Neşredilmiş Yazıtlar Işığında Hellenistik Dönem de Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri

Neşredilmiş Yazıtlar Işığında Hellenistik Dönem de Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.. 4 KAYNAKLAR.. 8 BÖLÜM-I GİRİŞ...23 BÖLÜM-II II.1.PERGAMON BÖLGESİ COĞRAFYASI.....25 II.2.HELLENİSTİK DÖNEM DE PERGAMON KRALLIĞI VE KOMŞU DEVLETLERLE İLİŞKİLERİ.27 BÖLÜM-III HELLENİSTİK DÖNEM DE PERGAMON KENTİ TANRI VE KÜLTLERİ..36 A-ANA TANRIÇA (METER) KÜLTÜ... 36 METER ASPORDENE (Μήτηρ Ασπ ρδηνη)...37 B-OLYMPOS TANRILARI VE KÜLTLERİ.44 III.1.ZEUS KÜLTÜ.44 ZEUS SOTER (Ζε ς Σωτήρ)....48 ZEUS SABAZIOS (Ζε ς Σαβάζιος)..51 ZEUS KERAUNIOS (Ζε ς Κερα νιος)..54 ZEUS TROPAIOS (Ζε ς Τροπα ος)......55 III.2.HERA KÜLTÜ.59 III.3.ATHENA KÜLTÜ...62 ATHENA POLIAS ( Αθην Πολιάς)....62 ATHENA NIKEPHOROS ( Αθην Νικηφ ρος) 70 ATHENA AREIA ( Αθην Αρεία).. 75 ATHENA TRITOGENEIA ( Αθην Τριτγένεια)..77 ATHENA PALLAS ( Αθην Παλλάς).78 III.4.APOLLON KÜLTÜ.82 III.5.HERMES KÜLTÜ... 86 III.6.APHRODITE KÜLTÜ.89 C-YERYÜZÜ TANRILARI VE KÜLTLERİ.92 III.7.DIONYSOS KÜLTÜ... 92 DINOYSOS KATHEGEMON ( ιονο σος Καθήγεµ ν)...93 III.8.DEMETER KÜLTÜ 99 2

III.9.ASKLEPIOS KÜLTÜ....104 ASKLEPIOS SOTER ( Ασκληπι ς Σωτήρ)....104 III.10.HERAKLES KÜLTÜ...112 BÖLÜM-IV PERGAMON DA HÜKÜMDAR KÜLTÜ VE ATTALOSLAR.. 116 BÖLÜM-V SONUÇ.. 128 ÖZET.130 SUMMARY... 130 KISALTMALAR VE KAYNAKÇA.....132 EKLER...150 EK 1-PERGAMON YAZITLARINDAN ÖRNEKLER... 151 EK 2-PERGAMON TARİHİNDE SİKKELER 158 EK 3-RESİMLER.168 EK 4-PLANLAR..188 EK 5-PERGAMON KRALLIĞI NIN SOY KÜTÜĞÜ....192 EK 6-HELLENİSTİK KRAL LİSTELERİ... 193 EK 7-HARİTA..197 3

ÖNSÖZ Hellenistik Dönem'e olan ilgim Tarih (Eskiçağ Tarihi) Anabilim Dalı'nda master öğrencisi olduğum 1997 yılında başlamıştır. Yüksek Lisans Programı'nm ders aşamasında bu alanda birkaç ödev ve seminer çalışması hazırlamıştım. Master programında bir tez konusu seçmem gerektiğinde de dünya ilişkilerinin giriftleştiği Hellenistik Dönem'de Anadolu'daki devletlerarasında her yönden öne çıkan Pergamon Krallığı ile İ.Ö. 753 yılında küçük bir şehir devleti olarak kurulan ve İ.S. IV. yüzyıla kadar Avrupa-Asya ve Afrika kıtalarına kadar yayılan Roma Devleti'nin ilişkilerini konu alan "Hellenistik Dönem 'de Pergamon Krallığı ve Roma Devleti İle İlişkileri" adlı yüksek lisans tezimi hazırladım. Bu tezi hazırlarken bilimsel açıdan geleceğe yönelik amacım; kaynaklar (epigrafık kaynaklar, antikçağ yazarlarının edebi kaynakları ve arkeolojik maddi kültür kaynaklan) ve modern literatürün ışığında belirli bir konudaki bilgileri sistematik bir şekilde bir araya getirmek ve doktora seviyesinde ele alacağım Pergamon tanrıları ve kültlerine ilişkin çalışmamda bilimsel bir problematiğin çözümüne ilişkin bir ön hazırlık yapmaktı. İşte bu hareket noktasıyla birlikte hakkında şimdiye kadar yapılan arkeolojik kazılarda gün ışığına çıkarılan maddi kültür kalıntılarının ve edebi kaynakların değerlendirilmesi sonucu birçok şey söylenmesine rağmen Pergamon kenti tanrı ve kültleri konusunda detaylı bir araştırma yapılmamış olduğundan ele alacağım bu konuyu ya da problematiği sınırlan (yer ve zaman bakımından) ve hatta uygulanacak yöntemleri (öncelikle neşredilmiş yazıtlar ışığında olmak üzere diğer kaynakların incelenmesi yöntemi) ile çok iyi yansıtacağını düşündüğüm "Neşredilmiş Yazıtlar Işığında Hellenistik Dönem'de Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri" başlıklı doktora çalışmasını kabul ettim. Burada ele alacağım doktora çalışmam; Kaynaklar ve Ekler bölümleri hariç Giriş-Gelişme ve Sonuç kısımlarını içeren beş bölümden oluşmaktadır: Kaynaklar başlığı altında bu çalışmamızda ele aldığımız konuya ilişkin mevcut olan ve bize doğrudan doğruya bilgi veren antik kaynaklar - epigrafık kaynaklar, nümizmatik kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve antikçağ yazarlannm kaleme aldığı konuya ilişkin edebi kaynaklar - tanıtılacaktır. Amaç konuya ilişkin antik kaynaklar ile modern literatürde bulunan karmaşık bilgilerin sistemleştirilerek anlaşılır hale getirilmesini sağlamaktır. I. Bölüm, çalışmamızın "Giriş" kısmını oluşturmaktadır. Bu kısımda çalışmanın "Gelişme" (III. ve IV. bölümler) bölümünde ifade edilecek olan Pergamon tanrıları ve kültleri ile Attaloslar kültüne ilişkin açıklamalara hazırlık olacağı açısından antikçağda dinin nasıl ortaya çıktığı ve Hellen dininin tarihsel gelişiminden kısaca söz edilecektir. II. Bölüm, çalışmamızda ele aldığımız konunun ya da problematiğin yer ve zaman sınırlamasına ilişkin aynı zamanda "Giriş" niteliğinde olan bilgileri içermektedir: II.1. bölümünde "Pergamon Kenti Jeopolitik Konumu"ndan söz edilecektir. Çünkü çeşitli öğeleri ile birlikte (yerleşme yeri, ekonomi yeri, ulaşım yeri v.b.) coğrafya dediğimiz bu ortam, üzerinde yaşayan toplumların siyasal, sosyal, ekonomik uğraşlarını ve kültürel yaratılarını biçimlendirir. Onları o veya bu şekilde yönlendirir. İşte bu nedenle Pergamon kent devletinin oluşumu ve 4

gelişiminde sosyal ve siyasal koşulların yanında coğrafi mekânın da ne derece etkili olduğu vurgulanmaya çalışılacaktır. Ayrıca dinsel inançlar çok geniş ölçüde toplum ekonomisinin koşullarına, özellikle toplumu çevreleyen ekonomik coğrafya koşullarına bağlıdır. Böyle olmakla birlikte ekonomik coğrafya koşullarının olanak verdiği çerçeve içinde, her çağdaki her halkın dinsel inançları, ilişki kurulan diğer halkların dinsel inançlarından sürekli olarak etkilenmiştir. Bu düşünceden hareketle de Pergamon'un coğrafi konumunu ele alarak çalışmamıza başlamayı uygun buldum. II.2. "Hellenistik Dönem de Pergamon Krallığı ve Komşu Devletlerle İlişkileri" adını taşıyan bu bölümde ele aldığımız konunun zaman sınırlamasına ilişkin olarak, İ.Ö. 323 130 yılları arasını kapsayan Hellenistik Dönem'de Philetairos'dan III. Attalos'a kadar Pergamon tahtına geçen kralların, barışta kuvvetli bir yönetici, askerlikte kudretli bir komutan ve siyasette yetişkin bir diplomat olarak savaştan çok barışa yönelik politika uygulayan bunun sonucunda Batı Anadolu'da kültür yaşamı gelişmiş olan Pergamon Krallığı ndan bahsedilecektir. Aslında Pergamon Krallığı'nın Hellenistik Dönem deki kısa bir siyasi tarihi şeklinde ele alınan bu bölümde Pergamon ile birlikte çeşitli ilişkilerde bulunan diğer Hellenistik kent devletlerinden de Pergamon ile olan ilişkileri ölçüsünde söz edilecektir. III. ve IV. bölümler, çalışmamızın "Gelişme" kısmını oluşturan başka bir ifadeyle ana temasının işleneceği bölümlerdir. İki ayrı alt bölümden oluşmakla birlikte her biri çalışmanın ayrı bir ana bölümü gibi de görülebilir: III. Bölüm, buluntular ışığında prehistorik çağdan bu yana yerleşilen bir yer olan Pergamon bölgesi. Eski Doğu'nun siyasal ve kültürel başarılarının birikim alanı ve bu başarıların Eski Batı Dünyası'na (Grek-Roma) aktarıldığı Batı Anadolu'nun Mysia bölgesinde yer almaktadır. Anadolu'nun coğrafi konumu gereğince eski doğu ve batı toplumları arasındaki iletişim ve etkileşimde üstlendiği aracı rol, kültürel birikimine büyük ölçüde katkıda bulunmuştur. Pergamon kültür yapısında, insanın kutsal olanla arasında var olan inanç ve dogmalar bütünü olarak nitelendirilen, din olgusu önemli bir yere sahiptir. Bir inanç ve dogmalar bütünü olan din, Pergamon kentindeki insanları kendi potasında birleştiren çok önemli bir unsurdur. Çok tanrılı (politeistik) bir dinleri olan Hellenlerin nazarında etkileri ve ilgileri birbirinden çok farklı olan ve Hellen pantheonunda yer alan tanrı ve tanrıçalar, insanlara benzetilmiştir; çünkü onlar da tıpkı insanlar gibi seviyorlar, nefret ediyorlar, kıskanıyorlar kısacası ölümsüzlükleri dışında her şeyleri aynı ölümlüler gibidir. "Neşredilmiş Yazıtlar Işığında Hellenistik Dönem'de Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri" başlığı altında sunulan bu çalışmanın temel amacı; Hellenistik döneme ilişkin neşredilmiş yazıtların ışığında Pergamon kentinin tanrı ve kültlerinin bütün yönleriyle incelenmesi ve bölgenin o döneme ait din tarihini ortaya çıkarmak, özelde tanrıların niteliklerini, işlevlerini, onurlarına düzenlenen bayramları, görev alan din personelini ve sembollerini belirlemektir. Aynı zamanda edebi kaynaklarda anlatılanların ve arkeolojik bulguların ima ettiklerinin incelenmesi sonucunda bölge dininin Hellenistik dönemde oynadığı rol incelenerek kentteki tanrı ve kültleriyle bağlarının bulunup incelenmesi de 5

gerçekleştirilmiş olacaktır. Böylece Pergamon tanrı ve kültleriyle dışarıdan alınan tanrı ve kültlerinin bölge halkları ve birbirleriyle ne derece ilişkide oldukları araştırılacaktır. Çalışmada öncelikle günümüze kadar neşredilmiş olan yazıtlar ışığında Hellenistik dönemde tanrı ve tanrıçaların bölgedeki tapınımları saptanmıştır. Bu çalışmanın temel kaynaklarını, kült çalışmalarına birinci dereceden kaynak sunan yazıtlar ve sikkeler oluşturmuştur. Günümüze elyazması kopyalarıyla gelmiş olan antik edebi eserler genel olarak ikincil kaynak niteliği taşırlarken, doğrudan doğruya ulaşmış olan yazıtlar ve sikkeler ise genel olarak birincil nitelikli kaynaklardır. Bunlar haber verdikleri olay ve durumlarla genellikle doğrudan doğruya bağlantı ve ilişki içinde olmuşlardır. Aynı zamanda da bu olay ve durumlar karşısında değerlendirme ya da yorumlama yerine sadece haber vermektedirler. Kendilerinden sonraki dünyadan daha çok içinde bulundukları zamana yönelmişlerdir. Bu nedenle ifadelerindeki doğruluk değerinin ikincil nitelikteki edebi kaynaklara göre daha fazla olduğu, dolayısıyla edebi eserlere göre daha tarafsız ve daha güvenilir oldukları söylenebilir. Ayrıca bilgilerimizin zenginliği konusunda çok önemli bir yer tutarlar; görece olarak tarafsız oldukları için de edebi kaynaklardaki boşlukların ya da eksikliklerin tamamlanmasında son derece yararlıdır. Öte yandan yeni kazılar ve yüzey araştırmalarıyla sayıları da durmadan artan bu kaynaklar, edebi kaynaklara daha dinamik bir özellik taşırlar. Araştırmamız içerisinde kültün varlığı yeri geldikçe tanrı ve tanrıça ile kültlerine ilişkin efsaneler ya da tanımlayıcı bilgiler sunan antik edebi yapıtlar ile heykel, figürün, adak malzemesi ya da yapı kalıntısı gibi diğer arkeolojik malzemelerle desteklenmiştir. Hellenistik dönemde Pergamon kenti tanrı ve tanrıçalarına ait kültlerinin saptanması ile birlikte her birinin sergilediği karakter, yaşamsal gerçekler ile dinsel yapılanma arasındaki ilişki dikkate alınarak nedensellik ilişkisi içerisinde belirlenmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tanrı ve tanrıçaların Hellen mitolojisindeki panhellenik karakterlerinden daha ziyade bölgesel kimlikleri irdelenerek başta epigrafık olmak üzere nümizmatik veri türleri üzerinde durulmuştur. Her bir tanrı ve tanrıça betimlemelerine yer verilen sikkelerde ve sanat yapıtlarında onlarla bir arada görüntülenen semboller ile yazıtlardaki adlarına ilişkin epitetler (sıfatlar) Pergamon'da benimsenmiş olan özelliklerini aydınlatan en önemli veriler olarak kabul edilmiştir. Bütün bunları yaparken bu tanrı ve tanrıçaların kimliklerinde taşıdıkları özellikleri desteklemek ve güçlendirmek amacıyla bölgede ele geçen arkeolojik bulgularla karşılaştırmalı bir yöntem izlenmeye çalışılmıştır. IV. Bölüm, Pergamon'daki Attaloslar kültüne ayrılmıştır. Bu bölümün ele alınmasındaki amaç; Hellenistik Dönem'de ortaya çıkan ve Pergamon devleti için de geçerli olan "Hükümdar Kültü'nden genel olarak bahsetmek ve dindevlet-toplum ilişkisinden yola çıkarak hellenistik devletler içinde bu açıdan önemli bir yere sahip olan Pergamon Krallığı'ndaki "'Attaloslar Kültü" nden bahsetmektir. Çünkü İ.Ö. III. yüzyılın başlarından itibaren birçok rastlantının bir araya gelmesi sonucu tarih sahnesine çıkan Pergamon Krallığı, kısa zamanda büyüyerek çok farklı etnik gruplardan oluşan toplumlara hâkim bir devlete sahip olmuştur. Örneğin Magnesia Savaşı'ndan sonra imzalanan Apameia Antlaşması ile Mysia, Pergamon Krallığı'na verilmiştir. Aslında bu bölümde Pergamon'daki 6

Attaloslar kültünün, Hellenistik Dönem'deki Pergamon Tanrı ve Kültleri ve Attalosların dış politikası ile olan önemi vurgulanmaya çalışılacaktır. Ayrıca Pergamon'da tapınım görmekte olan tanrılar kültü ile kraliyet ailesinin kültleri arasındaki ilişki de gözler önüne serilmeye çalışılacaktır. V. Bölüm yani Sonuç bölümünde ise Gelişme -III. ve IV. bölümlerbölümünde yapılan ayrıntılı açıklamalara ve varılan sonuçlara kısaca ele alınan konu ya da problematiğe ilişkin elde edilen genel sonuçlara yer verilecektir. Ekler bölümünde ise ele alman konunun takibi ve çalışmanın daha iyi anlaşılır hale gelmesi için konuya ilişkin çeşitli görsel materyallere yer verilecektir. Yukarıda belirttiğim beş ana bölümden oluşacak olan, öncelikle epigrafık kaynaklara daha sonra nümizmatik, arkeolojik ve antik edebi kaynaklara dayalı olarak yürütülen, bu çalışmada Pergamon kenti tanrı ve kültlerine ilişkin geçen tanrı, yer ve kişi adlan ile epitetlerin yazılımlarında, terimlerin Latince ve Yunanca asıllarının kullanımı esas alınmıştır. Hellenistik Dönem'de Pergamon kenti tanrı ve kültlerinin öncelikle neşredilmiş yazıtlar ve diğer kaynaklar ışığında incelenmesi amacıyla gerçekleştirilmiş olan çalışmaya değerli katkı ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Ömer ÇAPAR'a ve eğitim hayatım boyunca özellikle Yüksek Lisans ve Doktora eğitiminde her zaman yanımda bulunan hocalarım. Prof. Dr. Coşkun ÖZGÜNEL e, Yrd. Doç. Dr. Sedat ERKUT'a ve Yrd. Doç. Dr. Turgut YİĞİT'e, her zaman yardımını ve desteğini esirgemeyen arkadaşım ve meslektaşım Dr. Ayşen ETİ SİNA'ya çalışmalarım sırasında günlük yaşamın sıkıntılarına sabırla katlanan sevgili eşim Sema'ya, ayrıca doktora çalışmalarıma çok zaman ayırmak zorunda olduğum zamanda dünyaya gelmiş olan ve bu nedenle bu güne kadar gereğince ilgilenemediğim sevgili oğlum Başar'a. sonsuz teşekkürlerimi sunarım. 7

KAYNAKLAR Neşredilmiş Yazıtlar Işığında Hellenistik Dönem de Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri adlı çalışmamızda tek tip kaynak üzerine çalışmaktan çok aynı konuyu ele alan çeşitli türden kaynakların anlam bütünlüğü ve birlikteliği göz önünde tutularak incelenmesi gerekli olmuştur. Pergamon kentinde tapınım gören tanrı ve kültlerini öncelikli olarak neşredilmiş yazıtlar ışığında incelediğimiz bu çalışmada başvurulan kaynaklar; Yazılı Kaynaklar (epigrafik kaynaklar, nümizmatik kaynaklar ve edebi kaynaklar) ve yazısız kaynaklar (maddi kültür kalıntıları) oluşmaktadır. I.1. EPİGRAFİK KAYNAKLAR: I-YAZILI KAYNAKLAR Pergamon da bulunan ya da Pergamon ile ilgili olan yazıtlar, Pergamon Krallığı nın idari, etnik ve ekonomik yapısının yanında dini yapısı hakkında da önemli bilgiler sunmaktadır. Çalışmamızda yararlandığımız corpuslar ve kataloglar dışında süreli yayınlarda bulunan konuya ilişkin makalelerde de birçok yazıt araştırmacının hizmetine sunulmuştur. Bulletin de Correspondance Hellenique (BCH) Epigrafik araştırmaların yer aldığı en önemli süreli yayınlardan biridir. Çalışmamızda konumuza ilişkin olarak kullandığımız makaleler şunlardır: BCH VIII. s.503 (Phrygia); X, s.401 (Thyatria); XI, s.470 (Lydia) bölgelerinde Tanrı Zeus un Keraunios epithetiyle tapınım gördüğü hakkında BCH XXX: Klaros Apollon Kutsal Alanı nda Attalos un karısının ve oğullarının heykellerinin dikilmesine ve küçük oğlu Athenaeus un doğum günü onuruna kurbanlar kesilmesi ve gençler arası at arabası yarışlarının yapılması hakkında, BCH XXXII: Kurucu Philetairos un kardeşleri Attalos ve Eumenes in komşu devlet tarafından devlet konuğu olarak kabul edilmeleri hakkında, BCH LIX: II. Eumenes krallığının son yıllarında ve II. Attalos krallığı zamanında Attaloslar kültüne ilişkin Dionysos Aktörler Birliği sanatçısı ve Rahip Kraton onuruna sunulan yazıtlar, BCH CVIII: Tanrı Zeus un Yunanistan dışında Batı Anadolu da Mysia bölgesinde Pergamon kentinde de Soter epithetiyle tapınım gördüğü hakkında. Corpus Cultus Iovis Sabazii (CCIS) CCIS II de Amynios oğlu Philotera nın Zeus Sabazios a sunduğu bir yazıttan söz edilmektedir. Corpus Inscriptionum Graecorum (CIG) Coğrafik bölgelere göre düzenlenmiş olan Corpus, Grekçe yazılmış yazıtlardan oluşmaktadır. II. ve III. ciltleri Anadolu ile ilgilidir; II. cildin XIII. bölümü Karia, XIV. bölümü Lydia, XV. bölümü Mysia, XVI. bölümü Lykia ve XXV. bölümü ise Kilikia ile ilgili yazıtları içermektedir. Çalışmamızda CIG II den yararlanılmıştır: 8

CIG 3067 3071: Attaloslar kültüne ilişkin olarak Dionysos Aktörler Birliği sanatçısı ve rahip olan Kraton onuruna sunulan yazıtlar (CIG 3068A- 3068B-3069C: Aktörler Birliği ve Rahip Kraton hakkında); CIG 3446: Lydia da Zeus un Keraunios epithetiyle tapınım görmesi hakkında; CIG 3554: Dionysos Kathegemon rahiplerinden Sosandros un veya Athenaeos un büstü heykelini yaptığı tahmin edilen Menophantos hakkında bir yazıt; CIG 3616: Ilium da Attalis adını almış olan kabileler hakkında; CIG 3660: I.Attalos un daha kral unvanını almadan önce hanedanlığı tanrısal onurların verilmesi hakkında, ayrıca Kyzikos kenti hakkında; CIG 4501 4520: Syria da Zeus un Keraunios epithetiyle tapınım görmesi hakkında. Kullanılan kaynak: Corpus Inscriptionum Graecorum, ed. A. Boechius, Berlin, 1977. Die Inschriften von Pergamon (Ins.v.Perg.) Çalışmamız ile ilgili kullandığımız en önemli kataloglardan biridir. Söz konusu katalogda toplanmış olan yazıtların tamamı Pergamon ile ilgili olup üç cilt halinde bulunmaktadır. Bu katalog aynı zamanda Pergamon kazılarını içeren Altertümer von Pergamon (Alt.v.Perg.) adlı XVI bölümden oluşan önemli bir serinin de VIII.bölümünü oluşturmaktadır (Dizi devam etmektedir). Die Inschriften von Pergamon, I.-II. ed. by Max FRANKEL, Berlin, 1890 1895 adlı eserin özellikle I.cildi (Die Inschriften von Pergamon I: Unter Mitwirkung von E. Fabricius and C. Schuchhardt, hrsg. Von Max FRANKEL, Berlin 1890). Hellenistik dönemin sonuna kadar olup içerdiği yazıt sayısı: 267 adet; II. cilt Roma İmparatorluk dönemine ait olup her ne kadar çalışmamızda kullanmamış da olsa mevcut yazıt sayısı: 1066 adettir. III. cilt Die Inschriften des Asklepieions. ed Chr. Habicht, Berlin, 1969. Bu cildin Hellenistik döneme ilişkin bölümlerinden çalışmamızda ilgili olduğu oranda kullanılmıştır. Toplam 106 adet yazıt vardır. Çalışmamızın Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri dışındaki diğer bölümlerinde kullanılan kısımları: Ins.v.Perg.18: Pergamon da Eumenes zamanındaki iç idarenin durumunu anlatan bir yazıt, Ins.v.Perg.22 (OGIS 274): Antiokhos Hieraks a karşı Hellespontos Phrygia sında yapılan savaş, Ins.v.Perg.23 (OGIS 275): Tolistobogiler ile Ankyra, Gordion ve Pessinus çevresinde bulunan Tektosaglarla, Antiokhos Hieraks ın birleşik gücüne karşı Aphrodite Tapınağı önlerinde kazanılan zafer, Ins.v.Perg.27 (OGIS 278): Lydia topraklarındaki Koloe Gölü yakınında kazanılan zafer, Ins.v.Perg.28 (OGIS 279): Karia bölgesinde kazanılan zafer, Ins.v.Perg.43-45: I.Attalos un kazandığı Galat zaferinden sonra Latmus yakınlarındaki Herakleia vatandaşları ve Pergamon vatandaşlarının savaş sonrası Kurtarıcı Kral Attalos a atlarlar inşa etmeleri hakkında, Ins.v.Perg.171 (OGIS 291): Theos ünvanı alan Attalos un aynı zamanda Euergetes unvanını da alması hakkında, Ins.v.Perg.246 (OGIS 332): Zeus Soter tapınağında uygulanan bir kurban töreni hakkında. Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri konusunda ise; 9

Ins.v.Perg.170: I.Attalos un eşi Kraliçe Apollonis tarafından Meter Basileia ya verildiği tahmin edilen bir adak sunusu üzerindeki yazıttır, Ins.v.Perg.251: İ.Ö. II.yüzyılda Kabeirus un prytanlık yaptığı zamana tarihlenen bir yazıttır, Ins.v.Perg.252: Herakleon oğlu gymnasiarkhos Metrodoros u onurlandıran bir yazıttır, Ins.v.Perg.324 ve 332: Klaros Apollon unun verdiği kehaneti koruyan yazıtlardır. Her iki yazıt da Roma dönemi Kabeirler kültü hakkında bilgi sunmaktadır, Ins.v.Perg.334, 481-483: Ana Tanrıça Meter in Basileia epithetiyle birlikte açıkça ifade edildiği yazıtlardır. Meter Basileia nın rahibesi Phila hakkında da bilgiler içermektedir. Tanrı Zeus un epithetsiz olarak geçtiği yazıtlar: Ins.v.Perg.13-14, 17,19,185-186, 203 ve 300. Ins.v.Perg.20-28: Attaloslar ile Galatlar arasında yapılan savaş sonrasında Savaş Tanrıçası Athena nın zafer getireceğine, Zeus un ise yıldırımlarıyla yardım edeceğine ve bütün tanrıların Pergamon u koruyacağına inanılmasından dolayı Zeus Soter adına tapınılması hakkında, Ins.v.Perg.246: Tanrı Soter epithetiyle açık bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Ins.v.Perg.248: Pergamon Kralı III.Attalos un annesi Kraliçe Stratonike nin Zeus Sabazios kültünü Pergamon a getirerek, Athena Nikephoros Tapınağı nda kurması hakkında. Ins.v.Perg.232: Tanrı Zeus un Yıldırımın Efendisi adıyla Keraunios epitheti altında tapınım görmesi hakkında. Ins.v.Perg.237-239 ve 247: Tanrı Zeus un Pergamon kentinin koruyucu tanrısı kimliğiyle Tropaios epitheti altında tapınım görmesi hakkında. Tanrıça Athena nın epithetsiz olarak geçtiği yazıtlar: Ins.v.Perg.20-29, 38-39, 47, 250: I.Attalos un kazandığı zaferler sonucu Tanrıça Athena onuruna yaptığı zafer anıtları hakkında, Ins.v.Perg.20-24: I.Attalos un Kaikos Irmağı kaynaklarında Galatların Tolistobogi kavimine karşı kazandığı zaferler hakkında, Ins.v.Perg.33-37, 58: I.Attalos un Galatlara karşı kazanmış olduğu zaferlerden sonra kazandığı bireysel başarılarının yazılı olduğu kaidelerin üzerindeki yazıtlar, Ins.v.Perg.129-130 ve 250: Tanrıça Athena nın epithetsiz olarak geçtiği bu yazıtlar Athena Kutsal Alanı nda kırık olarak bulunmuştur, Ins.v.Perg.156: Athena kültünün Telephos un annesi Auge tarafından Pergamon a tanıtımı hakkında. Ins.v.Perg.60,62,64,160 ve 167: Athena Kutsal Alanı (Nikephorion) hakkında, Ins.v.Perg.64: Magnesia Savaşı sonrası kazanılan zafer üzerine Athena Nikephoros onuruna sunulan bir yazıt, Ins.v.Perg.167: Tanrıça Athena Nikephoros ve rahibesi Metris adına yapılan bir onur yazıtı. Ins.v.Perg.223, 226: Tanrıça Athena Polias epithetiyle geçmekte ayrıca Athena nın rahibeleri ve Nikephoria festivalleri hakkında. Ins.v.Perg.13 (OGIS 266): Ücretli Askerler Yazıtı adıyla da anılan bu yazıtta Athena Areia epithetiyle geçmektedir. Ins.v.Perg.2: Söz konusu yazıtta Athena Tritogeneia epithetiyle geçmektedir. 10

Ins.v.Perg.14: Athena Pallas kültüne tanıklık eden bir yazıttır. Tanrıça Athena nın rahibeleri hakkında ise; Ins.v.Perg.167 (OGIS 299): 9.Nikephoria Festivali zamanında görev yapan rahibe Metris, Ins.v.Perg.223 (OGIS 322): 14.Nikephoria Festivali zamanında görev yapan rahibe Bito, Ins.v.Perg.226 (OGIS 324): 18.Nikephoria Festivali zamanında görev yapan rahibe Asklepias ın adları açıkça geçmektedir. Ins.v.Perg.4: İ.Ö. III.yüzyılın başlarına tarihlenen bu yazıt Athena Tapınağı nda bulunmuştur. Theroslar tarafından Tanrı Apollon a adanan bir bronz heykeli konu edinmektedir, Ins.v.Perg.13: Ücretli Askerler Yazıtı olarak da bilinen bu yazıtta Apollon epithetsiz olarak geçmektedir, Ins.v.Perg.244,256,285 ve 309: Apollon Pythios un yaşam boyu rahibi olan Sokrates oğlu Heroides ile ilgili yazıtlardır, Ins.v.Perg.285: İ.Ö. II.yüzyıla tarihlendirilen bu adak yazıtında tanrı, Pythios epitheti ile geçmektedir, Ins.v.Perg.307: Roma Tiyatrosu yakınında bulunan kırık yazıt parçasında Apollon epithetsiz olarak geçmekte ve tanrının rahibi olan Heroides in yaşam boyu rahiplik yaptığı hakkında bilgi vermektedir. Ins.v.Perg.9: Athena Kutsal Alanı nda bulunan heykel kaidesi üzerindeki yazıt, Ins.v.Perg.183: Yukarı Pazar Yeri ndeki kült nişi altında bulunan ve Ticaret Tanrısı Hermes e ithaf edilen bir adak yazıtıdır, Ins.v.Perg.243: Adı bilinmeyen bir agoranomos tarafından Hermes e sunulan bir adak yazıtıdır, Ins.v.Perg.244: Agoranomos Sokrates tarafından Hermes e sunulan bir adak yazıtıdır. Ins.v.Perg.23: Attaloslar ile Galatlar arasında yapılan savaşları anlatan yazıt aynı zamanda Aphrodision kelimesinin de geçmesiyle Aphrodite kültüne tanıklık etmektedir, Ins.v.Perg.90: Altar ın kuzeydoğusunda bulunan yazıtta sadece Aphrodite ifadesi geçmektedir, Ins.v.Perg.218: İ.Ö. II.yüzyılın ortalarına tarihlenen yuvarlak bir heykel kaidesidir. II. Attalos tarafından Aphrodite ye yaptırılan bir adak yazıtını konu edinmiştir. Tanrı Dionysos tiyatro tanrısı olarak Dionysos Kathegemon epitheti altında tapınım görmüştür: Ins.v.Perg.163,221-222, 236 ve 248. Ins.v.Perg.163: II.Eumenes tarafından merkezi Teos kentinde bulunan Dionysos Sanatçılar Birliği ne yazılan mektup fragmentleridir, Ins.v.Perg.248: Tanrı Dionysos Kathegemon un rahipleri hakkında II.Attalos ve III.Attalos un yazdığı mektuplar. Ins.v.Perg.190: 1884 yılında altar ile tiyatro binası arasında bulunan bir yazıt olup Asklepios kültünün tanıtıcısı Arkhias ve theophoros isimleri hakkındadır, Ins.v.Perg.246: III.Attalos dönemine tarihlenen bu yazıt, Pergamon halkı tarafından alınmış bir halk kararı niteliğindedir, Ins.v.Perg.251: İki parça halinde olan yazıt Asklepios kültünün tanıtıcısı ve ilk rahibi Arkhias hakkındadır, Ins.v.Perg.259: Asklepios kültüne bağlanan rahiplerin yaşam boyu görev yaptıkları hakkındadır, Ins.v.Perg.267: Tanrı Asklepios bu yazıtta açıkça Soter epithetiyle geçmektedir, Ins.v.Perg.340: Hellenistik dönem sonrasında babadan oğla geçen Asklepios rahipliğinin onuruna yeri geldiğinde bir kadının da ulaşmış olması hakkındadır. 11

Ins.v.Perg.185: Üç ayrı parçadan oluşan bir geison üzerindeki yazıtta Herakles geçmektedir. Inscriptiones Graecae (IG) Bu corpus her ne kadar Berlin de hazırlanmış olsa da uluslararası bir nitelik taşıyan önemli bir Yunanca corpus tur. Hala tamamlanmamış olan bu epigrafik kaynakta yer alan bilgiler coğrafik bölgelere göre düzenlenmiştir: IG II 965 970: Tanrıça Athena onuruna düzenlenen Panathenaia Festivali ve bu festival kapsamında yapılmakta olan müzik yarışmaları ile diğer yarışmalar hakkında, IG II 1291 1305: Panathenaia Festivali kapsamında yapılmakta olan kavimler arası atlı yarışmalar hakkında, IG IV 1.60: Aristakhminos oğlu Arkhias ın Epidaurios tan Asklepios kültünü alıp Pergamon a getirmesi hakkında, IG XII 8.24: Kabeirler kültü hakkında kullanılan Imbros yazıtlarıdır, IG XII 9.234: Gymnasiarkhos Diodoros Pasparos un Neoi Gymnasionu nu onartması hakkında, IG XII 9.235: Helenlerin önemli şahsiyetleri onurlandırması hakkında. Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (OGIS) Çalışmamızda kullandığımız önemli kaynaklardan biri de W. Dittenberger tarafından 1903 1905 yılları arasında hazırlanmış olan epigrafik bir kaynaktır. Eser, Yunanistan dışında (Küçük Asya, Suriye ve Mısır) bulunmuş olan Yunanca yazıtlardan oluşmaktadır. 2 cilt halinde bulunmaktadır: 1.cilt Hellenistik dönemi, 2.cilt ise Roma dönemini içermektedir. Söz konusu yazıtlar coğrafik bölgelere göre düzenlenmiş olup genel bir indeks içermektedir. OGIS 176: I.Attalos Soter tarafından her yıl düzenlenen festival hakkında, OGIS 264: Pergamon Kroniği, OGIS 269 271: I.Attalos un Galat zaferi sonrası Athena Tapınağı ndaki büyük heykel kaide üzerinde yer alan yazıt, OGIS 266: Ücretli Askerler Yazıtı hakkında bilgiler içermektedir. OGIS 268: Galatlar ile yapılan savaş sonucu I.Attalos un Soter ve Basileus unvanlarını alması, OGIS 273-280: Athena Tapınağı çevresinde bulunan yazıtlarda sırasıyla Attalos un elde ettiği şu zaferler anlatılmaktadır: Tolistobogi lere karşı Kaikos Ovası nda kazanılan zafer (OGIS 273-279), Tolistobogi ler ile Ankyra, Gordion ve Pessinus çevresinde bulunan Tektosag lar ile Antiokhos Hieraks ın birleşik güçlerine karşı Aphrodite Tapınağı önlerinde kazanılan zafer (OGIS 275), Antiokhos Hieraks a karşı Hellespontos Phrygia sı (OGIS 274), Lydia topraklarındaki Koloe Gölü yakınında (OGIS 278) ve Karia da (OGIS 279) kazandığı zaferler, III.Seleukos Soter in generallerine karşı kazanılan üç zafer (OGIS 277). Diğer bir yazıt ise Antiokhos Hieraks ve Galatlara karşı kazanılan zaferin anısına I.Attalos Soter in generalleri ve askerleri tarafından Tanrı Zeus ve Tanrıça Athena onuruna adanmış olan Attalos heykelinin kaidesi üzerinde bulunan yazıt (OGIS 280). OGIS 291: Theos unvanı alan Kral Attalos un aynı zamanda Euergetes unvanını da alması hakkında, OGIS 305: Sardeis te düzenlenmekte olan Eumeneia Festivali hakkında, OGIS 308: Tanrıça Apollonis in ölümünden sonra Hierapolis yazıtında tanrının karısı olarak saygı görmesi hakkında, OGIS 309: İ.Ö. 166 yılında Teos da Attalos ve Apollonis için tapınak yapılması ve tanrı olarak saygı görmeleri hakkında, OGIS 310 311: Thespiai da bulunan Boetia 12

lehçesinde yazılmış olan yazıt, Attaloslar hanedanlığının kurucusu Philetairos un babasının adının Attalos olduğu hakkında, OGIS 312: Myrina ve Kyme civarında Apollo mabedinde bulunmuş bir kitabedir. Philetairos un babasının adının Attalos olduğu ve Philetairos un Apollon Khresterios a sunduğu bir adak yazıtı hakkında, OGIS 315: II. Attalos un rahip Attis e yazdığı mektuplar, OGIS 331: III. Attalos un İ.Ö. 135 yılında Pergamon Boule ve Demos una yazdığı mektup (Zeus Sabazios ve rahibi hakkında), OGIS 332: Zeus Soter tapınağında yapılan törene ilişkin olup III. Attalos dönemine tarihlendirilen bu yazıt, Pergamon halkı tarafından alınmış olan bir halk kararı niteliğindedir, OGIS 338: III. Aristonikos hakkında, OGIS 746: Seleukos kralı III. Antiokhos un Mısır Kralı V.Ptolemaios un elinde bulunan Koloe Gölü nün, Kilikia bölgesinin ve Lykia kentlerinin ele geçirilmesi, OGIS 748: Hanedanlığın kurucusu Philetairos un Kyzikos a yaptığı hububat yardımından dolayı onurlandırılması ve Philetairos un babasının Attalos olduğu hakkında, OGIS 749: Thespiai da bulunan Boetia lehçesindeki bir yazıt olup hanedanlığın kurucusu Philetairos un babasının Attalos olduğu hakkında, OGIS 753: Eumenes in kendi isteği üzerine Miletus kentine heykelinin dikilmesi hakkında, OGIS 764: Philetairos tan hanedanlığın kurucusu olarak söz edilmesi hakkında. Kullanılan kaynak: Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, ed. by W. DITTENBERGER, I-II., Leipzig, 1903-1905. Royal Correspondences in the Hellenistic Period (RC) C.B. WELLES in Royal Correspondence in Hellenistic Period, New Haven, 1934 adlı eserinde yalnızca Hellenistik dönem krallıklarına ait resmi yazışmalar bulunmaktadır. Eserde toplam 72 adet mektup yer almaktadır. Bunlardan 22 âdeti Pergamon kralları tarafından yazılmıştır. Yazışmaların ayrıntılı bir şekilde incelendiği bu corpus niteliğindeki eserde Pergamon krallarına ait mektuplardan yararlanılmıştır: Mektup 51: Ionia Birliği nin bütün şehirlerinde II. Eumenes onuruna oyunlar düzenlenmesi ve Eumenes in kendi isteğiyle Miletus şehrine heykelinin dikilmesi hakkında, Mektup 53: II. Eumenes tarafından Dionysos Sanatçılar Birliği ne yazılmış olan bir mektup olup Dionysos Kathegemon hakkında bilgiler içermektedir, Mektup 57-61: Kardeşine karşı savunma yapabilmek için Pergamon krallığından asker isteyen Rahip Attis e II. Attalos tarafından yazılan mektuplar hakkında, Mektup 61: Attalos un ailesinin önemli üyelerinin topluca aldığı karara uyarak Attis e daha önce söz verdiği yardımı yapamayacağı hakkında, Mektup 62: Pergamon hanedanlığının kurucusu Philetairos un Galat saldırısı sonucunda Kyzikos halkına bulunduğu hububat yardımından dolayı onurlandırılması hakkında, Mektup 65: II. Attalos un Athenaeos a Sosandros un oğlu Athenaeos hakkında yazdığı mektup, Mektup 66: III. Attalos un İ.Ö. 135 yılında Kyzikos Boule ve Demos una yazdığı rahip Athenaeos un Dionysos Kacthegemon un rahipliğine de atandığı hakkında, Mektup 67: III. Attalos un İ.Ö. 135 yılında Pergamon Boule ve Demos una yazdığı Zeus Sabazios ile ilgili mektup. Kullanılan kaynak: Royal Correspondences in the Hellenistic Period, ed. C.B. WELLES, New Haven, 1934. 13

Sylloge Inscriptionum Graecorum (SIG / Syll.) W. DITTENBERGER tarafından 4 cilt halinde hazırlanmış olan bu yayın genelde Syll. olarak kısaltılarak kullanılmaktadır. 4 cilt halinde bulunan eser önemli Yunanca yazıtlardan oluşmaktadır: 1. ve 2. ciltler coğrafik bölgelere göre düzenlenmiştir, 3.cilt ise konu başlıklarına (res publicae, res sacrae v.b.) göre hazırlanmıştır. 4.cilt ise indeks içermektedir. Söz konusu eserin 3.cildinin 123 138.sayfaları Anadolu ile ilgilidir. Syll.3.577: Pergamon daki Neoi Gymnasion u onartan Gymnasiarkhos Diodoros Pasparos hakkında, Syll.3.629 630: Kral II. Eumenes tarafından Prusias zaferinden sonra kutlanan Nikephoria Festivali nin (Delphoi ve Olympia daki) iki Panhellenik festivale eşit tutulması isteği hakkında, Syll.3.670-672: Delphoi da Eumenes ve II. Attalos onuruna festivaller düzenlenmesi ve Eumeneia Festivali hakkında, Syll.3.672: II. Attalos un Delphoi da bir okul ve şölen vakfı kurduğu hakkında. Syll.3.714: Gymnasiarkhos Diodoros Pasparos hakkında. (Syll.2.553: Maiandros üzerindeki Magnesia da Attalis adını alan kabileler hakkında bilgi vardır.) Kullanılan kaynak: Sylloge Inscriptionum Graecorum, ed. W. DITTENBER, Lipsiae, 1898 1900 1901. Tituli Asiae Minoris (TAM) Eser adından da anlaşılacağı üzere tamamen Küçük Asya yı konu alan bir corpus niteliğindedir. Ancak çok az sayısı mevcut olup Viyana Akademisi tarafından Viyana da 1901 yılında hazırlanmıştır: TAM II.266 (OGIS 746): I.Attalos un Seleukos Kralı III. Antiokhos, Mısır Kralı V.Ptolemaios un elinde bulunan Koloe Gölü ve Kilikia Bölgesi ni, İ.Ö. 197 yılında Lykia kentini ele geçirmesi hakkında, TAM III.1.9: II. Attalos ile Selgeliler arasında yapılan savaş hakkında. I.2. NÜMİZMATİK KAYNAKLAR: Sikkeler özellikle kronolojik sorunların aydınlatılmasında, şehirlerin kuruluş tarihleri, ekonomik koşullar ve din gibi birçok önemli konuda, en az yazıtlar ve Eskiçağ yazarlarının eserleri kadar önemli birincil nitelikte kaynaklardır. Ancak taşıdıkları propagandacı özellikler yüzünden nesnel olmaktan oldukça uzakta kalabileceklerini de unutmamak gerekir. İşte bu noktada epigrafik kaynaklar ile antik ve modern edebi kaynak türlerinin de yardımıyla bu propagandacı özellikleri gerçek çizgilerden ayırmak gerekir. A Catalogue of the Greek Coins in British Museum (BMC) British Museum tarafından yayınlanan ve çalışmamızda yararlandığımız önemli kaynaklardan biridir. Söz konusu nümizmatik katalog XXIX ciltten oluşmaktadır. Bu dizinin W. WROTH tarafından yayınlanan Greek Coins of Mysia, London, 1892 adlı eserinden yararlandık. 14

Historia Numorum (HN) İlk kez 1877 yılında B.v.HEAD tarafından yayımlanmış olan tek ciltlik eserin Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics, 1911 yılına ait basımından yararlandık. Söz konusu eser, Roma İmparatorluk dönemi sonuna kadar basılmış olan Grek sikkelerini kapsamaktadır. Konumuza ilişkin olarak eserin Pergamon sikkelerine ait olan 520 536.sayfalarından yararlanılmıştır. Bergama Tarihinde Sikkeler Bergama Müzesi eski müdürü Osman BAYATLI tarafından Bergama da 24 yıldır toplanmış olan sikkelere ait koleksiyonların birlikte sunulduğu bu eser, çalışmamızda yararlandığımız önemli bir kaynaktır. Eserde, Pergamon krallık öncesi, krallık ve imparatorluk sikkeleri ile şehir ve komşu sitelerin sikkeleri yer almaktadır. 1953. Kullanılan kaynak: Bergama Tarihinde Sikkeler, Osman Bayatlı, İzmir, I.3. ANTİKÇAĞ YAZARLARI VE ESERLERİ: Homeros ( Οµηρος): İ.Ö. 8. 7. y.y. Tradisyona göre Batı dünyasının en eski epik ozanı. Yaşadığı yıllar ve doğum yeri kesin olarak bilinmemektedir ve tarihsel kişiliği tartışmalıdır (muhtemelen Smyrna da [Ionia] doğmuş ve İ.Ö. yaklaşık 800 700 yılları arasında yaşamıştır). Avrupa edebiyat tarihinin başlangıcı sayılan ünlü Ilias ( λλιάς) ve Odysseia ( δ σσεια) destanları ona atfedilmektedir. Ilias ın konusu arkeolojik buluntularla da kanıtlanmış olan Troia Savaşı efsanesidir. Odysseia da ise Ithake Kralı Odysseus un Troia dan ülkesine dönerken başından geçen olaylar anlatılır. Kullanılan eser: Homeros, Ilyada, çev. A.Erhat A.Kadir, İstanbul, 1984; Odysseia, çev. A.Erhat A. Kadir, İstanbul, 1988. Hesiodos (Ησίοδος): İ.Ö. yak. 700. Askra lı (Boiotia) ozan; Hellen Arkaik çağının Homeros tan sonra en önemli epik yazarı. Homeros destanları örneğine göre kaleme aldığı başlıca eserleri İşler ve Günler (Erga kai Hemerai [ Εργα κα Ηµέραι]) ve Tanrıların Doğuşu (Theogonia [Θεογονία]) dur. Çalışmamızda yararlandığımız Theogonia adlı eserinde Hesiodos, Hellen tanrılar dünyasını jenealojik bakımdan sistematize etmiştir. Kullanılan eser: Theogonia, Eseri ve Kaynakları, çev. S. Eyüboğlu A.Erhat, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991. Herodotos ( Ηρ δοτος): İ.Ö. yak. 484 425 Halikarnassos lu (Bodrum) tarihçi. Kaleme aldığı Historiai ( Ιστορίαι) adlı eserinde Pers Savaşları nı (İ.Ö. 492 449) tasvir etmiştir. Homojen bir bütünlük gösteren eser, bir sayasal ve askeri tarih olmasının yanı sıra aynı 15

zamanda bir kültür tarihidir. Kaynak gösteren ve yeri geldiğinde olay ve durumlarla ilgili farklı versiyonları da belirten Herodotos, eserindeki hikâyeci üslubu ile bugünkü anlayışa yakın bir tarih eseri kaleme alan, dünya düşünce tarihindeki ilk yazardır. Söz konusu eserin I.142; I.28; III.90 ve VII.75. bölümlerinden yararlanılmıştır. Kullanılan eser: Herodotus. With an English trans. by A.D. GODLEY, I.-IV. London, New York: The Loeb Classical Library, 1926 1929; Herodot Tarihi, çev. M. Ökmen A.Erhat, İstanbul, 1991. Aristophanes ( Αριστοφάνες): İ.Ö. 448/445 388/385 Atinalı Aristophanes in doğum ve ölüm tarihleri kaynaklara göre farklılıklar göstermektedir. Aristophanes 427 yılından itibaren komedialar yazmayı başlamıştır. İlk oyunları: Daitaleis (Konuklar), Babyloniai (Babylonialılar) ve Akharnes (Akharnailalılar) adlı oyunlarını Kallistratos ve Philonides adlı iki aktörün isimleriyle oynatılmıştır. 425 yılında oynanan Akharnes oyununun kazandığı başarıdan sonra Aristophanes artık kendi ismini kullanmaya başlamıştır. 424 yılında oynanan Hippes (Atlılar) adlı eseri kendi adıyla oynanan ilk oyunudur. 423 yılında Nephelai (Bulutlar) adlı oyunuyla sophistleri ve Sokrates i hedef almıştır. Bu oyundan sonra da yazmaya devam etmiş ve son oyunu olan Ploutos tan (İ.Ö. 388) az sonra da ölmüştür. Aristophanes in özel hayatı hakkında çok fazla bilgi mevcut değildir. Philippos, Aratos ve Nikostratos adlı üç oğlu vardır. Aristophanes yaklaşık 40 kadar oyun yazmıştır. Oyunlarından 11 i günümüze kadar gelebilmiştir. Kullanılan eser: Eşek Arıları, çev. S. Eyüboğlu, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1988; Kuşlar, çev. A. Erhat S. Eyüboğlu, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1988; Lysistrata (Kadınlar Savaşı), çev. A. Erhat S. Eyüboğlu, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1988. Ksenophon (Ξενοφ ν): İ.Ö. yak. 430 355 Atinalı tarihçi ve yazar. Sokrates in doğrudan doğruya öğrencisi olmayan, fakat çevresinde bulunan Ksenophon, Atina7nın Peloponnesos Savaşı ndan yenik çıkması üzerine Pers tahtında hak iddai aden Kyros un hizmetine girmiştir. Kunaksa Muharebesi nin kaybedilmesi üzerine Hellen paralı askerlerini Hellas a geri getiren subaylardan biridir. Ksenophon un en önemli tarihi eseri Hellen Tarihi (Hellenika [ Ελληνικά]), Thukydides in kaldığı yerden devam eden (ilk iki kitabında Thukydides in topladığı belgeleri kullanmış olabileceği düşünülmüştür) ve İ.Ö. 362 de Mantineia Muharebesi ne kadar gelen bu eser, olayları anlatmakla yetinmekte ve olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkileri üzerinde fazla durmamaktadır. Diğer bir çalışması da Kyros un Pers tahtını ele geçirmek üzere giriştiği seferi konu alan Kyros un Seferi (Κ ρου νάβασις) adlı tarihi eseridir. Çalışmamızda Hellenika nın I.-3.; 2.kısmından Anabasis in ise VII.8.; 8.23.kısımlarından yararlanılmıştır. 16

Kullanılan eser: Xenophon, Anabasis ed. Carl HUDE, Leipzig, 1931; Hellenika Griech-deutsch. Hrsg. von G. STRASBURGER, München-Zürich, 1970, 1988. Apollonios ( Απολλώνιος): İ.Ö. 3. y.y. İ.Ö. 3.yüzyılda yaşamış olan Aleksandreia lı ozan Apollonios Rhodios un kaleme aldığı eseri Argonautika ( Αργοναυτίκα) dır. Söz konusu eser, efsanevi Argo Gemicileri nin (Argonaut lar) Altın Post u ararken başlarından geçenlerin anlatımıdır. Eser her ne kadar efsanevi bir öyküden oluşmaktaysa da aslında önemli ipuçları vermektedir. Kullanılan eser: Argonautica with an English trans. by R.C. SEATON, Reprint, Cambridge, London: The Loeb Classical Library, 1961. Polybios (Πολ βιος): İ.Ö. 200 120 Megalopolis li (Arkadia) tarihçi. İ.Ö. 167 yılında deportasyona uğrayan Akhaia lılarla birlikte İtalya ya (Roma) gelmiş ve orada P. Cornelius Scipio Aemilianus gibi önemli Romalı politikacılarla tanışmıştır. Timaios un eserinin devamı olarak kaleme aldığı 40 kitaplık Dünya Tarihi (Historiai [ Ιστορίαι]), İ.Ö. 264 246/144 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır. Eserin I. ve V. kitapları (İ.Ö. 216 yılına kadar) tümüyle, VI. kitap ise kısmen günümüze ulaşmış olup ayrıca esere ilişkin bazı özetler de bulunmaktadır. Çalışmamızda eserin V. ve XXI. (Pergamon krallığının I.Attalos döneminde ulaştığı sınırlar); V. (Galatların Hellenistik krallıklarda ücretli askerlik yaptıkları); XVIII. (İ.Ö. III. yüzyıldaki Pergamon-Galat ilişkileri); XXI. (Magnesia Muharebesi ve Manlius Vulso nun Galatları cezalandırma seferi); XXI-XXXIII (Pergamon krallığının Galatlar, Bithynialılar ve Roma ile olan ilişkilerinden) kısımlarından yararlanılmıştır. Kullanılan eser: Polybios. The Histories. With an English trans. by W.R. PATON I.-VI. Cambridge: The Loeb Classical Library, 1922. Diodoros ( ίοδωρος): İ.Ö. 1.y.y. Agrion lu (Sicilya) tarihçi. Ulaşabildiği kaynakları önemli bir değişikliğe uğramaksızın, genellikle kopya etmek yoluyla (özellikle 4.yüzyıl için Epheros u kopya etmiştir) kaleme aldığı 40 kitaplık Dünya Tarihi nden (Bibliotheke [Βιβλιοθηκη]) fragmanların dışında I.-V. ve XI.-XX. kitaplar (bunlar İ.Ö. 480 302 yılları arasında kalan dönemi kapsamaktadırlar) günümüze kadar gelebilmiştir. Diodoros, XV. kitabında Galatların ücretli askerliğinden, XXXI. kitabında ise Pergamon Kralı II. Eumenes ile Galatlar arasındaki mücadeleden söz etmektedir. Kullanılan eser: Diodorus of Sicily, with an English trans. by R.M. GEER, London, New York: The Loeb Classical Library, 1947. Varro, Marcus Terentius: İ.Ö. 116 27 Latin Edebiyatı nın Cicero çağında bilim, sanat, retorik, gramer vb. birçok konularda eser veren birçok yazar yetişmiştir. Bunlardan en ünlüsü Marcus Terentius Varro dur. Sabini bölgesinin Reate şehrinde geniş toprak 17

sahibi, iyi bir ailenin çocuğu olarak doğan Varro bütün Cicero çağını kapsayacak ve aşacak kadar uzun yaşadı ve bu uzun ömrünü verimli bir şekilde çalışarak, çok çeşitli konularda bol bol eser vererek geçirdi. 600 ü aşkın eser vermiştir. Varro, Roma da edebi çalışmalar alanında yetişmiş en büyük bilgindir. 600 den fazla eser verdiğini söylediğimiz Varro, şair, satirist, hukukça, coğrafyacı, gramerci ve müspet bilimciydi. De Lingua Latina (Latin Dili Hakkında): Latin grameri üzerine sistematik bir incelemedir. Bu eserini Cicero ya adamıştır. Yalnız V.-X.kitaplar tam olarak elimizde bulunuyor. Kısa, basit ve katı bir üslupla yazmıştır. Bütün kusurlarına ve tamam olmamasına karşın bu eser dilbilim çalışmalarının tarihçesi bakımından çok önemlidir. Aynı zamanda çok çeşitli başka konularla ilgili ilginç ufak ufak bilgileri de içermektedir. Yazar eserin VI.15.kısmında Ana Tanrıça Meter in Megalesion da bir kültü olduğundan söz etmektedir. Kullanılan eser: M. Terenti Varronis, De Lingua Latina: Quae supersunt Recensuerunt: Georgius Goetz et Fridericus Schoell, Lipsiae, 1910. Cicero, Marcus Tullius: İ.Ö. 106 43 Arpinum lu (Roma nın yaklaşık 100 km güneydoğusunda) ünlü hatip ve düşünür. Roma da avukat olarak çalışmış; küçük bir kentten gelmesine rağmen yeteneği, çalışma gücü ve hırsı sayesinde devlet kariyerinde praetorluğa (66 yılı) ve consullüğe kadar (63 yılı) ulaşmış ve bu arada son derece zengin bir yazarlık etkinliğinde bulunmuştur. Yazıları edebi türlerine göre esas itibarıyla üç gruba ayrılmaktadır: Kısmen eksiklikleri olmakla birlikte zamanımıza kadar gelen toplam 58 adet mahkeme ve politika söylevleri (Orationes); aşağı yukarı yarısı, yani 780 kadarı zamanımıza kadar ulaşan mekputları (Epistulae) ve felsefi yazıları (De Re Publica, De Legibus vb.). Cicero nun söylevleri ve mektupları sayesinde Roma Cumhuriyeti nin son dönemine ilişkin iç siyasal koşullar Eskiçağ ın diğer birçok dönemine göre çok daha yakından tanınmaktadır. Mektupları, Latin edebiyatının kendine özgü ve en değerli parçaları arasındadır. Cicero nun felsefi yazıları ile de Latin dünyasında ve bu dünyanın mirasını devralan Batı kültüründe önemli bir eğitici rol oynamıştır. Kullanılan eser: De Natura Deorum, vom Wesen der Götter. Lat.- Deutsch. Hrsg. von W. Gerlach & K. Bayer, München-Zürich, 1990. Strabon (Στράβων): İ.Ö. yak. 64 - İ.S. yak. 19 Amaseia lı (Pontos) coğrafyacı ve tarihçi. Roma da öğrenim gören ve Küçük Asya, Mısır, Hellas, Aithiopia, Armenia, Suriye ve Sardinia da uzun inceleme gezileri yaparak tüm Akdeniz dünyasını yakından tanıyan Strabon a büyük ün kazandıran eseri bazı eksiklikleriyle zamanımıza kadar gelmeyi başaran XVII kitaplık Geographika (Γεωγραφικά) dır. Eratosthenes in dünya haritası temelinde o zaman bilinen dünyanın genel bir tasviri olan ve coğrafi bilgilerin yanı sıra tarihi, mitolojik, tıbbi ve matematikle ilgili konulara değinen, 18

ayrıca felsefi bir boyutu da bulunan eser, günümüz tarih ve tarihi coğrafya araştırmaları için çok büyük değer taşımaktadır. Eserin XII., XIII. ve XIV. Kitaplarında Küçük Asya konu edilmiştir. Bu çerçevede Pergamon kentine ve tarihine kısaca değinmektedir. Kullanılan eser: Strabon, Geographica ed. E.H. WARMINGTON, London: The Loeb Classical Library, 1952; Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII-XIII-XIV), çev. Adnan Pekman, İstanbul, 1991. Livius, Titus: İ.Ö. 59 İ.S. 17 Patavium lu (Padua: Venedik in batısında) ünlü tarihçi. Yazar yaşamının 40 yılından fazlasını, Roma kentinin kuruluşundan kendi zamanına kadar olan süreyi kapsayan 142 kitaplık anıtsal bir tarih eseri (Kentin Kuruluşundan İtibaren [Ab Urbe Condita]) üzerinde çalışmakla geçirmiştir. Analistlik bir tarzda kaleme alınmış olan bu eserden günümüze kalan kısımlar şunlardır: 1.-10.kitaplar (İ.Ö. 293 yılına kadar), 21.-45.kitaplar (İ.Ö. 219 167) ve eserin tüm kitaplarına ilişkin İçindekiler bölümü (Periochae). Özellikle 21.- 30.kitaplarda ele alınan, Roma nın Hannibal ile savaşları tarih araştırmaları bakımından değerli ve yararlıdır. Çalışmamızda Ab Urbe Condita nın XXXVIII. kitabında Pergamon un diğer Hellenistik krallarla ve Galatlarla olan ilişkileri ayrıca Manlius Vulso nun Galatları cezalandırmak amacıyla yaptığı seferden söz edilmektedir. Ayrıca Anadolu daki Galatlar ile Hellenistik krallıklar ve Roma ile olan ilişkilerle ilgili olarak da XXXIX.-XL; XLII; XLIV.-XLV; LIX; LXX; LXXVII.-LXXVIII; XCIV; XCVII; C.-CII; CXIV. ve CXXXI. kitaplarından yararlanılmıştır. Kullanılan eser: Livius, Ab Urbe Condita ed. G.P. GOLD, London: The Loeb Classical Library, 1985; Livy, From the founding of the city. With an English trans. by B.O. FOSTER. I.-XIII, London, New York: The Loeb Classical Library, 1919 1951. Plinius Secundus, Gaius ( Yaşlı ): İ.S. 23/24 79 Novum Comum lu (Yukarı İtalya da bugünkü Como) Romalı politikacı, yazar ve tarihçi. Genç yaşlarında Roma ya gelen ve devlet görevlerinde bulunan (Hispania, Germania, Gallia ve Africa eyaletlerinde procurator luk; Misenum daki donanma üssünün komutanlığı) Plinius un en büyük eseri, günümüze XXXVII kitabı ulaşan Doğa Tarihi dir (Naturalis Historia). Eser antikçağda bilinen tüm bilim alanlarına ilişkin genel bilgiler veren ve bu nedenle bir genel bilgi ansiklopedisi niteliği taşıyan, ayrıca antik kültür ve sanat tarihi ve coğrafya konusundaki bilgilerimizin temel eserlerinden biridir. Eserin Pergamon krallığı ile ilişkisi olan Galatların tarihine ait kısımlarından yararlanılmıştır. Kullanılan eser: Plinius. Naturkunde. 37 Bücher, Lat. und Deutsch. Unter Mitwirkung-Namhefter Fachgelehrter hrsg. R. KONIG und G. WINKLER, I.-XXXVII. München-Zürich, 1973 1996. 19

Appianos ( Αππιαν ς): İ.S. 2.y.y. (doğ. İ.S. yak. 100) Roma vatandaşlığını elde ederek devlet hizmetinde bulunmuş İskenderiye li tarihçidir. İyi kaynaklara (Sallustius, Livius gibi Latince olanların yanında, Polybios, Poseidonios gibi Hellence kaynaklara da) dayanarak Hellen dilinde yazdığı Roma Tarihi (Rhomaika [ Ρωµαικά]), krallık devrinde yazarın yaşadığı zamana kadar olan süreyi kapsamakta olup, anlaşıldığına göre XXIV kitap halinde düzenlenmiştir. Ancak V.kitabın bir kısmı, VI.-IX; XI.-XVIII ve XXIII. kitapların tamamı günümüze kadar gelmiştir. Appianos un eserinin XI. (Syriake ve Parthike [Συριακη και Παρθικη]) kitabından yararlanılmıştır. Pergamon krallığı ile Galatlar arasındaki ilişkilerden söz edilmektedir. Aynı eserin 30. ve 36.kısımlarında ise Pergamon-Roma ilişkilerinde İ.Ö. 190 yılında yapılan Magnesia Savaşı hakkında bilgi bulunmaktadır. Kullanılan eser: Appian s Roman History. With an English trans. by H. WHITE, I.-IV. Cambridge: The Loeb Classical Library, 1912 1913. Aelius Aristides (Α λιος Αριστείδης): İ.S. 2.y.y. Aelius Aristides, Theodoros lakabı ile de anılan Adrianutherai lı (Mysia) sofist ve hatip. Hitabet konusunda Isokrates örneğini izleyen Aristides in günümüze kadar gelen 55 söylevi arasında en ünlüsü Atina tarihini ele aldığı Panathenaikos (Παναθηναικ ς) tur. Kullanılan eser: Aelius Aristides et la sophistique dans la province d Asie au II e siecle de Notre ere, A. BOULANGER, Paris, 1925. Pausanias (Παυσανίας): İ.S. 2.y.y. ın sonu Olasılıkla Lydia doğumlu gezgin. İ.S. 173 lerde yazdığı Hellas ın Tasviri (Perihegesis tes Hellados [Περιήγησις τ ς Ελλάδος]) adlı X kitaplık seyahat eseri, sosyo-ekonomik tarih araştırmaları bakımından önemlidir. Çalışmamızda eserin VII.5.4 (Batı Anadolu nun coğrafi özellikleri); I.11.2 (Pergamon un kuruluşu); X.15.2 3; I.5.5.-I.8.1 (Attalos adından ve kültünden); II.26.8 (Bithynia Kralı II. Prusias ın Pergamon krallığına ait kutsal alanların yağmalanması) bölümlerinden yararlanılmıştır. Kullanılan eser: Pausanian Description of Greece. With an English trans. by W.H. JONES, I.-V, London, New York: The Loeb Classical Library, 1918 1935 (1964). II-YAZISIZ KAYNAKLAR (=ARKEOLOJİK BULGULAR) Altertümer von Pergamon (Alt.v.Perg.) Alt.v.Perg.I: Stadt und Landschaft, A. Conze, O. Berlet, A. Philippson, C. Schuchhardt ve Fr. Graber, 1912 1913 1914, Die Wasserversorgung von Pergamon, G. Garbrecht, 2001. Alt.v.Perg.II: Das Heiligtum der Athena Polias Nikephoros, R. Bohn, 1885. 20

Alt.v.Perg.III: 1 ders Grose Altar, Der obere Markt, J. Schrammen, 1896; 2 Die Friese des grosen Altars, H. Winnefeld, 1910. Alt.v.Perg.IV: Die Theater-Terrasse, R. Bohn, 1896. Alt.v.Perg.V: 1 Die Palaste der Hochburg, G. Kawerau ve Th. Wiegand, 1930; 2 Das Traianeum, H. Stiller, 1895. Alt.v.Perg.VI: Das Gymnasion Der Tempelbezirk der Hera Basileia, P. Schazmann, 1923. Alt.v.Perg.VII: Die Skulpturen mit Ausnahme der Altarreliefs, F. Winter, 1908. Alt.v.Perg.VIII: Die Inschriften von Pergamon, M. Frankel, Teil 1 und 2, 1890 und 1895; 3 Die Inschriften des Asklepieions, Chr. Habicht, 1969. Alt.v.Perg.IX: Das Temenos für den Herrscherkult (Prinzessinnen-Palais), E. Boehringer ve Fr. Krauss, 1937. Alt.v.Perg.X: Die Hellenistischen Arsenale (Garten der Königin), A. Von Szalay, E. Boehringer ve Fr. Krauss, 1937. Alt.v.Perg.XI: Das Asklepieion, 1 Der südliche Temenosbezirk in hellenistischer und frührömischer Zeit, O. Ziegenaus ve G. De Luca, 1968; 2 Der nördliche Temenesbezirk und angrenzede Anlagen in hellenistischer und früh römischer Zeit, O. Zieganaus ve G. De Luca, 1975; 3 Die Kultbauten aus römischer Zeit an der Ostseite des Heiligen Bezirks, O. Ziegenaus ve G. De Luca, 1981; 4 Hallenstrase und Via Tecta, Die Funde, G. De Luca, 1984; 5 Die Platzhallen und die zugehörigen Annexbauten in römischer Zeit, A. Hoffmann (Hazırlanmakta). Alt.v.Perg.XII: Kapıkaya: Ein Felsheiligtum bei Pergamon, K. Nohlen ve W. Radt, Ek: Topografik Pergamon haritası 1978. Alt.v.Perg.XIII: Das Demeter-Heiligtum, C.H. Bohtz, 1981. Alt.v.Perg.XIV: Peristylhauser westlich der Unteren Agora, D. Pinkwart ve W. Stammnitz, 1984. Alt.v.Perg.XV: Die Stadtgrabung, 1 Das Heroon, M.N. Filgis ve W. Radt mit Beitragen von H. Hiller, G. Hübner und H. Wörrle, 1986; 2 Die byzantinische Wohnstadt, Klaus Rheidt, 1991; 3 Die hellenistischen und römischen Wohnhauser von Pergamon, Unter besonderer Berücksichtigung der Anlagen zwischen der Mittelund der Ostgasse der Stadtgrabung im Pergamon, Ulrike Wulf, 1999. Alt.v.Perg.XVI: Die Stadtmauern, 1 Die byzantinischen Befestigungsanlagen von Pergamon, M. Klinkott, 2001. (Dizi devam etmektedir) Mitteilungen des Deutschen Archaologischen Instituts (AM) Die Arbeiten zu Pergamon, 1886 1898 by A. Conze, C. Schuchhardt, AM, XXIV (1899). 21