelerde çekte muhatap sıfatı yalnız bankaların tekeline bırakılmıştır. Poliçeden farklı olarak çekte provizyon aranır. Ayrıca çekte vade yoktur. Daima görüldüğünde ödenmesi gerekir. Çekin karşılığı her zaman paradır. Oysaki poliçenin karşılığı normal olarak maldır.
ÇEK Çek çok kısa ömürlü bir finansal araçtır. Çek efektifin tüm niteliklerine sahip olmakla beraber, banknottan çok daha geniş bir dolanım hacmini temsil etmektedir. Kayıtsal para hacmi, hemen her yerde, banknot hacmini aşmaktadır. Diğer bir neden de çekin büyük ödemelerde para sayma ve nakletme külfetini ortadan kaldırmasıdır. Ancak kredi kartı ve internet bankacılığı kullanımının hızla yayılması nedeniyle çek kullanımı azalmıştır.
ÇEK Çek, aslında bir tediye yani ödeme aracıdır. Ödemenin ne zaman yapılacağı ise çek üzerine konan tarih ile olur. Bu tarihten önce çekin tahsil edilmek istenmesi ticarette güvensizliğe neden olmaktadır. Buna bağlı olarak "5838 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanun ile ülkemizde çek kullanımının düzenlenmesini etkileyen iki önemli değişiklik yapılmıştır. Bu değişikliklerle bundan böyle çekler vadeli olarak kullanılabilir hale getirilmiş, düzenlenen çeklerin talimatla ödenmesinin durdurulmasına hukuken son verilmiştir.
ÇEK 5838 sayılı yasanın 18'inci maddesi ile 19.03.1985 tarihli ve 3167 sayılı Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkındaki kanuna Geçici 2'nci madde eklenmiş ve eklenen maddeye göre ise "31.12.2009 tarihine kadar, üzerinde yazılı keşide tarihinden önce çekin ödenmek için muhatap bankaya ibrazı geçersizdir." denilmiştir. İlgili yasa maddesi gereği olarak 28 Şubat 2009 tarihi ile 31.12.2009 tarihi arasında vadeli olarak düzenlenmiş olan çeklerin üzerinde yer alan keşide tarihlerinden, başka bir anlatımla vadelerinden önce ibrazı halinde bankalar tarafından bu çekler için işlem yapılamayacak, yani ödenmeyecek veya takas odasında işlem görmeyecektir.
ÇEK Sözü edilen yasa maddesinin gerekçesine göre; belirli bir süreyle çekin, üzerinde yazılı keşide tarihinden önce ödenmek için muhatap bankaya ibrazı geçersiz kabul edilerek ekonomik sıkıntılarla çeklerin zamanında ödenmemesi sonucunda ticari hayatta karşılaşılan sorunlara ve mağduriyetlere çözüm üretilmesi amaçlanmıştır.
ÇEK 5941 Sayılı Çek Kanununun Amaç ve kapsamı; (MADDE 1 (1)) Bu Kanunun amacı, çek defterlerinin içeriklerine, çek düzenlenmesine, kullanımına, çek hamillerinin korunmalarına ve kayıt dışı ekonominin denetim altına alınması önlemlerine katkıda bulunmaya ilişkin esaslar ile çekin karşılıksız çıkması ve belirlenen diğer yükümlülüklere aykırılık hâllerinde ilgililer hakkında uygulanacak yaptırımları belirlemektir.
ÇEK İbraz, ödeme, çekin karşılıksız olduğunun tespiti ve gecikme cezası: MADDE 3 (1) Karşılığı bulunan çek, hesabın bulunduğu muhatap bankanın herhangi bir şubesine ibraz edildiğinde hamilin varsa vergi kimlik numarası saptandıktan sonra ödenir. Ancak çek, hesabın bulunduğu şubeden başka bir şubeye ibraz edildiğinde, o şubece karşılığı sorulmak suretiyle ödenir. denilmektedir.
ÇEK Ancak; GEÇİCİ MADDE 3 (Ek: 31/1/2012-6273/6 md.) (5) 31/12/2017 tarihine kadar, üzerinde yazılı düzenleme tarihinden önce çekin ödenmek için muhatap bankaya ibrazı geçersizdir. denilerek bir nevi çekte vade tanınmış ve bu durum sürdürülmüş gibi olmaktadır. 5941 SAYILI KANUNA EK VE DEĞİŞİKLİK GETİREN MEVZUATIN YÜRÜRLÜĞE GİRİŞ TARİHİNİ GÖSTERİR LİSTE Değiştiren Yürürlüğe Kanun 5941 Sayılı Kanunun değişen maddeleri giriş tarihi 6273 2, 3, 5, 6, 7 ve Geçici Madde 3 3/2/2012
SİGORTA POLİÇELERİ VE EMEKLİLİK SÖZLEŞMELERİ Sigorta işletmeleri, gelecekte oluşma olasılığı bulunan tehlikelerin doğuracağı zararları parasal açıdan karşılamayı üstlenen kurumlardır. Bu hizmet karşılığında, sigortalıdan defaten veya taksitle, sigorta primlerini tahsil ederler. Ancak, riskin neden olacağı hasarlar meydana gelinceye kadar primler, sigorta şirketince çeşitli finansal araçlara yatırılarak fon isteminde bulunanların gereksinmelerini karşılamakta kullanılır. Sigortacı, sigorta ettirene sigorta sözleşmesi gereğince her iki tarafın sahip olduğu hak ve yükümlülükleri gösteren ve kendi tarafından imza edilen bir sigorta poliçesi vermeye zorunludur.
SİGORTA POLİÇELERİ VE EMEKLİLİK SÖZLEŞMELERİ Poliçe sigorta ettirenin isteği üzerine, ada, emre ya da taşıyana yazılı olarak düzenlenebilir. Sigorta poliçesinin bazı bilgileri zorunlu olarak içermesi gerekir. Sosyal sigorta alanında faaliyet gösteren sosyal güvenlik kurumları da belirli bir grubun genel çıkarlarını korumak amacı ile zorunlu olarak, oranları sigortalıların gelirlerine ve mesleklerine göre yasayla belirlenen primleri toplarlar. Bu fonlar sigortalılara tekrar geri verilinceye kadar sosyal güvenlik kurumlarınca her tipteki sermaye pazarı araçlarına yatırılabilir. Sigorta kurumları tarafından fon sunanların fonlarını çekmek için kullanılan sigorta poliçeleri ve emeklilik sözleşmeleri de bir tür dolaylı finansal araçlardır.
Dersimiz sona ermiştir. Katılımınız için teşekkür ederiz.