Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Fakültə: İ BİM və MF Kafedra: Tətbiqi riyaziyyat Qrup: 751-8 İxtisas: Tətbiqi riyaziyyat KURS İŞİ Fənn: Mövzu: Əməliyyat sistemləri Diskin məntiqi quruluşu Tələbə: Rəhbər: Norma nəzarətçi: Kafedra müdiri: dos. Qasımov Q.Q professor K.R.Ayda-zadə BAKI 2009
Giriş......3 Disk sürücüsü...5 Disket növləri...5 Disketin quruluşu...6 Diskin bölünməsinin idarə olunması...9 DVD... 10 DVD ilə CD arasında digər fərqlər... 11 Mavi lazer... 12 Digital səs...14 MPEG nədir...15 Optik disk...17 Nəticə...20 Ədəbiyyat...21 2
GİRİŞ Kompüterlərdə təməl olaraq iki disk depolama növü vardır: Maqnetik depolama Optik depolama Maqnetik depolamada məlumat, dönən disklər üzərinə maqnetik olaraq yazılar. Optik depolamada maqnetik depolamağa bənzəyir. Lakin oxuma və yazma işlərini süadan istifadə edilərək edilər. Maqnetik depolamağa nümunə olaraq sabit disklər və disketlər verilə bilər. Optik depolamağa nümunə olaraq CD-ROMlər DVD-ROMlər verilə bilər. Maqnetik depolama əməliyyatında dəfələrlə oxuma və yazma edilə bilərkən Optik depolama tam oxuna bilən ya da bir dəfə yazıla bilən vəziyyətdədir. Maqnetik mühitlərdə məlumatları oxumaq üçün oxuma və yazma başları istifadə edilərkən, optik mühitlərdə disk səthini darayan lazer oxuyucu istifadə edilmişdir. DVD kompakt diskləri oxuyan qurğunu (CD-ROM) əvəz edəcək qurğu kimi yaxın zamanlarda istehsal olunmağa başlanıb. Müxtəlif tutumlarda (təxminən 4.7 Hbaytdan 17 Hbayta kimi) olan disklər adi kompakt disklərə çox oxşayırlar. CD QURULUŞU CD (Compact disk) polikarbonat bir lövhədən 120mm diametrində və 1. 2mm qalınlığında, üç laylı olaraq çıxarılarlar və mərkəzlərində 15mm diametrində bir dəlik olur. Bu lövhə alüminium xəlitəs(n)i olan əmtəəlik bir filmlə pələngmişdir. Alüminium film, CD-ROM sürücüsünün məlumatları oxuduğu qisimdir. Daha sonra lövhə, məlumatları qorumaq üçün polikarbonat bir örtmə ilə pələngmişdir. CDlər tək tərəflidir. Şəkil 2.1: CDlərin istehsalı və istehsalında istifadə edilən polikarbonat vəsait 3
Şəkil 2.2: CDin layları Məlumatlar CD üzərində damğalanmış çuxurlarda saxlanmaqdadır. CD üzərindəki bu çuxurluqlar və düzlüklər 1 və 0 rəqəmlərinə qarşılıq gəlməkdədir. CDdəki hər bir çuxur 0.12 mikron dərinliyində və təxminən 0.5 mikron genişliyindədir. çuxurlar dövrlər arasında 1.6 mikron olan spiral bir iz üzərinə içdən xaricə doğru damğalanmışdır. Bu da düym başına təxminən olaraq 16.000 iz sıxlığına bərabər gəlir. çuxurlar və düzlüklər 0.9dan 3.3 mikron uzunluğuna qədər dəyişər. İz diskin iç tərəfindən başlar və kənara 5mm yaxınlaşana qədər davam edər. CD üzərindəki məlumat spiralinin uzunluğu 5 kmə qədər çıxmaqdadır. 4
Disk sürücüsü İş prosesində fərdi komputerdə az istifadə edilən disk sürücüsü disketlərə proqram və verilənləri yazmaq üçün təyin edilmiş qurğudur. Disk sürücüsünün köməyi ilə vacib sayılan proqram və sənədlərin surətlərini çıxartmaq, həmçinin lazım olan informasiyanı bir komputerdən digərinə ötürmək mümkündür. İndiki zamanda fərdi komputerlərdə 3.5 dyumluq(və ya 89mm) disketləri işlədə biləcək disk sürücüsündən istifadə edilir. Belə disketlərdə 1.44 Mbayt infformasiya saxlamaq olar (əvvəllər istifadə edilən disketlərdə 720 Kbayt informasiya saxlanılırdı). Son zamanlar informasiya tutumu 2.88 Mbayt olan disketlərdən də istifadə edilir. Amma belə disketlər əlverişli olmadığı üçün az yayılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, fərdi komputerlərin əvvəlki modellərində 5.25 dyumluq (və ya 133 mm) disketlərdən istifadə edirdilər. Müasir dövrdə belə disketlərə təsadüfi hallarda rast gəlmək olar. Disket növləri Disket, (Floppy disk) kompüterdəki məlumatı daşımaq üçün istifadə edilən, üzərinə dəmir oksid pələngmiş bir plastik diskin yenə plastik bir qab içərisinə yerləşdirilməsiylə meydana gətirilmiş maqnetik məlumat saxlama mühiti Plastik diskin elastik olması səbəbiylə İngiliscədə floppy adı verilər. Ümumiyyətlə kiçik ölçülərdəki proqram ya da məlumatların saxlanması və bir kompüterdən digərinə köçürülməsi üçün kompüterlərin oxuyucu gözünə yerləşdirilərək istifadə edilən val formasında maqnetik xüsusiyyətli bir vasitədir. Disketlərdən, kompüter kassası üzərində ol/tapılan disket sürücü ilə məlumat alveri edirlər. Məlumatlar silinərək disket içindəki maqnetik yaddaş sahəs(n)i təkrar təkrar istifadə edilə bilər. Disketlərin üzərində, istifadəçilərə disketin içindəki məlumat haqqında məlumat verən kağız etiketlər də yapışdırıla bilər. Disket növləri 5
marka 1,44 MB SONY məlumat depolama tutumuna sahib 3,5 düymlük HD disket. Disketlər, fərqli ebat və həcmlərə sahibdirlər. Bir disketin fiziki böyüklüyü bir kənarının düym olaraq uzunluğuyla xatırlanar. Bu gun bazarlarda istifadəsi ən məşhur olan disket növü 3,5 düymlük (3.5" ) disketdir. Keçmişdə 5,25 düymlük və 8 düymlük olanları da istifadə edilmişdir. Disketlərin məlumat saxlama tutumuna görə də təsnifatini vermək olar. Disketin tutumu sağ üst küncündə yazılan DD və HD hərflərindən aydın olar. DD (Double Density) disketlər 720 KB, HD (Hight Density) disketlər 1,44 MBlik məlumat saxlama tutumuna malikdir. Fərdi kompüterlərdə istifadə edilməkdə olan disket növləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Ebat Bilgi Kayıt Tipi Kapasitesi 5,25 inç Tek yönlü 180 KB 5,25 inç Çift yönlü 360 KB 5,25 inç Yüksek yoğunluqlu 1,2 MB (HD) 3,5 inç Tek yönlü 720 KB (DD) 3,5 inç Çift yönlü 1,44 MB (HD) 6
Bunların xaricində Amiga Kompüterləri DD Disketlərə 880 KB, HD Disketlərə də 1.76 MB məlumat yazılmaqdadır Disketin quruluşu Disketlərin sağ və sol alt künclərində kvadrat formasında iki dəlik vardır. Disketlərin üzərindəki bu dəliklərdən biri protect (qoruma) pəncərəsidir. Disketlərin sağ tərəfindəki dəlik (qeyd qoruma pəncərəsi) üzərində bir qapaq vardır. Bu qoruma qapağı açıqsa disketə məlumat yazıla bilər, disketdən məlumat silinə bilər, disketə virus düşə bilər. Qoruma qapağı bağlı isə disket tam oxunardır. Disketdəki məlumatlar dəyişdirilə bilməz, silinə bilməz, disketə virus düşə bilməz. Disketdəki məlumatları qorumaq üçün disket qorumağa alınar (protectlənər). İçində əhəmiyyətli məlumatlar olan disketlərin silinməməsi və disketlərə virus düşməməsi üçün qoruma pəncərəsinin bağlanılması lazımdır. Disket qabının üzərində olan metal (oxuma pəncərəsi qapağı) diski xarici təsirlərdən (toz, günəş işığı, vs.) qorumaq məqsədiylə edilmişdir. Disket sürücü içərisinə girincə bu qapaq açılar və oxuma başı diski oxumaq üçün diskin içindəki maqnetik disk üzərinə mövqelənər. Bu qapağın açılaraq içəridəki maqnetik diskə toxunulması disketin pozulmasına səbəb ola bilər. Aşağıdakı şəkildə 3,5 düymlük bir disketin fiziki quruluşu verilmişdir. 7
1. Qeyd qoruma pəncərəsi 2. Çevirmə yuvası 3. Oxuma pəncərəsi qapağı 4. Plastik qab 5. Qoruma yatağı 6. Maqnetik disk 7. Disk sektoru Dezavantajları: Disketlər, məlumatları yavaş bir şəkildə yazır və tez pozulma xüsusiyyətinə malikdir. Heç istifadə edilmədən pozulanları belə vardır. çarpma, istilik kimi faktlar, pozulmağı sürətləndirir. Plastik növlü vəsaitdən emal edilmiş olması, bir başqa dezavantaj olub, qırılma meydana gəlmədən ziyan, yəni, istifadə xarici olmağı reallaşdırar. Kiçik, kvadrat bir düymə şəklindəki təhlükəsizlik mövqeləşdirməsi olmaqla birlikdə, hal-hazırda istifadə edilən daşına bilən disklər kimi, müxtəlif şifrələndirmə söz mövzusu olmadığından, hər an, hər şəkildə, hər kəs tərəfindən, hər cür kompüter, mühitdə asanlıqla istifadə edilə bilər. Ancaq ucuz olması səbəbi ilə istifadəsi, minimum səviyyədə olsa belə davam etməkdədir. Tutumu məhdud olduğu üçün, şəkil, qrafik, cədvəl və s. yüklü faylların axtarilmasi mövzusunda qeyri-kafidir. Daha sonraları, zipli disketlər (rəngli) istifadəyə təqdim edilmişdir amma onlar içində prosessor üzərində bu istifadəyə uyğun yuva lazımlı olmuşdur. Tutum artmış amma hər prosessorda bu tip disketlərin istifadəsinə uyğun yuvalar olmadığı üçün yenə qeyri-kafi olmuşdur. Bir başqa dezavantaj isə, yüklənən məlumatların zaman zaman, bir qisimində ziyan meydana gələ bilməkdədir. Ayrıca, zaman peyvəndmi ilə yaxşı qorunsa belə özbaşına pozulma söz mövzusu ola bilməkdədir. Üstünlükləri: Bütün bu dezavantajlara baxmayaraq disketlər; iş yerlərində sənədlərin (*.doc, *.txt, *.ppt kimi fayl növlərinin) saxlanmasında, BIOS aktuallaşdırmada, bəzi SONY digital kameralarda, məlumatları ehtiyatlaşdırmada, bir anlıq fayl axtarışında, bəzi disket sürücüsü saxlayan orglardaki melodiyaların saxlanmasında, bəzi avtomatlarda və köhnə əməliyyat sistemlərinin quraşdırılmasında istifadə edilər (*.img). 8
olunması Diskin bölünməsinin idarə Bütün disklər sərt disklər və hard disklər eyni qaydada elastikidir. Diskin səthi konsentrik halqalar kimi cığır adlanan cərgələrə ayrılır, cığırlar da öz növbəsində radius istiqamətində olan sektorlara bölünür.( Məsələn: 5 ¼ dyumluq 40 cığırlı standart disket.). Sektorun ölçüsü 512 baytdır. Bütün disklər üçün MS_DOS sektorunun ölçüsü 512 baytdan ibarətdir. Fayl onu bütöv yerləşdirmək üçün lazım olan sektorlara malikdir. Ancaq bir neçə sektor xüsusi ehtiyaclar üçün üzdə nazik halqalı disketləri ehtiyatda saxlamaq üçün xüsusi tələbatdır. Burada əsas qayda birinci yaxınlaşdı- birincinə xidmət. Bu onu ifadə edir ki, diskin tamamlanmasının dərəcəsi verilmiş sektorda tədricən diskin mərkəzi istiqamətinə tamalanır.faylın yox edilməsi zamanı sektor boşaldılır və müvəqqəti olaraq boşalma çərçivəsində dağıdılmış disk üzrə formalaşır. Yeni faylın dağıdılmasını və ona daxil olmanı oxumaq və yazmaq üçün yavaşıdılır. Qeyd edilmiş diskdə bəzi xüsusi xarakteristikalar yer alır. Onlar tez-tez hər birində iki başlıq olmaq şərtilə hər iki tərəfini oxumaq üçün iki və daha çox paralel lövhəciklərdən ibarət olur. Mərkəzdən eyni məsafədə yerləşdirilən bütün cığırlar birlikdə silindir adlanır. Bütün diskin başlıqları silindir boyunca hərəkət edəndə əgər növbəti keçidə keçməzdən əvvəl hər silindirin bütün cığırlarını doldursaq onda yerdəyişmə qənaətli olar.silindirlər qrupu müxtəlif əməliyyat sistemlərinə aid ola bilər. DOS FDİSK proqramı müxtəlif ölçülərdə bir neçə(4-ə qədər) bölünmələrinə göstərilən diski bölər. Bu səbəbdən göstərilən diskin parametrləri əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Disk sektorları maqnit informasiyanı təyin edir, diskin format edilməsini yazır. Hər sektorun eyniləşdirilmiş nömrələrindəki məlumatı açır.bios diskin həcmindən asıllı olaraq sektorları 1_8, 1_9 yaxud 1_15 kimi nömrələyir. Cığırlar markalanmır. Onlar bunu mexaniki təyin edirlər.cığırlar diametri 5 ¼ dyumluq disketlər 9
üçün 0-dan 39-a qədər nömrələnir. Böyük həcmli disketlər üçün onlar böyük də ola bilər. BİOS diskinin funksiyası təyin olunmuş sektora müraciət edir, həmçinin cığırın və sektorun nömrəsini göstərir. DOS-un funksiyasına sıfırdan başlayaraq ardıcıl nömrələnmiş bir daraq kimi baxılır. Ona görə də hər bir sektor özünün məntiqi nömrəsinə malik olur. Birinci sektorun diskettində (cıgır 0, sektor 1) böyük olmayan proqrama malik başlanğıc yükləmənin yazılması saxlanılır. MS_DOS-un qalan hissələri disklə yığılmanın komputerə hesablanmasına imkan verir. Sonrakı faylın yerləşməsi iki tərəfli cədvəldə baş verir. Məlumatın yerləşdirilməsi haqqında diskin boş sahələrinə məlumat verilir. (ikinci kopiya təhlükəsizlik məqsədi ilə qorunur). Sonra əsas seçim gəlir. Faylın siyahısından ibarət olur, sətiraltı əsaslanma və həm də onlar diskin harada başlanmasını göstərir. Nəhayət iki böyük olmayan proqram DOS İBMBİO.COM və İBMDOS.COM proqramları yerləşdirilir. Onlar başlanğıc vəziyyətinə hesablanır. DVD Bir DVD yalnız səs və görünüş deyil eyni zamanda istifadə mövzusunda da istifadəçisinə daha çox imkanlar təqdim edə bilər. DVD-ROMlar sürücüsü olan kompüterlərimizdə CD kimi istifadə edə bildiyimiz məlumat saxlama modullarıdır. Digər tərəfdə DVD mühitindən faydalanan digər bir format da DVD-Audiodur. çox yüksək səs keyfiyyətinin hədəfləndiyi DVD- Audio da yenə DVD disk üzərinə özünə xüsusi şəkildə (formatda) yazılmış olan səs məlumatlarını ehtiva edər. Digər tərəfdə PlayStation 2 oyunları da DVD disklər üzərinə yazılır. Buna görə DVD-ROM sürücülər tərəfindən oxuna bilər, işlədilə bilməzlər. Başqa sözlə DVDlərin geniş məlumat depolana bilən fiziki quruluşu üzərinə müxtəlif növdən məlumatlar yazdırılaraq əlaqədar cihazlarda oxudula bilər. Bu fiziki quruluş bir CDininkindən fərqsiz olmasına baxmayaraq ehtiva etdiyi çuxur və təpəciklərin çox daha kiçik olması sayəsində bir neçə qat daha çox məlumat depolana bilməsini mümkün edər. DVD çuxurları daha kiçik olduğundan daha dəqiq mərkəzlənmə tələb edir. Lazer süanın səthdən əks olunmasıyla edilən oxuma' əməliyyatı, diskin məzmununu DVD oynadıcıya köçürər. Amma DVD oynadıcılar CDləri (hətta çoxu kopiya CDləri) də oxuya bilər. çünki hər iki disk üçün də istifadə edilə bilən fərqli lazer genişlikləri arasında keçiş edə bilərlər. günümüzdəki bəzi DVD oynadıcı modelləri isə MP3 CDlərini oğurlama və JPEG formatında yazılan fotoşəkilləri ekrana daşıma imkanı təmin etməkdədir. CDlər üçün 780 nanometre (bir metrin milyardda 10
biri) genişliyində lazer istifadə edən oynadıcı, DVDləri oxumaq üçün 650 nanometre (nm) genişliyində lazer istifadə edər. Bunun səbəbi, DVDin çuxurlarının daha dar olmasıdır. Məsələn bir CDin track (iz) genişliyi 1600nm, DVDin isə 740nmdir. DVD Disk Formatları və Tutumları Format Tutum Təxminən Video Tutumu Tək üzlü / Tək Lay 4,38 GB 2 saat Tək üzlü / Cüt Lay 7,95 GB 4 saat Cüt Üzlü / Tək Lay 8,75 GB 4,5 saat Cüt Üzlü / Cüt Lay 15,9 GB 8 saatdan çox DVD quruluşu 1,2mmlik qalın lövhəli quruluşu olan CDin əksinə DVDdə daha çox tutum əldə etmək üçün 0,6mmlik iki incə lövhənin birləşdirilməsi ilə əldə edilən texnologiya istifadə edilmişdir. Bu incə lövhələr CD ilə eyni şəkildə polikarbonat xam maddəsindən çıxarılmışdır. DVD ilə CD arasındakı digər fərqlər Bir CDdən təxminən 7 qat daha çox məlumat daşıya bilən DVDlər, görünüş sıxıştırması da istifadə edərək 133 dəqiqəlik, geniş ekran (16: 9) və ya standart (4: 3) ölçülərdə görünüş daşıya bilər. MPEG-2 olaraq adlandırılan bu sıxıştırma, VCDlərdə istifadə edilən MPEG-1ə görə çox daha yüksək keyfiyyətdədir. Qaldı ki bunların yanında bir DVDə hər kanalı ayrı-ayrı yazılmış (5.1 və ya 7.1 kimi) səs məlumatı da əlavə etmək mümkündür. Bunların da müəyyən kodlaşdırma formatıyla daha az yer örtmələri təmin edilər (Dolby Digital 5.1, DTS və ya THX Surround kimi). 11
Bir DVD yalnız səs və görünüş deyil eyni zamanda istifadə mövzusunda da istifadəçisinə daha çox imkanlar təqdim edə bilər. İstənən dildə altyazı variantı, müəyyən səhnələrdən başlama, əlavə görünüşləri (filmdən çıxardılmış səhnələr və ya kamera arxası, vs.) izləyə bilmə kimi xüsusiyyətləri hal-hazırda çoxu DVDdə vardır. Qaldı ki Türkcə altyazılar ölkəmizə gələn haradadırsa bu gün haradadırsa bütün DVDlərdə artıq mütləq iştirak etməkdə, Türkcə dublyajlar da disk içərisinə qoyula bilməkdədir. Fiziki fərqlər arasında bir də DVDin laylı quruluşu vardır. Bir CD yalnız tək bir səth saxlayar və məlumat yalnız bu səthdən oxunar. Halbuki DVDlər alt alta iki lay saxlayaraq tutumlarını ikiyə qatlamışlar. DVD oynadıcı bir yerdən sonra altdakı qatmadakı məlumatları oxumaq üzrə süas(n)ı bu qisimə yönəldə bilər. DVD diskin səthi də CDininki kimi təpə və çuxurlarla qablıdır. Aradakı tək fərq DVDin çuxurlarının daha kiçik olmasıdır. (Laboratoriyada DVD hazırlanışı əsnasında kompüter dəstəkli göstərmə sistemi) Mavi Lazer Blu-ray disk (BD), adını blue (mavi) və optical rels (optik süa) sözlərinin birləşməsindən götürmüşdür. Bu format, Mitsubishi Kaguku Medianın da aralarında olduğu qabaqda gələn istehlakçı elektroniki və PC şirkətlərinin qurmuş olduğu bir qrup olan Blu-ray Disc Assocication (BDA) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Yəni, Verbatim, ən yeni Blu-ray texnologiyasına ən əvvəl çatacaq. Blu-ray diskinin depolama tutumu, CD və DVD texnologiyasında istifadə edilən 12
standart qırmızı lazerə müqayisə etdiyi dalğa uzunlugu daha qısa olan mavi lazer sayəsində daha böyükdür. Həm CD həm də DVD dalğa uzunluqları 780nm (CD) və 650nm(DVD) olan infraqırmızı lazeri istifadə edərkən blu-ray diskində dalğa uzunluğu yalnız 405nm olan mavi lazer istifadə edilməkdədir. Daha qısa dalğa uzunluqlu mavi lazerin istifadə edilməsinin üstünlüyü yazılan məlumat izlərinin kiçildilə bilməsi və beləcə diskə yazıla biləcək məlumat miqdarının böyük miqdarda artmasıdır. Verbatim Blu-ray diskinin Hardcoat Scratchguard (0, 002mm) layının dərhal altında 0, 1mm qalınlığında örtü layı vardır. Örtü layındakı əməliyyatların həm düz həm də həssas edilməsi lazımdır çünki ən kiçik bir nasazlıq həssas mavi lazer tərəfindən təsbit edilə bilər. Verbatimin ana şirkəti olan Mitsubishi Kaguku Media, ən son texnologiyaları istifadə edərək davamlı bir şəkildə araşdırma inkişaf etdirmə fəaliyyətlərində tapılmış və Blu-Ray diskini mükəmməlləşdirmişdir. Möhkəmlik Blu-ray disk qeyd laylarında bir metal-nitrat lay olur. Mavi lazer, qeyd layını istilədərək bir kompozit meydana gətirər və bu daha sonra qeyd halını alar. Blu-ray disk, çəkilməyi önləyici qoruyucu bir layla standart olaraq gəlir ancaq Verbatim bir addım daha irəli gedərək standartları aşan bir texnologiyanı - xüsusi Hard Coat Scratch Guard örtmə texnologiyasını inkişaf etdirmişdir. Verbatim Blu-ray diskləri, Scratch Guard ilə barmaq izi ləkələrinə söykənir, günəş işığına qarşı daha az həssasdır və çirk və tozu üzərində tutmaz. Əlavə olaraq Bluray diskləri polad yun' deyilən testi müvəffəqiyyətlə keçmişdir - bu test əməliyyatı ola biləcək gündəlik istifadəni əks etdirəcək şəkildə Verbatim Blu-ray diskinə polad yun parçası sürtülərək tətbiq olunur. Bir Blu-ray diskinin strukturca dizaynı bir CD və ya DVDininkindən çox fərqlidir. CD substrat layı 1,2 mm qalınlığındaykən DVD substrat layı 0,6 mm qalınlıqdadır. Blu-ray diski yalnız 0, 1mm qalınlığında bir örtü layıyla qablıdır; bu dəyər 13
məlumat iziylə sürücünün optik sistemi arasında əldə edilə biləcək optimum məsafədir. Digital səs Optik və ya koaksiyel əlaqəylə götürdüyümüz digital səs yuxarıda ifadə etdiyimiz D/A tərcüməçiyə girmədən əvvəl alınaraq çıxışa verilir. Beləcə həssas digital siqnallar, özlərinə ayrılan xüsusi çıxışlardan A/V receiverinizə mesajla bilir. Nəticədə burada gedən digital siqnal çox yüksək dərəcədə məlumat ehtiva etdiyindən və birdən çox kanalı eyni anda tək bir siqnalda daşıdığından əvvəldən hazırlanmış kodlaşdırma texnikaları ilə sıxıştırılaraq köçürülür. Əslində adlarına dost olduğumuz; Dolby Digital 5.1 və DTS kimi formatlar da bu kodlaşdırma texnikaları. Beləcə heç bir xüsusiyyətinə toxunulmadan A/V receiverə köçürülən digital məlumat, orada decode (kodu açma) əməliyyatından keçirilərək yüksəldilib dinamiklərə daşınır. Hal-hazırda digital inkişaflara nümunə olan DVD texnologiyası ilə, audio (səs) və video (görünüş) funksionallığında gerçəyə yaxın nəticələr əldə edilə bilməkdədir. DVD texnologiyası olduqca yeni olmaqla birlikdə, bunların üzərindəki işlər ilk olaraq 1994-cü ilin May ayında, Sony və Philips şirkətlərinin ortaq şəkildə inkişaf etdirdikləri DVD məhsulu ilə ortaya çıxmışdır. "DVD" sözü ilk mərhələlərdə "Digital Video Disk" ifadəsi olaraq istifadə edilərkən, sonradan DVDin yalnız video dünyası ilə deyil bir çox fərqli sahələrdə yayılma gözləməsi diqqətə alınaraq, "Digital Versatile (çox funksiyalı) Disk" ifadəsinin istifadə edilməsi uyğun görülmüşdür. VCD (Video Compact Disk) texnologiyasında ollan, MPEG-1 formatındakı qeyd xüsusiyyəti, aşağı keyfiyyətdə görünüş, tək kanal səs çıxışı, tək alt yazı variantı, tək baxımdan izləmə və heç bir səs texnologiyasını dəstəkləməyən dezavantajlarını ortadan qaldırmaq üçün DVD texnologiyası inkişaf etdirilmişdir. 14
MPEG nədir? MPEG, ISO (Beynəlxalq Standardizasyon Təşkilatı) və IEC (Beynəlxalq Elektronik Komissiyası) altında qurulmuş MPEG (Hərəkət edən şəkil ekspertləri qrupu) tərəfindən təyin olunmuş, beynəlxalq hərəkət edən şəkil standartıdır. Təşkilat 1991-ci ildə MPEG-1i, 1994-cü ildə MPEG-2i inkişaf etdirmişdir. MPEG- 2 şəkil keyfiyyətini artırmaq üçün MPEG-1in inkişaf etdirilmiş şəklidir. MPEG- 2də şəkil məlumat sıxıştırmasında Digital Dynamic Image Regeneration üsulu istifadə edilməkdədir. MPEG-2in DVDə gətirmiş olduğu yenilik, görünüşə bağlı olaraq digital məlumatın dəyişən bit nisbəti (VBR) olaraq analiz edilə bilməsidir. Bu vəziyyətdə üfüqi həllolma əmsalı/dəqiqlik 500 pikselden çox olmaqda və bu xüsusiyyət şəkil keyfiyyətini peyk nəşrlərinə bərabər hala gətirməkdədir. Bunun yanında DVDin digital sistemlərə xas olaraq bir çox interaktiv xüsusiyyətləri vardır. Nümunə olaraq, görünüş izləmədə istənilən hər hansı bir bucağı seçmədə istifadə edilən "çoxlu bucaq funksiyas(n)ı" və 8 dil arasında səs və 21 dil arasında alt yazı dəyişikliyi etmədə istifadə edilən multi-sound və multi caption funksiyaları verilə bilər. Ayrıca multi story xüsusiyyəti ilə bir hekayənin mövzusu dəyişdirilə bilər. DVD Kodlaşdırma və həll etmə əməliyyatı DVDə qeyd ediləcək original görünüş, ilk olaraq yaddaş vahidinə qeyd edilər. görünüşdəki dəyişən hissələri təsbit etmək və bu məlumatları kodlaşdırmaq üçün istinad şəkil, t zamanı sonunda bir sonrakı şəkil ilə müqayisə edilər. Əgər lazımlı isə sonrakı dəyişikliklərin hesablanması üçün, təxmin edilmiş dəyərlər təyin olunar və DVDə qeyd edilər. Bu əməliyyata Encode Əməliyyatı (Kodlaşdırma, Sıxıştırma) adı verilər. Decode (Həll etmə) əməliyyatı üçün DVD üzərindəki istinad şəkil oxunar. Daha sonra istinad şəkilin t zamanı sonunda gəldiyi şəkillə müqayisə edilməsi əsas götürülərək təxmini şəkil görünüşləri çıxarılar. İstinad şəkil ilə t zamanı sonunda əldə edilən şəkil arasına qeyd edilmiş təxmini şəkillər oxunar. 15
Beləliklə şəkillər gerçəyə yaxın düzgünlüklə oynadılmış və nəticəsində gerçəyə yaxın görünüş əldə edilmiş olar. DVD Üzərində məlumat saxlama metodları CDə və ya DVDə məlumat saxlamaq (yazmaq) üçün disklər üzərində girintilər və çıxıntılar meydana gətirilər. Disk üzərinə edilən qeyd üsulu olaraq Mərhələ Dəyişmə Əsaslı Metod istifadə edilər. Disk üzərindəki qeyd hissəsini, xüsusi bir xəlitədən edilməkdə və üzərinə göndərilən lazer süanının istiliyi ilə (istilətmə 600 Cə çatdığında) kristalimsi quruluş amorf akonitin mərhələsinə çevrilərək üzərinə qeyd edilməkdədir. Sonrasında isə qeyd edilmiş amorf akonitin mərhələsinin təkrar kristal quruluşa çevrilməməsi üçün sürətlə soyudulması edilər və amorf akonitin mərhələsi (məlumat qeyd edilmiş vəziyyəti) qorunmuş olaraq saxlanar. Qeyd edilən görünüşlərin oynadılması əsnasında kristallaşma və amorf akonitin mərhələləri arasındakı əks olunma fərqləri nəticəsində digital siqnalının meydana gəlməsi təmin edilməkdədir. Qeyd edilmiş bir DVDin yenidən silinməsi vəziyyətində isə alçaq gücdəki bir lazer huzmesi 400 ºC ətrafında bir istiliyə qədər isidilməkdə daha sonra yavaş soyudulmaqla atomlar, qeyd edilməyən disk şərtinə bərabər gələn original kristallaşma mərhələsinə geri dönməkdədir. DVD üzərində məlumat trackleri spiral bir göndər qeyd altına alınarlar. Məlumatlar mərkəzdən xaricə doğru yazıldığından DVD diskləri 12 smdən daha kiçik diametrlərdə də çıxarıla bilər. DVD üzərində məlumat oxuma methodları Diskin əks etdirici səthində, pitlerin olması və ya olmamasına baxılmadan yüksək nisbətdə əks etdirici bir ayna səthi vardır. Lazer süası bir lupa ilə mərkəzləndiyində və əks etdirici səth üzərində paylandığında, işıq tamamilə əks etdirilməkdə və pitlerin olduğu sahələrdəki lupalardan geri göndərilməkdədir. Pitlerin olmadığı qisimlərdə isə işıq pitler üzərindən qırılmaqdadır. DVD formatında qeyd edilmiş filmlərin və ya göstərilərin, səs qeydlərini dinləmədə ev kino sistemlərində istifadə edilən 5+1 dinamik sistemlərinə və görünüşlərin izlənilə bilməsi üçün də DVD oynadıcı ilə televiziya əkibməyinlərinə ehtiyac vardır. 16
Optik disk Kompüterçilik, səslərin çoxaldılması və video sektorunda thumb optik disk düz, çembersel, ümumiyyətlə polikarbonat bir diskdir və bunun üstündəki məlumatlar depolanmış olaraq çıxıntılar halında içərisindəki düz bir səthdə vardır. Bu məlumatlara ümumiyyətlə, disk üzərindəki xüsusi bir maddənin (əksəriyyətlə aliminum) bir lazer diyot vasitəsiylə ışıma etdirilməsiylə çatılar. çıxıntılar əks olunan lazer işığının formasını pozar. David Paul Gregg video qeydi üçün bir analoq optik disk inkişaf etdirdi və 1961 tarixlərində patentini götürdü. ABŞdakı xüsusi qazancı 4, 893,297, ilk olaraq dolduruluşu 1968 və yayılışı 1990 olmaqla birlikdə birlikdə 2007-ci ilə qədər Pioneerin ana qazanc qaynağı olacaqdı. Sabit Disklər, məlumat depolanması məqsədi ilə istifadə edilən maqnetik qeyd mühitləridir Bu CD, DVD və Blu-ray Disc kimi sistemləri də əhatə etməkdədir. Greggin şirkəti Gauss Electorphysics, MCA(Amerika Musiqi məkdaşlıq) ilə 1960 'larda Greggin patentləriylə birlikdə uzun müddət qazandı. Paralel olaraq və ehtimala, AB.dakı quruluşlardan ilham alaraq, kiçik bir qrup fizikaçı 1969 'da Hollandiya, Eindhovendəki Phillips Araşdırma vahidində ilk optik video disk təcrübələrinə başladılar. 1975 te Philips və MCA güclərini birləşdirməyə qərar verdi. çox sonraları 1978 'də, uzun müddətdir gözlənilən lazerdisk Atlanda 'da tanıdıldı. MCA diskləri və Phillips də oynadıcıları verdi. Bu tamamilə texniki və ticari bir müvəffəqiyyətsizliyə çevrildi, və bir müddət sonra Phillips/MCA birləşməsi sona çatdı. Yaponiya 'dakı və ABŞ 'dəkı Pioneer DVD lerin gəlişinə qədər videodiskte müvəffəqiyyətli oldu. Philips və 1979da digital işitsel disk inkişaf etdirmək üçün bir konsorsiyuma girdi. Bunun nəticəsində də çox müvəffəqiyyətli bir şəkildə yığcam diski 1983-cü ilde tanıtdı. Optik depolama standartlarının inkişaf etdirilməsi, OSTA (optik depolama texnologiya təşkilatı) tərəfindən aparilirdı. Bir optik disk üzərindəki məlumatın depolanması, ard-arda davamlı bir sarmal yol üzərində ən səmimi ən xaricə doğru edilər. ODDin bucaqlımı Optik Disk Sürücüləridir. Birinci nəsil optik disklər 17
Optik disklər ilk olaraq musiqi və proqram depolamaq üçün istifadə edildi. Lazerdisk formas(n)ı analoq videonu saxladı, lakin VHS 'ye qarşı çətinlikli bir döyüşdə mübarizə etdi. Yığcam Disk (CD) Lazerdisk Maqnetik-optik disk İkinci nəsil optik disklər İlk nəsil optik disklər tv-keyfiyyətində digital video kimi böyük ölçülərdə məlumatı saxlamaq üçün edildi. Minidisk DVD Digital Çokkatmanlı Disk Tələsik Digital Video (DIVX) VeriOynatma Fluorescent Çokkatmanlı Disk GD-ROM Faz-Değişimli Cüt Universal vasitə diski Üçüncü nəsil optik disklər Əsl üçüncü nəsil optik disklər bu an inkişaf etdirmə mərhələsində. Onlar, yüksək itilikdə (HD) video və fövqəladə böyük video oyunları üçün ən uyğunu olacaqlar. Mavi-Lazer (Blu-ray ) Disk İnkişaf etdirilmiş Çoxyönlü Disk İrəlilədilmiş Çoxyönlü Disk Holografik Çoxyönlü Disk HD DVD Ultra Sıxlıqlı Optik Məlumat Üçün Profesyönel Disk Çoxyönlü Çokkatmanlı Disk 18
Optik Disk Qeyd Texnologiyaları və CD DVD yazıcılar,cd-romlar və DVDlər kimi optik disklərə hökm etmək üçün müxtəlif texnologiyalara keçən bir keçmiş sahibi olmuşlar. Bunlar ümumiyyətlə patentli və geriyə dönüş uyğun deyil. Qeyd rejimləri Optik disklər, Disk Prioritetli (Disc AT Onca), Xətt Prioritetli (Track At Onca) və ya Hissə Prioritetli (Section At Onca) yazıla bilərlər (məsələn bir disk üçün çoxlu yazım hissəs(n)i), və ya paket yazımı (packet writing) rejimləri. Hər rejim fərqli məqsədə xidmət edər: Disc At Onca: bir keçişdə diskin bütünü yazılar; bir çox disk koplanacağı zaman seçilər. Track At Onca: Tracklar arasında boşluq buraxılaraq yazar; Səs CDləri üçün istifadə edilər Session At Onca: Bir CDdə çoxlu hissə meydana gətirərək yazar və bitirər; ümumiyyətlə Səs CDlərini və universal (bilinmiş) proqramları desdeklemez. Paket yazımı: tələb istiqamətində məlumat yazar Paket yazımı Paket yazımı', optik diskləri disket lerle bənzər bir üsulda istifadə etməmizi təmin edən bir texnologiyadır. Paket yazımı tək-yazımlıq və yenidən-yazıla bilər vasitələrlə də istifadə edilə bilər. DirectCD və InCDi də ehtiva edən bir neçə rəqabət edici və uyğunlaşmasız paket yazımı disk formas(n)ı inkişaf etdirilmişdi. Təklif edilən standartlar Universal Disk Format (Universal Disk Formas(n)ı) və onun təklif edilən davamı Mount Rider (Heyvan Minicisi)dir. Xüsusiyyətləri: İrəliləyə bilməmə tampon qoruması: Tampon irəliləyə bilməməsi olduğunda,sürücü yazmağı müvəqqəti dayandırar. Sürücü bitmə nöqtəsini və tamanlamayı ağılında məbləğ və tampon yaddaşa kafi məlumat gəldiyi zaman dərhal yazmağa davam edər. Şok və titrəşmədən doğan səhvlərə qarşı qoruma: Power Burnun Şoya dayanıqlılıq texnologiyası,alət hərəkət etdirildiyi zaman yazmağı dayandıyar və sürücü qərarlı hala gəlincə yazmağa davam edər. Bu hərəkətli mühitlərdə işlə/çalışılmasına imkan tanıyar. Yazım şərtlərini ən yaxşı şəkildə istifadə etmək : Sürücü hər fərdi vasitəsini təyin edər və yazma sürəti, lazer gücü və yazma strategiyası kimi bütün açar yazma şərtlərini ən yaxşı şəkildə istifadə edər. ;JustSpeed: "Sadəcə Sürət", yazma sürətini yerləşdirilən mühitə(media) avtomatik olaraq uyğunlaşdırar. 19
İşıq(optik) köməyiylə məlumatları digital olaraq yazıb yenə işıq köməyiylə bu məlumatları oxuyan və yaza bilən təchizat vahidləridir. İstifadə edilən disklərin daşına bilər olması istifadə sahələrini artırmışdır. Üç növ optik sürücü(cd-rom, DVD-ROM və Blu-Ray-ROM) və optik qeyd mühiti(cd, DVD və Blu-ray) vardır. Optik disklər, DVD-RAM növləri xaric məlumatları sarmal izlər şəklində, zəncirləmə olaraq yazarlar. Məşhur sürücü istehsalçılardan LG, Samsung, Plextor, Asus, Sony və Phillips sayıla bilər. NƏTİCƏ Bildiyimiz kimi kompüterlərdə ilkin olaraq iki disk depolama növü vardır: Maqnetik depolama Optik depolama Maqnetik depolamada məlumat, dönən disklər üzərinə maqnetik olaraq yazılar. Optik depolamada maqnetik depolamağa bənzəyir. Lakin oxuma və yazma işlərini süadan istifadə edilərək edilər DVDlərin geniş məlumat depolana bilən fiziki quruluşu üzərinə müxtəlif növdən məlumatlar yazdırılaraq əlaqədar cihazlarda oxudula bilər. CDə və ya DVDə məlumat saxlamaq (yazmaq) üçün disklər üzərində girintilər və çıxıntılar meydana gətirilir. Dos əməliyyat sistemində sərt diski bir necə hissəyə bölüb, hər bir hissə ilə müstəqil disk kimi işləmək olar. Bölünmüş müstəqil hissələr məntiqi disklər və ya sərt diskin bölmələri adlanır. Hər bir məntiqi diskin adı ingilis hərfləri ilə verilir vəaxırda : işarəsi qoyulur.və ona müraciət etmək olar. Məs: 40 Qbayt tutumu olan sərt diski iki məntiqi diskə 32 Qbaytlıq və 8 Qbaytlıq D: diskinə bölmək olar. Əgər komputerdə kifayət qədər əməli yaddaş varsa onda bu yaddaşın müəyyən hissəsini elektron disk kimi ayırmaq olar. 20
21