ATIKLAR Dr. Selçuk KÖKSAL

ATIKLAR Dr. Selçuk KÖKSAL Günlük hayatımız sırasında insan ve hayvan vücudundan atılan maddeler, günlük faaliyetler sonucu oluşan her türlü çöpler, hayvanların kesimi sonucu oluşan mezbaha artıkları ve sanayii de üretim süreçleri sonucunda ortaya çıkan maddelerin tümü Atıklar başlığı altında toplanmaktadır. İnsan sağlığını olumsuz yönde etkileyebilen atıklar kabaca sıvı ve katı atıklar olmak üzere iki ana gruba ayrılmakta olup aşağıdaki tabloda atıkların sınıflandırması verilmektedir. ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI SIVI ATIKLAR KATI ATIKLAR * İnsan dışkısı * Çöpler * İnsan idrarı * Sanayii artıkları * Hayvan dışkısı * Mezbaha artıkları * Kullanılmış sular * Hayvan cesetleri SIVI ATIKLAR : Sıvı atıklar arasında yeralan insan dışkısı, insan idrarı ve hayvan dışkısı başta enfeksiyon hastalıkları olmak üzere birçok hastalığın kişide oluşmasına neden olabildiklerinden sağlık açısından en önemli sıvı atıkları teşkil etmektedirler. Dışkı nın yapısına bakacak olursak; dışkının %25 i mikroorganizmalardan teşekkül etmekte olup bu mikroorganizmaların büyük bölümünüde barsağın normal flora bakterileri olan koliform organizmalar teşkil etmektedirler. Koliform organizmalar normal şartlarda barsaklarda hastalık oluşturmadıkları halde diğer dokulara geçtiklerinde hastalığa yol açabilmektedirler. Örnek olarak kadınlarda sıklıkla ortaya çıkan sistit etkeni koliform organizmalardır. Aşağıdaki şematik şekilde sıvı atıklardan dışkının parçalanma evreleri görülmektedir. SAPROFÝT BAKTERÝ (Aerob veya Anaerob ortamda) DIÞKI (%25 Mikroorganizma) *Koliform bakteriler *Diðer m.organizma ORGANÝK MADDELER (Protein, Üre) *Metan *Amonyak *CO2 *Azot *Nitrit *Nitrat Kendilerini oluþturan temel maddeler Aðýrlýk %50-80 azalýr GÜBRE Sıvı atıklardan özellikle dışkı ve idrar vücuttan atıldıktan sonra hiç bir müdahalede bulunulmadan bırakılacak olursa aerob veya anaerob ortamda bulunan saprofit bakterilerin etkisi ile önce protein ve üre ye ve daha sonra kendisini oluşturan organik maddelere dönüşür. Bu dönüşüm sırasında ağırlığı %50-80 civarında azalan dışkı gübre haline dönüşür. Dönüşüm sırasında Metan,

Azot, Karbondioksit, Amonyak gibi gazların yanısıra, nitrit, nitrat gibi oraganik maddelerin parçalanma ürünleri dış ortama verilmektedir. Son yıllarda sıvı atıkları arıtılması sonucu ortaya çıkan Metan gazından ısı ve enerji eldesinde yararlanılmaktadır. Sıvı atıklar dış ortama atıldıktan sonra sıvı atık içinde yeralan bakteriler en fazla 2 ay, parazit yumurtaları ise en fazla 6 ay canlı kalabilirler. Dış ortamda 6 ay süreyle bekletilmiş sıvı atıklardan özellikle kırsal alanlarda hayvan dışkısı gübre olarak kullanıma hazır hale gelmekte olup zirai amaçla kullanılmaktadır. Sıvı atıklar içindeki mikroorganizmalar değişik ortamlarda farklı yaşam sürelerine sahip bulunmakta olup sıvı atıklarda mevcut bazı mikroorganizmaların çeşitli ortamlardaki yaşam süreleri aşağıdaki tabloda özet olarak verilmektedir. SIVI ATIKLARDAKİ MİKROORGANİZMALARIN ÇEŞİTLİ ORTAMLARDA YAŞAM SÜRELERİ HASTALIK ETKENİ ATIK SUDA TOPRAKTA MAHSULDE Kolera vibriyonu 1 ay 3 haftadan az 5 günden az Fekal koliform bakteriler 3 ay 2 aydan az 1 aydan az Enterovirüsler 3 ay 3 aydan az 2 aydan az Entomeoba parazitleri 25 gün 3 haftadan az 10 günden az Ancylostoma parazitleri 3 ay 3 aydan az 1 aydan az Ascaris parazitleri 1 yıl 10 aydan az 3 aydan az Schistosoma parazitleri --- 3-4 saat 3-4 saat Sıvı atıklar dış ortama verildikten sonra eğer uygun bir yöntemle zararsız hale getirilmesse aşağıdaki şekilde görülen çeşitli yollar ile diğer kişilere ulaşmakta ve özellikle bulaşıcı bir çok hastalığın bu kişilere bulaşmasına neden olabilmektedirler. SIVI ATIKLAR ÝLE HASTALIK ETKENLERÝNÝN TAÞINMA YOLLARI SIVI ATIK Eller Artropodlar Atýk sular Katý atýklar Toprak Tarým-Ziraat Yerüstü, Yeraltý sularý Gýdalar Su Kaynaklarý Sportif faaliyetler DÝÐER KÝÞÝLER Şekilde belirgin olarak görüldüğü gibi dış ortama verilen sıvı atıklar direkt olarak eller yolu ile, artropodların sıvı atıklara ve gıdalara teması sonucu enfekte gıdaların yenmesi ile, sıvı atıkların karıştığı atık suların tarım ve ziraatde sulamada kullanılması sonucu bu tip sularla sulanmış gıdalar yolu ile, sıvı atıkların yerüstü ve yeraltı sularına karışması sonucunda bu tip suların içilmesi ve kullanımı ile veya enfekte sularda yapılan sportif faaliyetler ile (yüzme, banyo vd.), diğer kişilere bulaşmakta ve bu kişilerde bir çok hastalığın oluşumuna neden olmaktadırlar.

Aşağıdaki tabloda dışkı ve idrarda mevcut olabilen bazı bakteri, virüs, protozoon ve helmintler ile bu etkenlerin insanda oluşturdukları hastalıklar verilmektedir. İNSANDA DIŞKI ve İDRAR YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR ETKEN HASTALIK Dışkıda İdrarda E.coli Diyare + + L. interrogans Leptospiroz - + S. typhii Tifo + + Shigella bakterileri Shigelloz + - V. cholera Kolera + - Poliovirusler Poliomyelit + - Rotavirusler Gastroenterit + - E. hystolitica Amipli Dizanteri + - G. intestinalis Giyardiyaz + - A. lumbricoides Askariyazis + - F. hepatica Karaciğer enfeksiyonu + - A. doudenale Kancalı kurt enfeksiyonu + - N. americanus Kancalı kurt enfeksiyonu + - Schistosoma spp Şistozomiyaz + + Taenia spp Şerit enfeksiyonu + - Tabloda görüldüğü gibi leptspiroz etkeni sadece idrarda bulunmasına karşılık, tifo, diyare ve şistozomiyaz etkeni hem dışkı hem de idrarda mevcur bulunabilmektedir. Geri kalan hastalıkların çoğunun etkeni sadece dışkıda bulunmakta ve bu yolla diğer kişilere bulaşmaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi bir çok enfeksiyon hastalığının oluşumunda önemli bir role sahip olan sıvı atıkların dış ortama çıktıktan sonra uygun şekilde zararsız hale getirilmeleri büyük önem arzetmektedir. Bundan sonraki bölümde sıvı atıkların zararsız hale getirilmesinde kullanılan yöntemlerden sırası ile bahsedilecektir. Sıvı Atıkları Zararsızlaştırma Yöntemleri : Sıvı atıkların zararsız hale getirilmesinde büyük kentlerde özel atık toplama ve arıtma tesisleri (kanalizasyon) kırsal alanlardaki küçük yerleşim yerlerinde ise Sağlıklı hela çukurları ndan yararlanılmaktadır. Sıvı atıkları zararsız hale getirilmesi için kullanılan yöntemlerin tümünün belli özelliklere sahip olması gerekmekte olup bu özellikler sırası ile aşağıda maddeler halinde verilmektedir. - Kullanılan yöntem yüzeyel toprak tabakasını kirletmemelidir. - Kullanılan yöntem yerüstü ve yeraltı su kaynaklarını kirletmemelidir. - Kullanılan yöntemde Hayvanlar ve özellikle eklembacaklılar ile sıvı atıkların teması önlenmelidir. - Kullanılan yöntemde sıvı atıklar ile kişilerin teması önlenmelidir. - Kullanılan yöntemde sıvı atıkların kötü kokuları ve olumsuz görünümleri nedeni ile açıkta bırakılmaları önlenmelidir. - Kullanılan yöntemin yapımının ucuz, kullanımının kolay ve toplumun geleneklerine uygun olması gereklidir. - Kullanılan yöntemde sıvı atıklar açık yerlerde değil kapalı yerlerde toplanmalıdır. Sıvı atıkların zararsız hale getirilmesinde kullanılan yöntemler arasında Açık hela çukuru, çukurlu hela, asılı hela, kimyasal hela, sulu hela çukuru, septik çukur (foseptik) ve kanalizasyon sistemi gibi yöntemler bulunmaktadır. Bu yöntemler içinde en gelişmiş olan yöntem hiç şüphesiz kanalizasyon olmasına rağmen bu sistemin ekonomik açıdan maliyetinin yüksek olması nedeni ile her yerde kullanılamamaktadır. Aşağıda sırası ile sıvı atıkları zararsızlaştırma yöntemlerinden tek tek geniş olarak bahsedilecektir.

Açık Hela Çukuru : Açık hela çukuru özellikle belirli bir bölgede geçici yerleşim durumlarında (savaş, askeri tatbikatlar, doğal afetler vd. ) geçici süre için kullanılan bir yöntemdir. Bu nedenle açık hela çukuruna sahra helası adıda verilmektedir. Bu yöntemde bir çukur kazılır. Sıvı atıklar çukura döküldükçe atıkların üzeri kazılan toprak ile kapatılır. Açık hela çukurunda mikroorganizmalar toprakta ayrışıma uğramaktadırlar. Bu tip hela çukuru dolana kadar kullanılır. Çukur dolduğunda ayrı bir yerde yenisi açılır. 30X30X40 cm boyutlarında bir çukur 5 kişilik bir topluluğun 2 haftalık gereksimini karşılayabilmektedir. Çukura belli sürelerde eklembacaklıların üremesini önlemek için lizol veya mazot dökülür. Açık hela çukuru yeraltı sularından uzak bir bölgede ve yerleşim yerlerinden 200-300 m uzağa kurulmalıdır. Açık hela çukurunun şematik dizaynı aşağıdaki şekilde görülmektedir. AÇIK HELA ÇUKURU Çukur boyutlarý : 30 x 30 x 40 / 5 Kiþi (2 hafta) Belli sürelerde %4'lük LÝZOL dökülür. Sývý atýk Toprak Toprak tabakasý Sývý atýklar Toprakta ayrýþma Çukurlu Hela : Açık hela çukurunun daha gelişmiş şeklidir. Aşağıdaki şekilde çukurlu hela nın şematik dizaynı görülmektedir. Bu yöntemde de sıvı atıklar toprakta saprofit bakteriler tarafından ayrışıma uğramaktadırlar. Çukurlu hela sıvı atıkların kötü kokularının olumsuz etkileri nedeni ile ev dışına yapılmalıdır.

ÇUKURLU HELA Çukur boyutu 100 x 100 x 250 Hela Odasý Atýk Giriþi Haftada bir gaz veya mazot dökülür 1.80-5.00 m Beton Toprakta ayrýþma Toprak Çukurun boyutları 100X120X250 cm dir. Açılan çukur yeraltı su tabakasından en az 3 m, kuyulardan ise en az 15 m uzakta açılmalıdır. Çukur içine haftada bir defa gazyağı veya mazot dökülerek eklembacaklıların üremesi önlenir. Çukura atılan atıkların sıvı kısmı toprak tarafından emilir. Çukurdaki atığın katı kısmının yüksekliği toprak yüzeyine yaklaştığında çukur toprakla kapatılırak yeni bir çukur açılarak hela odası bu çukur üzerine yerleştirilir. Çukurdaki kurumuş sıvı atıklar 9-12 ay beklendikten sonra gübre olarak kullanılabilir Sulu Hela Çukuru : Sulu hela çukuru su ile dolu sızdırmasız bir beton çukurdan oluşmaktadır. Çukurun üzerine tahtadan bir hela odası yapılır. Çukurun boyutları kullanıcı sayısına göre değişmekle beraber ortalam 100X100X100 cm boyutlarındadır. Çukur kullanıma açılmadan önce su ile doldurulur. Sıvı atıklar su içinde anaerob ayrışıma uğramaktadırlar. Sıvı atıkların hacmi su içinde %80 kadar azalır. Çukurdaki su ile karışık atıklar belli sürelerde vidanjör ile boşaltılır. Çukur içindeki su seviyesi sıvı atık giriş borusu seviyesi altına düşmemelidir. Su seviyesi düştüğü taktirde eklembacaklılar çukur içine girebilir veya ayrışma sonucu açığa çıkan gazlar hela odasına yayılarak pis kokulara neden olabilir. Havalandırma borusu ile çukur içinde ayrışma sonucu ortaya çıkan gazlar dışarı verilir. Çukurdan açığa çıkan septik sıvı ya dağıtım çukurlarına veya septik çukura verilmelidir. Çukurdan açığa çıkan septik sıvı hiç bir zaman toprağa verilmemelidir. Aşağıdaki şekilde Sulu hela çukuru nun şematik dizaynı verilmektedir.

SULU HELA ÇUKURU Hela Odasý Hava Borusu Atýk Giriþi Toprak Beton Suda ayrýþma Septik sývý Su Septik Çukur (Foseptik) : Çukurlu hela nın 2-3 bölmeli şeklidir. Çukurdaki bölmelerin her tarafı betonla kaplıdır. Sıvı atıkların bölmelerden geçişi esnasında katı kısımların büyük kısmı ilk bölümde çökmeye uğrar. Sıvı atıkların bölmelerden geçişi esnasında en alt kısımda katı kısımların çöküntüsü (çamur tabakası), ortada bulanık bir kısım (orta tabaka) en üstte daha küçük asılı maddelerin yeraldığı yüzücü kısım oluşmaktadır. Bölmelerden geçen sıvı atıklar su içinde anaerob ayrışıma uğramaktadırlar. Septik çukurun son bölmesine metal veya tuğla parçalarından oluşan tabakalar konarak ayrışım dahada hızlandırılabilir. Septik çukurun çıkış borusundan açığa çıkan septik sıvı ya dağıtım çukurlarına, ya boş topraklar üzerine veya çevre müsaitse toprak altına sızdırılır. Hastane, senatoryum gibi müesseselerinin sıvı atıklarının verildiği septik çukurdan çıkan sıvının mutlaka uygun bir dezenfekten madde ile dezenfekte edilmesi gereklidir. Eğer septik sıvının verileceği ortam müsait değilse septik sıvı suni olarak inşa edilen sıvı atık göcüklerine verilerek suni biyolojik arıtma işlemine tabi tutulur. Aşağıdaki şekilde iki gözlü bir septik çukur şeması verilmektedir. SEPTÝK ÇUKUR (FOSEPTÝK) Atýk Giriþi Kapak BETON Kapak Septik sývý SUDA AYRIÞMA SUDA AYRIÞMA TOPRAK TABAKASI Asılı Hela :

Özellikle geri kalmış ülkelerde kullanılan ilkel bir sıvı atık zararsızlaştırma yöntemidir. Bir akarsu veya durgun su birikintisi üzerine kurulan bir hela odasından oluşur. Sıvı atıklar direkt olarak suya verilir ve suda anaerob ortamda ayrışıma uğrarlar. Asılı tip hela akarsular üzerinde kurulacaksa akıntı yönünün aşağı tarfında yerleşim yeri bulunmamasına özen gösterilmelidir. Ayrıca asılı tip helaların bulunduğu su kitlelerinden içme ve kullanma suyu olarak yararlanılmamalıdır. Bu tip hela özellikle geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerin kırsal kesimlerinde yaygın olarak kullanılan sıvı atık zararsızlaştırma yöntemlerinden birisidir. Asılıtip helanın şematik şekli aşağıda görülmektedir. ASILI HELA Hela Odasý Toprak Tabakasý Atýk Suda ayrýþma Akarsu Kimyasal Tip Hela : Özellikle uçak, tren vapur gibi ulaşım araçlarında kullanılan hela tipidir. Bu tip hela madeni 500 litrelik bir depodan oluşur. Depo kullanıma başlamadan önce kötü kokulatın önlenmesi ve kısmi çöktürmeyi sağlamak için 50 lt su ve 12 lt sut kostik karışımı ile doldurulur. Seyahat sona erdikten sonra depo boşaltma kapağından vidanjörler tarafından boşaltılır ve kanalizasyon sistemine verilerek zararsız hale getirilir. Depo boşaldıktan sonra tekrar kullanıma hazırlanır. Kimyasal tip helanın şematik şekli aşağıda görülmektedir. BOÞALTMA KAPAÐI KÝMYASAL TÝP HELA ATIK Atýk GÝRÝÞÝ Giriþi 500 lt Madeni Depo 50 lt SU + 12 lt SUT KOSTÝK

Sıvı atıklar Açık hela çukuru ve çukurlu helada toprakta, asılı tip helada ise su içinde ayrışıma uğramaktadırlar. Sulu hela çukuru ve septik çukurda açığa çıkan ve enfeksiyon açısından büyük bir tehlike teşkil eden septik sıvı ise aşağıdaki yöntemler vasıtası ile zararsız hale getirilmelidir. Bu yöntemler sırası ile şu şekildedir. Septik sıvı; - akarsu, göl veya deniz gibi geniş su kitlerine verilir. - suni olarak inşa edilen sıvı atık gölcüklerine verilir. - sızdırma çukurları vasıtası ile toprak altına verilir. - sızdırmasız beton çukurlarda toplanarak vidanjörler tarafından kanalizasyon sistemine verilir - kumlu süzme hendeklerinden fltre edildikten sonra toprak altına verilir. Aşağıdaki şekilde septik sıvının verildiği sızdırma çukurlarının şematik dizaynı verilmektedir. SIZDIRMA ÇUKURLARI Septik sývý Kapak Septik sývý giriþi Beton Sýzdýrma Çukuru Daðýtým çukuru Sýzdýrma Çukuru Toprakta ayrýþma Sızdırma çukurlarında septik sıvı bir odacıkta toplanarak buradan diğer bölmelere gönderilerek toprağa sızdırılmakta ve sıvı atıklar toprakta ayrışıma uğramaktadırlar. Sızdırmasız çukurlarda ise sıvı atıklar her tarafı betonla kaplı bir bölmede toplanmakta ve belli sürelerde bu bölmelerdeki septik sıvı vidanjörler ile boşaltılmaktadır. Aşağıdaki şekilde septik sıvının zararsız hale getirilmesinde kullanılan sızdırmasız çukur örneği görülmektedir.

SIZDIRMASIZ ÇUKUR Sulu Hela Foseptik Kapak Vidanjör Septik sývý Septik Sývý TOPRAK Kanalizasyon : Sıvı atıkların ve kullanılmış suların kapalı bir boru ağı ile toplanarak yerleşim yerlerinden uzaklaştırılması ve sağlık açısından zararsız hale getirilmesini sağlayan sistemdir. Kanalizasyon sistemi ile amaç sıvı atıkların ve kullanılmış suların sadece toplanması değil özel atık arıtma tesislerinde zararsız hale getirilmesidir. Kanalizasyon sistemleri Birleşik sistem ve Ayrı sistem olmak üzere iki tiptir. Birleşik sistemde atık sular ve kullanılmış sular ile birlikte yağmur sularınında aynı şebeke sistemi içinde toplanmasına karşılık ayrı sistemde atık sular ve yağmur suları ayrı şebeke sistemleri ile toplanmaktadır. Kanalizasyon sisteminde sıvı atıklar ve kullanılmış sular yerleşim yerinden toplandıktan sonra arıtma tesisine getirilir. Arıtma tesisinde kanal suları aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi belli aşamalardan geçirilerek arıtma ya tabi tutulur. KANALÝZASYON SULARININ ARITILMA KADEMELERÝ Toprak, Göl Akarsu, Deniz Giriþ ÖN ARITMA MEKANÝK ARITMA BÝYOLOJÝK ARITMA Metan CO2 H2S H2 ÇÜRÜTME GÜBRE DEZENFEKSÝYON Kullaným Suyu Şekilde görüldüğü gibi arıtma tesisine gelen kanal suları önce ön arıtma safhasından geçirilir. Ön arıtmadan sonra kanal suyu çürütme kulelerine gönderilir. Çürütme kulelerinde katı kısımlar çürümeye bırakılır. Çürüyen kısımlar kuruduktan sonra gübre olarak kullanılır. Çürüme esnasında açığa çıkan metan gazından da ısı ve enerji eldesinde kullanılabilir. Kanal suyunun sıvı

kısmı ise çöktürme havuzlarında çöktürülerek mekanik arıtmaya tabi tutulur. Mekanik arıtmadan geçen atıklar bundan sonra ya biyolojik arıtma safhasına gönderilir yada biyolojik arıtmaya tabi tutulmadan ya geniş toprak kitlerine, yada akarsu göl veya deniz gibi geniş su kitlelerine boşaltılır. Biyolojik arıtmadan sonra hastane veya senatoryum gibi riskli kuruluşların ve tekrar kullanım suyu olarak yararlanılacak kanalizasyon sularının Klor, kireç kaymağı, kalsiyum hipoklorit veya kloraminlar gibi maddelerle mutlaka dezenfekte edilmeleri gereklidir. Mekanik arıtmadan sonra biyolojik arıtmadan geçirilen kanal suları ise ya dezenfekte edilerek tekrar kullanım suyu olarak (park, bahçe, havuz suyu) su şebeke sistemine dağıtılır yada dezenfekte edilmeden geniş toprak kitlelerine veya geniş su kitlelerine verilir. Arıtma aşamasından geçen kanal suları su kitlerine verilecekse aşağıdaki kurallara mutlaka uyulması gereklidir. * Kanalizasyon suları mümkünse durgun sular yerine akarsulara verilmelidir. * Kana izasyon sularının verildiği akarsuyun debisi kanalizasyon sıvısının debisinden en az 15-20 kat fazla olmalıdır. * Kanalizasyon suları verildiği su kitlesinin kıyısına ve yüzeyine değil mümkün olduğu kadar uzağa, derine ve suyun akıntı olan bölgesine verilmelidir. * Kanalizasyon suları içme ve kullanma suyunun sağlandığı bir su kitlesine veriliyorsa mutlaka dezenfeksiyon aşamasından geçirilmelidir. * Kanal sularının kirliliği biyolojik oksijen ihtiyacı ile ölçülür. Mekanik arıtma sonucunda kanal suyunun biyolojik oksijen ihtiyacına bakılarak biyolojik arıtmadan geçirildikten sonramı yoksa biyolojik arıtmadan geçirilmedenmi su kitlesine verlip verimeyeceğine karar verilmelidir. Aşağıdaki tabloda kanalizasyon sularının arıtılma kademelerinde yapılan işlemler ve bu işlemler ile hedeflenen amaçlar özet olarak verilmektedir. KANAL SULARININ ARITMA KADEMELERİ, İŞLEMLER ve AMAÇLAR KADEME YAPILAN İŞLEM AMAÇ ÖN ARITMA Kanal suyunun ızgara ve kalburlardan geçirilmesi Kanal susyundaki Kaba maddelerin (çakıl, kum, tahta) tutulması MEKANİK ARITMA ÇÜRÜTME BİYOLOJİK ARITMA DEZENFEKSİYON Çöktürme havuzlarında Al-sülfat, şap gibi maddeler katılarak 1 gün bekletilmesi Çürütme kulelerinde 20 C de 1 ay süre ile bekletilmesi Kanal suyunun tabi veya suni biyolojik arıtmaya tabi tutulması (sıvı atık gölcükleri-akarsu, göl) Klor, Kireç kaymağı, Kalsiyum hipoklorit, kloraminler ile muamele edilmesi (özellikle hastane atıkları) Kanal suyundaki Küçük partiküller ve asılı maddelerin çöktürülmesi Kanal suyunun katı kısımlarının çürütülüp kurutularak gübre haline getirilmesi Kolloidal ve erimiş maddelerin parçalanması, Oksijene doyurularak kokunun giderilmesi Tüm mikroorganizmaların yokedilmesi, kullanım suyu olarak yararlanmak Yukarıda da bahsedildiği gibi bir çok hastalık etkeninin kişilere bulaşmasında önemli rol oynayan sıvı atıkların zararsız hale getirilmesini sağlayan en güvenilir ve modern yöntem kanalizasyon yöntemidir. Fakat kanalizasyon sisteminin ekonomik yönden maliyetinin yüksek olması nedeni ile diğer yöntemler günümüzde özellikle kırsal bölgelerde oldukça yaygın şekilde kullanılmaktadırlar. Sıvı atıkların zararsızlaştırılmasında hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, kullanılan yöntemin devamlı kontrol altında tutulması ve denetlenmesi büyük önem arzetmektedir. KATI ATIKLAR

Katı atıklar başlığı alltında toplanan atıklar - Bitkisel ve hayvansal besin tüketimi sonucu oluşan kokuşabilen atıklar - Yanabilen maddeler (kağıt, karton, odun vd.) ve yanmayan maddelerden (tuğla, taş, maden, cam vd) oluşan kokuşmayan katı atıklar - Yakıt ürünlerinin yanması ile oluşan atıklar (küller) - Hayvan atıkları (özellikle kırsal alanlarda gübre) - Cadde ve sokak temizliği sonucu oluşan çöpler şeklinde sıralanabilmektedir. Katı atıkların çevreye verdikleri olumsuz etkiler ise aşağıdaki şekilde sıralanabilir. - Kötü kokuları ve olumsuz görüntüleri ile çevrenin estetistiğini bozarlar - Özellikle fare, hamam böceği, sinek gibi vektörlerin barınma ve gelişimi için uygun ortam oluştururlar. - Kedi, köpek gibi başıboş hayvanların çoğalması için uygun ortam oluştururlar. - Hastalık etkenleri ile kontamine oldukları taktirde hastalık etkenlerinin kişilere bulaşmasında rol oynarlar. - Sivrisineklerin üremesi için uygun ortam (jit) oluştururlar. - Rüzgarların etkisi ile özellikle küçük çaplı asılı maddeler havaya karışarak dolaylı yoldan hava kirliliğine neden olurlar. Yukarıda maddeler halinde verilen olumsuz etkilerinden dolayı katı atıkların çevreye olumsuz etkiler oluşturmadan zararsız hale getirilmeleri büyük önem arzetmektedir. Katı atıkların zararsız hale getirilmesi aşamaları toplama, depolama, taşınma, ayıklanma ve imha etme aşamalarından oluşmakta olup bu aşamalar aşağıdaki tabloda özetlenmektedir. KATI ATIKLARIN ZARARSIZ HALE GETİRİLME AŞAMALARI KADEME YAPILAN İŞLEM TOPLAMA Çöp kovaları, çöp torbaları, çöp bacaları ile toplanması veya Çöp öğütücüleri ile direkt kanalizasyon sistemine verilmesi DEPOLAMA Kapalı dış ortamla ilişkisi olmayan ve taşınabilir çöp depolarında toplanması (belli sürlerde çöp depolarının dezenfeksiyonu) TAŞIMA Kapalı çöp kamyonları ile taşınması (belli sürelerde çöp kamyonlarının dezenfeksiyonu) AYIKLAMA Kağıt, cam, maden vd. gibi geri dönüşümlü maddelerin uygun yöntemler ile ayıklanması İMHA ETME Doğal Yöntemler (Toprak a dökme veya gömme, su kitlesine dökme) Yapay Yöntemler (Kontrollu boşaltma, Kompostaj, Yakma) Katı atıklar toplanma aşamasında ya çöp torbaları ve çöp kovaları ile toplanmakta, ya çöp bacaları ile direkt çöp depolarına gönderilmekte yada çöp öğütüceleri vasıtası ile öğütülerek kanalizasyon sistemine verilmektedir. Çöp toplanmasında kullanılan çöp kovalarının su geçirmez özellikte, paslanmaz ve kapaklarının iyi kapanabilir nitelikte olaması gerekmektedir. Çöp kovalarının hacmi en fazla evler için 40 lt, genel yerler için 80 lt olmalıdır. Çöp kovalarından alınan çöpler depolara dökülürler. Depolarda toplanan çöpler ülkemizdeki belediyelerin uygulamalarına göre ana caddelerden her gün, ara sokaklardan ise haftada iki kez toplanmaktadır. Yerleşim yerlerinde çöplerin yazın haftada en az iki kez, kışın ise haftada en az bir kez toplanma zorunluluğu bulunmaktadır. Katı atıklar çöp depolarında toplanarak buradan çöp kamyonları vasıtası ile imha edilecekleri yere taşınarak geri dönüşümlü maddeler ayıklanır. Ayıklama ile çöpler içerisinde yeralan kağıt, mineraller vd maddeler yeniden ekonomiye kazandırılarak hammadde kaynağı olarak kullanılabilmektedir. Katı atıkların zararsız hale getirilmesi kademelerinden en önemlisi imha safhasıdır. Çöplerin imhasında tabloda da görüldüğü gibi doğal ve yapay yöntemlerden yararlanılmaktadır. Doğal

yöntemler arasında yeralan çöplerin yerleşim yerinden uzak bölgelerde toprak üzerine dökülmesi veya toprakta büyük çukurlar kazılarak çöplerin bu çukurlara boşaltılması ve üzerlerinin toprakla örtülmesidir. Çöplerin büyük su kitlelerine dökülmesi çevreye olan olumsuz etkilerden dolayı ilkel bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Çöplerin imhasında kullanılan yapay yöntemler katı atıkların imhasında daha uygun yöntemler olup bu yöntemler Kontrollu Boşaltma, Kompostaj ve Yakma dır. Çöplerin zararsız hale getirilmesinde kullanılan yöntemler arasında hijyenik açıdan ve sağlık açısından en üstün yöntem çöplerin yakılmasıdır. Kontrollu Boşaltma Bu yöntemde çöp miktarına göre dozerler tarafından çukurlar kazılır. Kazılan çukurların derinliği ortalama 2.5 ile 5 m arasında olmalıdır. Çöp çukura döküldükten sonra üzeri toprak tabakası ile kapatılır. Çöp üzerine dökülen toprak tabakasının kalınlığının 20 cm olması gerekmektedir. Bu işlem çukur dolana kadar uygulanır. Çukur tamamen dolduğunda 60 cm lik bir toprak tabakası ile kapatılarak başka bir yerde ayrı bir çukur açılarak işlem aynı şekilde uygulanır. Bu yöntemle özellikle doğal yamaçların bulunduğu bölgelerde bu yamaçlarında düzeltilmesi sağlanmaktadır. Kontrollu boşaltma yapılacak bölge yerleşim yerinden en az 1 km uzakta bir yer olmalı ve bu bölgede akarsu, göl gibi su kaynakları ile yaraltı sularının bulunmaması gereklidir. Kontrollu boşaltma yapılan alanlar üzerine sonradan park ve bahçe gibi dinlenme yerleri yapılabilir. Kontrollu boşaltma uygulanmasının kolay ve ekonomik açıdan maliyeti düşük bir yöntem olduğundan günümüzde sıklıkla uygulanmaktadır. Aşağıdaki şekilde kontrollu boşaltma yönteminin şematik dizaynı verilmektedir. KONTROLLU BOÞALTMA TOPRAK KAZILMIÞ ÇUKUR Çöp kitlesi Toprak kitlesi TOPRAK Kompostaj Katı atıkların ayıklama işleminden sonra kalan organik maddelerden oluşan kısımlarının ılık ve nemli bir ortamda saprofit organizmalar yardımı ile ayrıştırılarak gübre haline getirilmesi işlemine kompostaj adı verilmektedir. Kompostaj işlemi ayıklama işlemi ile başlar, Ayıklama işlemi ile geri dönüşebilen maddeler ayrılır. Kalan kısım öğütme bölümüne gönderilerek öğütülerek toz haline getirilir. Organik maddelerden oluşan bu toz kısım aerob veya anaerob ortamda termofil ayrışıma tabi tutulur. Bu ayrışım esnasında karbon dioksit, su ve ısı oluşur. Termofil ayrışma sonucunda oluşan kompost denen madde paketlenerek gübre olarak satışa sunulur. Kompostaj uygulanması için geniş bir alanın gerekli olması ve bunun yanısıra pahallı bir yöntem olması nedeni

ile günümüzde pek kullanılmamaktadır. Aşağıdaki şekilde kompostaj işleminin aşamaları şematik olarak görülmektedir. KOMPOSTAJ KATI ATIK GÝRÝÞÝ Atýklarý öðüterek toz haline getirme Organik maddelerin aerob& anaerob ortamda fermantasyonu AYIRMA ÖÐÜTME TERMOFÝL AYRIÞTIRMA Geri Dönüþür Maddeler (Cam, Maden vd) SATIÞ CO2 Isý Su Paketlenmiþ Kompost GÜBRE Yakma Katı atıkların imhasında hijyenik açıdan en üstün yöntem olamasına rağmen pahallı bir yöntemdir. Yakma işlemi yaklaşık 750-1000 C arasında yapılmaktadır. Bu derecenin altındaki yakma işlemi sonucu oluşan kömürleşen organik maddeler kemiricilerin beslenmesine elverişli olduğundan katı atıklar düşük ısıda yakılmamalıdır. Maliyeti çok yüksek olan yakma işleminde çıkan ısıdan yararlanılarak maliyetin düşürülmesine çalışılır. Ayrıca yakma fırınlarından çıkan baca gazlarının hava kirliliğine neden olmaması için filtrelerden geçirilmesi gereklidir. Aşağıdaki şekilde çöplerin yakılması için kullanılan bir çöp yakma fırınının şematik şekli görülmektedir. CÖP YAKMA FIRINI KESÝTÝ Baca Vinç Çöp Giriþi Ayýrma Bölümü FIRIN ÇÖP Isý Enerji Curuf Gaz Üretim Yanmayan katý atýk Uygun araziye taþýma ÇÖP