Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül 2005, Antalya (Araºtýrma Sunusu Cilt I, Sayfa 95-100) FARKLI BÝTKÝ BOYU VE OLGUNLAªMA SÜRESÝNE SAHÝP BAZI EKMEKLÝK BUÐDAY ÇEªÝTLERÝNDE EKÝM YÖNÜNÜN VERÝM VE VERÝM UNSURLARINA ETKÝSÝ Alpay BALKAN Temel GENÇTAN Trakya Üniversitesi Tekirdað Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Tekirdað ÖZET Bu çalýºma, 2002/2003 ve 2003/2004 ekim dönemlerinde Tekirdað Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Alanýnda yürütülmüºtür. Araºtýrmamýzda, Trakya Bölgesi nde yaygýn olarak yetiºtirilen farklý bitki boyu ve olgunlaºma süresine sahip üç ekmeklik buðday çeºidi materyal olarak kullanýlmýºtýr. Denemeye alýnan çeºitler doðu-batý ve kuzey-güney ºeklindeki farklý yönlerde yetiºtirilmiºtir. Verim, bitki boyu, bitkide baºak sayýsý, baºak uzunluðu, baºakta baºakçýk sayýsý, baºakta tane sayýsý, baºakta tane aðýrlýðý, bitki verimi, hasat indeksi, 1000 tane aðýrlýðý ve hektolitre aðýrlýðýna ekim yönünün etkisinin belirlenmesine çalýºýlmýºtýr. Farklý yönlerdeki ekim sýralarýnda; incelenen özelliklerden sadece baºakta baºakçýk sayýsý istatistiki anlamda önemli bulunmuºtur. Kuzey-güney yönündeki ekim sýralarýnda, baºaktaki baºakçýk sayýsý doðu-batý yönündeki ekim sýralarýna oranla daha fazla bulunmuºtur. Baºak uzunluðu, baºakta baºakçýk sayýsý, baºakta tane sayýsý, baºakta tane aðýrlýðý, hektolitre aðýrlýðýnda Flamura-85 çeºidi; bitki boyu, bitkide baºak sayýsý, bitki verimi, 1000 tane aðýrlýðý ve dekar veriminde Pehlivan çeºidi, ilk sýrada yer almýºtýr. Hasat indeksi ise en yüksek Golia çeºidinde bulunmuºtur. Baºakta tane aðýlýðýnda; Yýl x Yöney etkileºiminde en fazla tane aðýrlýðý 2. yýldaki kuzey-güney ekim sýralarýndan elde edilmiºtir. Dekar veriminde; Yýl x Çeºit x Yöney etkileºiminden en yüksek verim, denemenin ilk yýlýnda Pehlivan çeºidinin doðu-batý ekim sýralarýndan saðlanmýºtýr. Araºtýrma sonucunda; Tekirdað koºullarýnda ele alýnan çeºitlerde kuzey-güney ve doðu-batý yönlerinde yapýlan ekimlerde verim ve verim unsurlarý yönünden baºakta baºakçýk sayýsý dýºýnda istatistiki anlamda önemli farklar olmadýðý söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Ekmeklik Buðday, Ekim Yönü, Verim, Verim Unsurlarý THE EFFECT OF SOWING DIRECTION ON YIELD AND YIELD COMPONENTS IN SOME BREAD WHEAT CULTIVARS WITH DIFFERENT PLANT HEIGHT AND MATURING DURATION ABSTRACT This study was carried out in 2002/2003 and 2003/2004 sowing seasons in Trakya University Tekirdag Agricultural Faculty Field Crops Department Experimental Area. Three bread wheat cultivars having different plant height and maturing duration widely grown in Trakya region were used as experimental material in our research. These cultivars were sown in east-west and north-south directions. Grain yield, plant height, number of spike per plant, spike length, number of spikelet per spike, number of grain per spike, grain weight per spike, plant yield, harvest index, 1000 grain weight and test weight were studied for determination of sowing direction effects on cultivars. Based on results of this study, sowing direction had effected only on the number of spikelet per spike statistically. More numbers of spikelet per spike in north-south sowing direction were found than eastwest sowing direction. Flamura-85 cultivar had the highest spike length, number of spikelet per spike, number of grain per spike, grain weight per spike and test weight. The highest values for garin yield, plant height, number of spike per plant, plant yield and 1000 grain weight were obtained from Pehlivan cultivar. The highest harvest index was found in Golia cultivar. The highest grain weight per spike was obtained from the second year s northsouth sowing direction in the year x sowing direction interaction. East-west sowing direction of Pehlivan cultivar had the highest grain yield in first sowing season. As a result, it can be said that sowing direction effects on yield and yield components except number of spikelet per spike had not significant effect in Tekirdag condition. Keywords: Bread Wheat, Sowing Direction, Yield, Yield Components GÝRݪ Güneº enerjisinden yararlanarak fotosentez yoluyla organik madde üreten temel üreticiler olarak nitelendirilen klorofilli bitkiler, ekosistemimizde yaºam için gerekli enerjiyi saðlarlar. Kültür bitkileri Sorumlu yazarýn E-posta adresi: alpay@tu.tzf.edu.tr
Alpay BALKAN, Temel GENÇTAN içerisinde ekiliº ve üretim yönünden ilk sýrayý alan buðday; insan beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Fotosentez yoluyla oluºturduðu besin maddelerinin bir kýsmýný depolandýðý tanesi ile Dünya nüfusunun yarýsýndan fazlasýnýn temel besin maddesini oluºturmaktadýr. Dünya nüfusundaki hýzlý artýº, buðday üretiminin artýrýlmasý zorunluluðunu ortaya çýkartmaktadýr. Günümüzde buðday üretiminin artýrýlmasý için elimizdeki tek seçenek birim alan veriminin yükseltilmesidir. Yapýlan araºtýrmalar; verimin artýrýlmasýnýn büyük oranda bitkinin fotosentez etkinliðinin artýrýlmasý ile olanaklý olduðunu ortaya koymaktadýr. Araºtýrýcýlar; ýslah yoluyla yapraklar baºta olmak üzere, tüm fotosentez organlarýnýn daha uzun süre ve etkin fotosentez yapabilmeleri için bitkilerin morfolojik ve fizyolojik özelliklerini deðiºtirirken, güneº ýºýðýndan daha fazla yararlanabilmek için hangi koºullarýn gerektiði üzerinde durmaya baºlamýºlardýr. Buðdayýn sýk ekilmesi ve yetiºme ortamýndaki sap sayýsýnýn fazlalýðý güneº ýºýnlarýndan tam olarak yararlanmasýný engellemektedir. Üst yapraklarýn alt yapraklarý ve komºu bitkilerin birbirlerini gölgelemesi sonucu bitkinin fotosentez etkinliði düºmektedir. Bu durum, özellikle su, bitki besin maddesi ve güneº ýºýðý gibi faktörler yönünden kýsýtlý koºullarda fotosentez etkinliðinin daha da azalmasýna yol açmaktadýr. Bu araºtýrma; Trakya Bölgesi nde yaygýn olarak yetiºtirilen farklý olgunlaºma süreli ve bitki boylu 3 ekmeklik buðday çeºidinin Doðu-Batý ve Kuzey-Güney ºeklinde farklý yönlerdeki ekim sýralarýnda yetiºtirilmelerinin verim ve verim unsurlarýna etkisini belirlemek amacýyla yapýlmýºtýr. MATERYAL ve YÖNTEM 2002/2003 ve 2003/2004 yetiºtirme dönemlerinde Trakya Üniversitesi Tekirdað Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Deneme ve Uygulama Alanýnda iki yýl süreyle yürütülen bu araºtýrmada, Trakya Bölgesi nde yaygýn olarak yetiºtirilen farklý bitki boyu ve olgunlaºma süresine sahip 3 ekmeklik buðday çeºidi [Pehlivan (uzun boylu, orta geççi), Flamura-85 (orta boylu, orta geççi), Golia (kýsa boylu, erkenci)] materyal olarak kullanýlmýºtýr. Deneme, bölünen bölünmüº parseller deneme deseninde üç tekrarlamalý olarak kurulmuºtur. Ekim; doðu-batý ve kuzey-güney ekim yönlerinde, sýra arasý 20 cm olan 5 m uzunluðundaki 6 sýralý parsellere m 2 de 500 bitki olacak ºekilde elle yapýlmýºtýr. Hasatta, parsellerin kenarlarýndaki birer sýra ile parsel baºlarý ve sonlarýndaki 0.5 m lik kýsýmlar kenar tesiri olarak deneme dýºýnda tutulmuºtur. Araºtýrmada; doðu-batý ve kuzey-güney ekim yönlerinin denemede kullanýlan çeºitlerin verimleri yanýnda, bitki boyu (cm), bitkide baºak sayýsý (adet), baºak uzunluðu (cm), baºakta baºakçýk sayýsý (adet), baºakta tane sayýsý (adet), baºakta tane aðýrlýðý (g), bitki verimi (g), bin tane aðýrlýðý (g), hektolitre aðýrlýðý (kg) gibi bazý verim unsurlarýna etkisi incelenmiºtir. Araºtýrmadan elde edilen tüm veriler, deneme desenine uygun olarak TARÝST istatistik paket programý ile deðerlendirilmiº, ortalamalar arasýndaki farklýlýklar EKÖF (0.05) testi ile saptanmýºtýr. BULGULAR ve TARTIªMA Verim: Ýki yetiºtirme dönemi süresince yürütülen bu araºtýrmada çeºitlerin verimlerine iliºkin verilerde yapýlan varyans analizi sonucunda yýl, çeºit ve yýl x çeºit x ekim yönü etkileºimi istatistiki olarak önemli bulunmuºtur. Çizelge 1 in incelenmesinden de görüleceði gibi yýllara göre önemli bulunan verim, denemenin ilk yýlýnda 682.26 kg/da olarak bulunmuº, denemenin ikinci yýlýnda bu deðer azalarak 515.56 kg/da olmuºtur. Çeºit ortalamalarý incelendiðinde en yüksek verim Pehlivan çeºidinden, en düºük verim ise Golia çeºidinden elde edilmiºtir. Beºer ve ark. (2001), Trakya Bölgesi nde yetiºtirilen buðday çeºitlerinin verim, kalite ve diðer özelliklerini belirlemek amacýyla yaptýklarý çalýºmalarýnda, bölgede tane veriminin 554.00 755.00 kg/da arasýnda deðiºtiðini saptamýºlardýr. Denemede, verim üzerine ekim yönünün etkisi istatistiki olarak önemsiz bulunmasýna raðmen, kuzey-güney ekim yönünde doðu-batý ekim yönüne göre daha yüksek verim deðeri gözlenmiºtir. Yýl x çeºit x ekim yönü etkileºimi incelendiðinde verim 479.33-804.72 kg/da arasýnda deðiºmektedir. En yüksek verim denemenin ilk yýlýnda Pehlivan çeºidinin doðu-batý ekim yönünden elde edilirken, en düºük verim ise, denemenin ikinci yýlýnda Golia çeºidinin kuzey-güney ekim yönünden elde edilmiºtir. Bitki boyu: Bitki boyu bakýmýndan yýl, çeºit ve yýl x çeºit etkileºimi önemli bulunmuºtur. Denemenin ilk yýlýnda 74.36 cm olan bitki boyu, ikinci yýlýnda azalarak 68.76 cm olarak belirlenmiºtir. Çeºitlerin ortalama bitki boylarý incelendiðinde, en uzun bitki boyu 86.21 cm ile Pehlivan çeºidinde gözlenmiº 96
Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi Bildiri Kitabý Cilt I iken, bunu 76.52 cm bitki boyu ile Flamura-85 çeºidi izlemiºtir. En düºük bitki boyu ise, 51.94 cm ile Golia çeºidinde saptanmýºtýr. Gençtan (1988), Trakya Bölgesi nde bazý ekmeklik buðday çeºitleriyle üç farklý lokasyonda yürüttüðü araºtýrmasýnda bitki boyunun 72.20 114.10 cm arasýnda deðiºtiðini belirtmiºtir. Bitki boyu bakýmýndan ekim yönleri arasýndaki farklýlýk istatistiki olarak önemsiz bulunmuºtur. Ancak, kuzey-güney ekim yönünde doðu-batý ekim yönüne göre daha yüksek bitki boyu deðeri saptanmýºtýr. Yýl x çeºit etkileºimine bakýldýðýnda bitki boyunun 50.03 95.73 cm arasýnda deðiºtiði; en uzun bitki boyunun denemenin birinci yýlýnda Pehlivan çeºidinden, en kýsa bitki boyunun ise yine denemenin birinci yýlýnda Golia çeºidinden elde edildiði görülmektedir. Çizelge 1. Denemede kullanýlan çeºitlere ait verim ve bazý verim unsurlarýna iliºkin ortalama deðerler ve önemlilik gruplarý Verim (kg/da) Bitki boyu (cm) Bitkide baºak sayýsý (adet) 1.yýl 682.26a 1.yýl 74.36a 1.yýl 2.94 2. yýl 515.56b 2. yýl 68.76b 2.yýl 2.56 EKÖF (0.05) 4.359 EKÖF (0.05) 3.953 ÇEªÝT Pehlivan 3.01a ÇEªÝT Pehlivan 665.17a ÇEªÝT Pehlivan 86.21a Flamura85 2.71ab Flamura-85 591.53b Flamura-85 76.52b Golia 2.54b Golia 540.04c Golia 51.94c EKÖF (0.05) 0.320 EKÖF (0.05) 18.410 EKÖF (0.05) 2.531 EKÝM D-B 2.68 EKÝM D-B (Doðu-Batý) 598.67 EKÝM D-B( Doðu-Batý) 71.29 YÖNÜ K-G 2.82 YÖNÜ K-G (Kuzey-Güney) 599.14 YÖNÜ K-G (Kuzey-Güney) 71.83 Baºak Uzunluðu (cm) 1.yýlxPehlivanxD-B 804.72 a 1.yýlxPehlivan 95.73a 1.yýlxPehlivanxK-G 755.28 b 1.yýlxFlamura-85 77.31b 1.yýl 8.33 1.yýlxFlamura-85xK-G 705.55 c 2.yýlxPehlivan 76.7b 2.yýl 8.40 1.yýlxFlamura-85xD-B 642.22 d 2.yýlxFlamura-85 75.73b ÇEªÝT Pehlivan 8.82a 1.yýlxGoliaxD-B 619.44 d 2.yýlxGolia 53.84c Flamura-85 8.93a 2.yýlxPehlivanxK-G 574.00 e 1.yýlxGolia 50.03d Golia 7.33b 1.yýlxGoliaxK-G 566.37 e EKÖF (0.05) 3.579 EKÖF (0.05) 0.544 2.yýlxPehlivanxD-B 526.67 f EKÝM D-B 8.45 2.yýlxFlamura-85xK-G 514.33 f YÖNÜ K-G 8.28 2.yýlxFlamura-85xD-B 504.00 fg 2.yýlxGoliaxD-B 495.00 fg 2.yýlxGoliaxK-G 479.33 g EKÖF (0.05) 34.383 X ÇEªÝT X EKÝM YÖNÜ X ÇEªÝT Bitkide baºak sayýsý: Bitkide baºak sayýsýna ait verilerde yapýlan istatistik analiz sonucunda çeºit ortalamalarý arasýnda farklý önemlilik gruplarý oluºmuº ve bitkide baºak sayýsý 2.54 3.01 adet arasýnda deðiºmiºtir. En yüksek bitkide baºak sayýsý deðeri Pehlivan çeºidinde, en düºük bitkide baºak sayýsý ise, Golia çeºidinde belirlenmiºtir. Bitkide baºak sayýsý, yýllara ve ekim yönlerine göre önemsiz bulunmuºtur. Ancak, yýllara göre incelendiðinde, denemenin ilk yýlýnda 2.94 adet olan bitkide baºak sayýsý, ikinci yýl azalarak 2.56 adet olarak saptanmýºtýr. Ekim yönlerine göre incelendiðinde ise, kuzeygüney ekim yönünün doðu-batý ekim yönüne göre bitkide daha fazla baºak sayýsýna sahip olduðu görülmektedir. Baºak uzunluðu: Baºak uzunluðuna iliºkin verilerde yapýlan varyans analizi sonucunda, yýllar ve ekim yönleri arasýndaki farklýlýklar istatistiki olarak önemsiz; çeºitler arasýndaki farklýlýklar ise önemli bulunmuºtur. Çeºit ortalamalarý incelendiðinde, baºak uzunluðunun 7.33 8.93 cm arasýnda deðiºtiði görülmektedir. En uzun baºak ayný önemlilik grubundan Flamura-85 ile Pehlivan çeºitlerinde; en kýsa baºak ise, Golia çeºidinde saptanmýºtýr. Gençtan (1988), buðdayda baºlýca verim komponentlerinde F 1 melez gücünü (heterosis) belirlemek amacýyla yaptýðý çalýºmasýnda baºak uzunluðunun 7.10 8.80 cm arasýnda deðiºtiðini saptamýºtýr. Baºak uzunluðu, yýllar ve ekim yönleri bakýmýndan incelendiðinde, en yüksek baºak uzunluðu deðeri araºtýrmanýn ikinci yýlýnda ve doðu-batý ekim yönünde gözlenmiºtir. Baºakta baºakçýk sayýsý: Çeºitlerin baºakta baºakçýk sayýlarýna iliºkin elde edilen verilerde yapýlan varyans analizi sonucunda çeºit, ekim yönü ve yýl x ekim yönü etkileºimi önemli bulunmuºtur. Çizelge 2 den de görüleceði gibi, çeºit ortalamalarý incelendiðinde baºakta baºakçýk sayýsý 18.18 19.58 adet arasýnda deðiºmiºtir. En fazla baºakta baºakçýk sayýsý ayný önemlilik grubundan Flamura-85 ve Pehlivan çeºitlerinde; en az baºakta baºakçýk sayýsý ise, Golia çeºidinde belirlenmiºtir. Saðlam (1995), Trakya Bölgesi nde yetiºtirilen ekmeklik buðdaylarda verim ve verim öðeleri üzerinde yaptýðý çalýºmasýnda baºakta baºakçýk sayýsýnýn 17.70 20.53 adet arasýnda deðiºtiðini belirlemiºtir. Ekim 97
Alpay BALKAN, Temel GENÇTAN yönü bakýmýndan istatistiki olarak önemli bulunan baºakta baºakçýk sayýsý doðu-batý ekim yönünde 18.69 adet iken, kuzey-güney ekim yönünde bu deðer artarak 19.40 adet olarak saptanmýºtýr. Baºakta baºakçýk sayýsý yönünden yýllar arasýndaki farklýlýk istatistikî olarak önemsiz bulunmuºtur. Ancak, denemenin birinci yýlýnda 18.45 adet olan baºakta baºakçýk sayýsý, denemenin ikinci yýlýnda artarak 19.65 adet olarak belirlenmiºtir. Yýl x ekim yönü etkileºimi incelendiðinde baºakta baºakçýk sayýsýnýn 18.29 20.51 adet arasýnda deðiºtiði, en yüksek baºakta baºakçýk sayýsýnýn denemenin ikinci yýlýnda kuzey-güney ekim yönünden elde edildiði görülmektedir. Çizelge 2. Denemede kullanýlan çeºitlere ait bazý verim unsurlarýna iliºkin ortalama deðerler ve önemlilik gruplarý Baºakta baºakçýk sayýsý (adet) Baºakta tane sayýsý (adet) Baºakta tane aðýrlýðý (g) 1.yýl 18.45 1.yýl 37.46b 1.yýl 1.57b 2.yýl 19.65 2.yýl 44.94a 2.yýl 1.87a ÇEªÝT Pehlivan 19.38a EKÖF (0.05) 1.523 EKÖF (0.05) 0.081 Flamura-85 19.58a ÇEªÝT Pehlivan 36.74b ÇEªÝT Pehlivan 1.83a Golia 18.18b Flamura-85 46.58a Flamura-85 1.88a EKÖF (0.05) 0.472 Golia 40.28b Golia 1.43b EKÝM D-B 18.69b EKÖF (0.05) 4.367 EKÖF (0.05) 0.191 YÖNÜ K-G 19.40a EKÝM D-B 39.99 EKÝM D-B 1.64 EKÖF (0.05) 0.705 YÖNÜ K-G 42.40 YÖNÜ K-G 1.79 2.yýlxK-G 20.51a 2.yýlxPehlivan 2.12a 2.yýlxD-B 18.78b 2.yýlxFlamura-85 2.03a 1.yýlxD-B 18.60b 1.yýlxFlamura-85 1.75b X EKÝM YÖNÜ 1.yýlxK-G 18.29b 1.yýlxPehlivan 1.54bc EKÖF (0.05) 0.9974 2.yýlxGoila 1.45c Bitki Verimi (g) Hasat Ýndeksi (%) 1.yýlxGolia 1.41c EKÖF (0.05) 0.2695 1.yýl 3.86a 1.yýl 43.53 2.yýlxK-G 2.03a 2.yýl 3.33b 2.yýl 39.04 2.yýlxD-B 1.70b EKÖF (0.05) 0.462 ÇEªÝT Pehlivan 37.74b 1.yýlxD-B 1.58b ÇEªÝT Pehlivan 3.94a Flamura-85 39.88b 1.yýlxK-G 1.55b Flamura-85 3.94a Golia 46.24a EKÖF (0.05) 0.2178 Golia 2.90b EKÖF (0.05) 3.643 EKÖF (0.05) 0.629 EKÝM D-B 41.18 EKÝM D-B 3.42 YÖNÜ K-G 41.38 YÖNÜ K-G 3.77 Baºakta tane aðýrlýðý: Baºakta tane aðýrlýðýna iliºkin verilerde yapýlan varyans analizi sonucunda yýl, çeºit, yýl x çeºit ve yýl x ekim yönü etkileºimi istatistikî olarak önemli bulunmuºtur. Çizelge 2 de de belirtildiði gibi, denemenin ilk yýlýnda 1.57 g olan baºakta tane aðýrlýðý, ikinci yýl artarak 1.87 g olarak belirlenmiºtir. Çeºit ortalamalarý incelendiðinde, baºakta tane aðýrlýðýnýn 1.43 1.88 g arasýnda deðiºim gösterdiði görülmektedir. En yüksek baºakta tane aðýrlýðý ayný önemlilik grubundan Flamura 85 ve Pehlivan çeºitlerinden, en düºük baºakta tane aðýrlýðý ise, Golia çeºidinden elde edilmiºtir. Korkut ve Çýtak (1992), ekmeklik buðday çeºitleriyle yaptýklarý çalýºmalarýnda baºakta tane aðýrlýðýnýn 1.12 2.02 g arasýnda deðiºim gösterdiðini saptamýºlardýr. Baºakta tane aðýrlýðý bakýmýndan ekim yönleri arasýndaki farklýlýk istatistikî olarak önemsiz bulunmasýna raðmen, en yüksek baºakta tane aðýrlýðý kuzey-güney ekim yönünden saðlanmýºtýr. Yýl x çeºit etkileºimi incelendiðinde baºakta tane aðýrlýðýnýn 1.41 2.12 g arasýnda deðiºtiði, en yüksek baºakta tane aðýrlýðý denemenin ikinci yýlýnda ayný önemlilik grubundan Pehlivan ve Falmura 85 çeºitlerinden, en düºük baºakta tane aðýrlýðýnýn ise denemenin ilk yýlýnda Golia çeºidinden elde edildiði görülmektedir. Yýl x ekim yönü etkileºimine 98 X ÇEªÝT X EKÝM YÖNÜ Baºakta tane sayýsý: Baºakta tane sayýsýna ait verilerde yapýlan varyans analizi sonucu yýllar ve çeºitler arasýndaki farklýlýklar önemli bulunmuºtur. Yýllara göre önemli bulunan baºakta tane sayýsý, ilk yýl 37.46 adet iken, ikinci yýl bu deðer artarak 44.94 adet olarak saptanmýºtýr. Çeºit ortalamalarý incelendiðinde baºakta tane sayýsýnýn 36.74 46.58 adet arasýnda deðiºtiði, en yüksek baºakta tane sayýsýnýn Flamura-85 çeºidinden, en düºük baºakta tane sayýsýnýn ise ayný önemlilik grubunda yer alan Pehlivan ve Golia çeºitlerinden elde edildiði görülmektedir. Daðüstü (1997), Anadolu ve Trakya kökenli ekmeklik buðday genotipleri ile yaptýðý çalýºmasý sonucunda, baºakta tane sayýsýnýn 20.30 46.40 adet arasýnda deðiºim gösterdiðini belirtmiºtir. Ekim yönü bakýmýndan istatistikî olarak önemsiz bulunan baºakta tane sayýsý, doðu-batý ekim yönünde 39.99 adet olarak saptanmýº iken, kuzey-güney ekim yönünde 42.40 adet olarak saptanmýºtýr.
Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi Bildiri Kitabý Cilt I incelendiðinde baºakta tane aðýrlýðýnýn 1.55 2.03 g arasýnda deðiºtiði görülmektedir. Yýl x ekim yönü etkileºimi bakýmýndan en yüksek baºakta tane aðýrlýðý denemenin ikinci yýlýnda kuzey-güney ekim yönünden elde edilmiº, en düºük baºakta tane aðýrlýðý ise denemenin ilk yýlýnda kuzey-güney ekim yönünde saptanmýºtýr. Çizelge 3. Denemede kullanýlan çeºitlere ait bazý verim unsurlarýna iliºkin ortalama deðerler ve önemlilik gruplarý. Bin tane aðýrlýðý (g) Hektolitre aðýrlýðý (kg) 1.yýl 41.89b 1.yýl 78.28 2. yýl 45.27a 2.yýl 77.26 EKÖF (0.05) 1.543 ÇEªÝT Pehlivan 76.81 ÇEªÝT Pehlivan 50.98a Flamura-85 78.41 Flamura-85 44.71b Golia 78.09 Golia 35.06c EKÝM D-B (Doðu-Batý) 78.12 EKÖF (0.05) 1.469 YÖNÜ K-G (Kuzey-Güney) 77.42 EKÝM YÖNÜ D-B (Doðu-Batý) 43.35 1.yýlxPehlivanxD-B 79.17a K-G (Kuzey-Güney) 43.81 1.yýlxPehlivanxK-G 79.17a 2.yýlxPehlivanxK-G 53.00a 1.yýlxFamura-85xD-B 78.73ab 1.yýlxPehlivanxD-B 51.33ab 2.yýlxPehlivanxD-B 78.33ab 2.yýlxPehlivanxD-B 50.57bc 2.yýlxFlamura-85xK-G 78.06ab 1.yýlxPehlivanxK-G 49.00c 1.yýlxGoliaxK-G 77.83ab 2.yýlxFlamura-85xK-G 46.83d 1.yýlxFlamura-85xK-G 77.80ab 2.yýlxFlamura-85xD-B 46.67d 2.yýlxGoliaxD-B 77.75ab 1.yýlxFlamura-85xK-G 43.00e 2.yýlxFlamura-85xD-B 77.75ab 1.yýlxFlamura-85xD-B 42.33e 1.yýlxGoliaxD-B 76.97b 2.yýlxGoliaxK-G 37.37f 2.yýlxPehlivanxK-G 76.97b 2.yýlxGoliaxD-B 37.20f 2.yýlxGoliaxK-G 74.70c 1.yýlxGoliaxK-G 33.67g EKÖF (0.05) 1.895 1.yýlxGoliaxD-B 32.00g EKÖF (0.05) 1.992 X ÇEªÝT X EKÝM YÖNÜ Bitki verimi: Yapýlan istatistik analiz sonucunda, bitki verimi yönünden yýllar ve çeºitler arasýndaki farklýlýklar istatistiki olarak önemli, ekim yönleri arasýndaki farklýlýklar ise istatistikî olarak önemsiz bulunmuºtur. Çizelge 2 den de anlaºýlacaðý üzere, ilk yýlda bitki verimi deðeri 3.86 g olarak saptanmýº iken, ikinci yýl bu deðer azalarak 3.33 g olmuºtur. Çeºit ortalamalarýna bakýldýðýnda bitki verimi deðerinin 2.90 3.94 g arasýnda deðiºtiði, en yüksek bitki verimi ayný önemlilik grubundan Pehlivan ve Flamura-85 çeºitlerinde, en düºük bitki veriminin ise Golia çeºidinde belirlendiði anlaºýlmaktadýr. Ekim yönlerine göre önemsiz bulunan bitki verimi, doðu-batý ekim yönünde 3.42 g olarak belirlenmiº iken, kuzey-güney ekim yönünde bu deðer artarak 3.77 g olarak belirlenmiºtir. Hasat indeksi: Hasat indeksine ait verilerde yapýlan varyans analizi sonucu, çeºit ortalamalarý arasýndaki farklýlýklar istatistiki olarak önemli, yýllar ve ekim yönlerinin hasat indeksine iliºkin ortalanma deðerleri arasýndaki farlýlýklar ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuºtur. Denemenin ilk yýlýnda %43.53 olan hasat indeksi, ikinci yýl azalarak %39.04 olarak belirlenmiºtir. Çeºit ortalamalarý incelendiðinde, hasat indeksinin %37.74 - %46.24 arasýnda deðiºtiði; en yüksek hasat indeksinin kýsa boylu olan Golia çeºidinden, en düºük hasat indeksinin ise, uzun boylu olan Pehlivan çeºidinden elde edildiði ve bunu ayný önemlilik grubundan Flamura-85 çeºidinin izlediði görülmektedir. Hasat indeksi bakýmýndan ekim yönleri arasýndaki farklýlýk istatistikî olarak önemsiz olmasýna raðmen, kuzey-güney ekim yönünde doðu-batý ekim yönüne göre daha yüksek hasat indeksi deðerleri elde edilmiºtir. Bin tane aðýrlýðý: Denemeden elde edilen bin tane aðýrlýðýna iliºkin verilerde yapýlan varyans analizi sonucu yýl, çeºit ve yýl x çeºit x ekim yönü etkileºimi önemli bulunmuºtur. Çizelge 3 den de görüleceði gibi bin tane aðýrlýðý, ilk yýl 41.89 g olarak belirlenmiº iken, ikinci yýl bu deðer artarak 45.27 g olarak belirlenmiºtir. Çeºit ortalamalarý incelendiðinde bin tane aðýrlýðýnýn, 35.06 50.98 g arasýnda deðiºtiði görülmektedir. En yüksek bin tane aðýrlýðý Pehlivan çeºidinden elde edilmiº, bunu Flamura-85 çeºidi izlemiºtir. Golia çeºidi en düºük bin tane aðýrlýðýna sahip olmuºtur. Baºer ve ark. (2001), ileri ekmeklik buðday hatlarýný tane verimi ve bazý agronomik karakterler yönünden deðerlendirdikleri çalýºmalarýnda bin tane aðýrlýðýnýn 34.25 49.00 g arasýnda deðiºtiðini saptamýºlardýr. Bin tane aðýrlýðý bakýmýndan ekim yönleri arasýndaki farklýlýk istatistikî olarak önemsiz bulunmuºtur. Ancak, kuzey-güney ekim yönünde doðu-batý ekim yönüne göre daha yüksek bin tane X ÇEªÝT X EKÝM YÖNÜ 99
Alpay BALKAN, Temel GENÇTAN aðýrlýðý deðerine ulaºýlmýºtýr. Yýl x çeºit x ekim yönü etkileºimi incelendiðinde bin tane aðýrlýðý 32.00 53.00 g arasýnda deðiºmiºtir. En yüksek bin tane aðýrlýðý denemenin ikinci yýlýnda Pehlivan çeºidinin kuzey-güney ekim yönünden elde edilmiºtir. Denemenin ilk yýlýnda Golia çeºidinin doðu-batý yönündeki ekim sýralarýndan en düºük bin tane aðýrlýðý deðeri saptanmýºtýr. Hektolitre aðýrlýðý: Hektolitre aðýrlýðýna ait verilerde yapýlan istatistik analiz sonucunda yýl x çeºit x ekim yönü etkileºimi önemli bulunmuºtur. Yýllara göre önemsiz bulunan hektolitre aðýrlýðý denemenin ilk yýlýnda 78.28 kg iken, ikinci yýl 77.26 kg olarak saptanmýºtýr. Çeºit ortalamalarý arasýndaki farklýlýk istatistiki olarak önemsiz bulunmuºtur. Ancak, en yüksek hektolitre aðýrlýðý Flamura-85 çeºidinden, en düºük hektolitre aðýrlýðý ise, Pehlivan çeºidinden elde edilmiºtir. Hektolitre aðýrlýðý bakýmýndan ekim yönleri arasýndaki farklýlýk istatistikî olarak önemsiz bulunmasýna raðmen; doðu-batý ekim yönünün kuzey-güney ekim yönünden daha yüksek hektolitre aðýrlýðý deðerine sahip olduðu görülmektedir. Yýl x çeºit x ekim yönü etkileºimi incelendiðinde; hektolitre aðýrlýðýnýn 74.70 79.17 kg arasýnda deðiºim gösterdiði görülmektedir. En yüksek hektolitre aðýrlýðý denemenin ilk yýlýnda Pehlivan çeºidinin doðubatý ve kuzey-güney ekim yönlerinde; en düºük hektolitre aðýrlýðý ise denemenin ikinci yýlýnda Golia çeºidinin kuzey-güney ekim yönünden elde edilmiºtir. Bilgin (2001), bazý ekmeklik buðday çeºit ve hatlarýyla yaptýðý çalýºmasýnda, hektolitre aðýrlýðýnýn 78.33 82.82 kg arasýnda deðiºtiðini belirlemiºtir. SONUÇ Tekirdað koºullarýnda ele alýnan çeºitlerde; kuzey-güney yönündeki ekim sýralarý; istatistiki anlamda önemli bulunan baºakta baºakçýk sayýsý ile istatistiki anlamda önemli olmasa da dekara verim, bitkide baºak sayýsý, baºak tane sayýsý ve aðýrlýðý, tek bitki verimi, hasat indeksi, bin tane aðýrlýðý yönünden yüksek deðerler vermiºtir. Bu sonuçlar göz önüne alýnarak; tarla boyutlarýnýn uygun olmasý durumunda buðday ekiminin, kuzey-güney yönünde yapýlmasý önerilebilir. KAYNAKLAR Baºer,Ý.,Korkut,K.Z. ve O.Bilgin,2001. Ýleri Ekmeklik Buðday Hatlarýnýn Tane Verimi ve Bazý Agronomik Karakterler Yönünden Deðerlendirilmesi. Türkiye IV. TBK, 17 21 Eylül, Tekirdað. 99 104. Beºer,N.,Öztürk,Ý.,Avcý,R. ve T.Kahraman,2001. Trakya Bölgesinde yetiºtirilen buðday çeºitlerinin verim, kalite ve diðer bazý özellikleri ile buðday tarýmýnýn önemli sorunlarý. Türkiye IV. TBK, 17 21 Eylül, Tekirdað. 63 68. Bilgin,O.,2001. Bazý Ekmeklik Buðday (Triticum aestivum L.) Çeºit ve Hatlarýnda Genetik Uzaklýklar, Verim ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi. T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalý. Daðüstü,N.,1997. Anadolu ve Trakya kökenli buðday genetik materyalinde kimi agronomik özellikler üzerinde incelemeler. U.Üniv. Zir. Fak. Derg.13:1 10. Gençtan,T.,1988. Bazý ekmeklik buðday çeºitlerinin üç farklý lokasyonda verim ve verime etkili karakterleri üzerinde araºtýrmalar. T.Ü.Tekirdað Zir.Fak. Yayýnlarý:61. Araºtýrmalar:16. 41 s Gençtan,T.,1988. Buðdayda baºlýca verim komponentlerinde F 1 melez gücünün (heterosis) saptanmasý. T.Ü.Tekirdað Zir.Fak. Yayýnlarý:59. Araºtýrmalar:14. 53 s Korkut,K.Z. ve N.,Çýtak,1992. Yerli ve yabancý kökenli ekmeklik buðday çeºitlerinde tane verimi ve ekmeklik kalitesi unsurlarý üzerine araºtýrmalar. T.Ü. Tekirdað Ziraat Fak. Der., 1(1) 113 121. Saðlam,F.,1995. Trakya Bölgesi nde yetiºtirilen ekmeklik buðdaylarda verim ve verim öðeleri üzerinde araºtýrmalar. T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalý. 100