Maden İşlerinde Solunum Koruyucu Donanımlar Respiratory Protective Equipment in Mining Operations

Maden İşlerinde Solunum Koruyucu Donanımlar Respiratory Protective Equipment in Mining Operations A. Eser Çukurova Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Adana ÖZET Madencilik sektöründe çalışma koşulları nedeniyle risk faktörlerinin kaynağında yok edilmesi oldukça zordur. Pek çok tehlikeli çalışmanın bir arada yürütüldüğü bu sektörde çok sayıda kişisel koruyucu donanımlar (KKD) kullanılmaktadır. Meslek hastalıkları ve kaza riskleri açısından bakıldığında, madencilik faaliyetlerinde en temel önlemlerden biri solunumun korunmasıdır. Bu çalışmada, maden işlerinde çalışma ortamında solunumun korunması gereken durumlar ve ortamlar incelenmiştir. Kullanılması gereken KKD ekipmanlarına değinilmiştir. Çalışma ortamına uygun ekipmanlar tanıtılarak ekipman seçimindeki parametreler irdelenmiştir. ABSTRACT The elimination of sources of risk factors is very difficult due to the working conditions in the mining sector. A large number of personal protective equipment (PPE) is used in this sector where many dangerous work being carried out together. In terms of the risk of occupational diseases and accidents, respiratory protection is one of the most basic measures in mining activities. In this study, situations that the respiratory need to be protected in working area in mining activities and the areas were examined. Using required PPE equipment is mentioned. The equipment selection parameters were examined by introducing the appropriate equipment for the working area. 1. GİRİŞ Madencilik sektöründe, iş kazası ve meslek hastalıkları ciddiyetle üzerinde durulması gereken konulardandır. Meydana gelen kazalar ve tanılanan meslek hastalıklarının sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Her sahada, her ocakta farklılık gösteren jeolojik, mineralojik, fizikomekanik özellikler, madencilik çalışmalarının da sahaya özgü yöntemlerle yapılmasını gerekli kılmaktadır. Üretim, nakliyat, stoklama, zenginleştirme proseslerinin her biri farklı riskler getirmektedir. 301

Genellikle zararlı gazlar ve partiküller nedeniyle solunum yolları tehdit altındadır. Bu nedenle madencilik işlemlerinde iş kazaları ve meslek hastalıkları açısından solunumun korunması en temel tedbirlerden biridir. Göz ardı edilmemesi gereken gerçek ise solunum yolu hastalıklarının son yıllarda artarak ciddi boyutlara ulaşmasıdır. Bu açıdan bakıldığında madencilik en riskli sektörler arasındadır (ÇSGB, 2015; Yıldızgören ve ark., 2015). Temel madencilik faaliyetleri tehlikelerle yan yana gerçekleştirilmektedir. Teknik ve yapısal tedbirlerin yeterli olmadığı durumlarda ise kişisel koruyucu donanımlar (KKD) ile ek tedbirler alınmalıdır. Bu çalışmada maden işlerinde çalışma ortamında karşılaşılan solunumu tehdit eden tehlikelere yönelik KKD önerileri getirilmiş ve bu sektörde solunum koruyucu ekipmanların kullanımının önemi vurgulanmıştır. 2. SOLUNUMA BAĞLI MESLEK HASTALIKLARI VERİLERİ Günümüzde iş kazalarını çeşitli istatistikler ile izleyebiliyor olsak da meslek hastalıkları hakkında geçmişe yönelik çalışmalar yapılamadığı için bu gün itibari ile bilgi toplamakla yetinilmektedir. Çizelge 1, yıllara göre solunuma bağlı hastalıkların, tanı koyulan tüm meslek hastalıkları içerisindeki yerini ortaya koymaktadır. 2010-2013 yıllarını kapsayan SGK istatistikleri incelendiğine, meslek hastalığı tanısı koyulan çalışan sayılarında solunuma bağlı meslek hastalığına yakalananların belirgin bir şekilde öne çıktığı görülmektedir (SGK, 2015). En güncel araştırmalar bunlar olup, 2014 yılına ait istatistikler henüz yayınlanmamıştır. Çizelge 1. Yıllara göre tanı konulan solunuma bağlı meslek hastalıklarının dağılımı Yıllar Meslek Hastalığına Yakalanmış Çalışan Sayısı Tamamı Solunuma Bağlı Oranları (%) 2010 533 142 27 2011 697 170 24 2012 395 271 69 2013 156 76 49 Ortalama 42 2010-2013 yılları arasında tanılanmış solunuma bağlı meslek hastalıklarının ortalaması %42 olup, tüm meslek hastalıkları arasındaki oranı dramatik olarak artmaktadır (Çizelge 1). 302

Meslek hastalıklarının iş sağlığı açısından öneminin artmasına paralel olarak, tanı sayısında artış meydana gelmiş ve yapılan çalışmalar daha önceki yıllarda teşhis koyulmamış hastalarında bu istatistiklere girmesine neden olmuştur. Nitekim Çizelge 1 hazırlanırken, 2013 yılında 371 kişiye meslek hastalığı tanısı konulduğu belirlenmiştir. Ancak, bu hastaların 215 i sigortalılığı sona erdikten sonra meslek hastalığı teşhisi konulan sigortalı sayısıdır ve hastalığın türüne göre ayrıca tanımlanmamıştır (SGK, 2015). Bu nedenle 2013 yılına ait istatistik, hastalık tanımı yapılmış 156 hasta üzerinden gerçekleştirilmiştir. 3. TEMEL MADENCİLİK FAALİYETLERİ VE SOLUNUM KORUMA Genel olarak bakıldığında madencilik faaliyetleri; arama çalışmaları, işletme hazırlık çalışmaları, gerekiyorsa tesis kurulması, işletme, işletmenin kapatılması ve sahanın rehabilitasyonu ana aşamalarından oluşmaktadır. Bu işlemler esnasında karşılaşılabilecek temel risklere karşı alınacak tedbirler belirli işlemlere ve ortamda bulunan zararlı maddelere bağlı olarak alınırlar. Solunum riskleri açısından bakıldığında havalandırma işlemi ve toz varlığı en önemli risk faktörleridir. Bu çalışmada bu iki faktör üzerinde durulmuştur. 3.1. Havalandırma ve Solunum Koruyucu Gereksinimi Havalandırma basitçe; kirli havanın çalışma ortamından uzaklaştırılarak temiz havanın ocağa verilmesi işlemidir. Havalandırma özellikle yeraltı çalışmalarında çalışanların ihtiyaç duyduğu oksijeni sağlamak, var ise tehlikeli gazların ortamdan uzaklaştırılması veya ocak havasında maruziyet sınırlarında seyrelebilmesi için gereklidir. Aynı zamanda kullanılan araçların ve açık alevli lambaların oksijen ihtiyacı havalandırma teknikleri ile sağlanmaktadır. Benzer şekilde çalışma şartlarını zorlaştıran nem ve sıcaklık etmenlerinin uygun düzeye çekilmesi içinde havalandırma şarttır. Havalandırma aynı zamanda patlatma, delme, yükleme ve nakliye esnasında ortaya çıkan tozların ortamdan uzaklaştırılması içinde kullanılmaktadır. Madenlerde yapılan hazırlık ve üretim çalışmaları sırasında yeraltına gönderilen temiz hava; cevher, kömür damarı ve çevre kayaçları içerisinde bulunan zararlı gazlar ile birlikte cevher ve kömürün oksidasyonu sonucu ocak havasına karışan gazlar ve oluşan tozlar nedeniyle kirlenmektedir (ÇSGB, 2009). Çalışanlar, kurulan havalandırma sistemleri yeterli olmadığında ve herhangi bir nedenle (yangın, göçük, arıza vb.) görevini yerine getiremezse ortam gazlarına, toza, yüksek ısıya maruz kalacağı gibi oksijensiz ortam nedeniyle boğulma riskiyle karşı karşıya gelecektir. Ortamdaki oksijenin azalması, zararlı 303

gazların ocak havasındaki konsantrasyonlarının artmasına sebep olurken, hava akımının azalmasına ısının artmasına ve ortam tozlarının solunuma karışmasına sebep olacaktır. Meslek hastalıkları açısından bakıldığında silikozis gibi toz hastalıklarının yanı sıra çeşitli astım hastalıklarının oluşmasında ortam gaz ve buharlarının da etkisi büyüktür (Çımrın, 2000). Bu gibi yetersiz havalandırmalarda veya acil durumlarda solunum koruyucu ekipmanlar kullanılmalıdır (ÇSGB, 2015). 3.2. Ocak Tozları ve Solunum Koruyucu Gereksinimi Toz, genel anlamda kayaç ve cevherin mekanik işlemler sonucunda küçük parçalara ayrılması ile oluşmuş, çapı 1 mm den küçük, hava içinde asılı kalabilen veya zamanla çöken parçacıklardır. Madencilikte hazırlık, üretim, doldurma, boşaltma, kırma, eleme ve nakliye çalışmaları sırasında cevher ve yantaşın özelliklerine ilişkin toz oluşmaktadır. Yer altı ocaklarında tozun büyük bir kısmı, madenlerin mekanik işlemler sonucu küçük parçacıklar haline dönüşmesiyle, çok az bir kısmı ise madenin havalandırılması sırasında tozun ocak içerisine taşınması ile oluşur. Oluşan tozlar, sağlığa zararlı (taş ve kömür tozu) veya patlayıcı (özellikle kömür tozu) olabilir (ÇSGB, 2015). Ocak tozlarının en önemli etkisi meslek hastalıklarına yakalanma riskini arttırmasıdır. Akciğerde toz birikiminin genel adına pnömokonyoz denilmektedir. Pnömokonyozlar mesleki akciğer hastalıklarının çok büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Akciğerlerde biriken toz herhangi bir doku reaksiyonuna yol açmıyor, maruziyet sonlandıktan sonra belli bir zaman periyodunda tam veya tama yakın bir düzelme oluyorsa bu tip pnömokonyozlara benign pnömokonyoz denir ki bilinen en iyi örneği kaynakçılarda görülen siderosis dir. Akciğerlerde biriken toz doku reaksiyonuna yol açarak sonu progressif masif fibrosisle bitecek fibrotik bir gelişmeye neden oluyor ise buna da kollajenöz pnömokonyozlar denir (Akkurt, 2015). Kömür ve silis tozları haricinde bazı cevher tozları da solunum sisteminde kalıcı hasara neden olurlar. Genel olarak silikoz, siliko-tüberkiloz ve bu iki hastalığın bir arada görüldüğü ağır durumlara yol açmaktadırlar (ÇSGB, 2009). Fibrojenik tozlar olarak adlandırılan bu tozların haricinde kanserojen tozlar; organları, dokuyu vb., zehirleyen zehirli tozlar, radyoaktif tozlar ve havada süspansiyon halindeyken yanabilen patlayıcı tozlar ocak havasında bulunan insan sağlına zararlı tozlardandır (ÇSGB, 2015). Ocak havasında bulunan maddelerin partiküllerin boyutu 100 mikron dan küçük ise toz olarak adlandırılmaktadırlar. 5 mikron dan küçük parçacıklar solunum yoluyla ciğerlere ve daha küçük yapıdaki alveollere kadar girebilmektedirler. 0,5 mikron dan küçük parçacıklar soluk alırken ciğerlere girmekle birlikte soluk verme 304

ile geri dışarı atılırlar. Bu boyuttaki parçacıklar direkt kana karıştıklarından partikülün kimyasal özelliği oldukça önem kazanmaktadır. Benzer şekilde partikülün lifli yapıya sahip olup olmadığına da dikkat edilmektedir. Lifsel yapıya sahip, başka bir deyişle tanecik boyu çapından üç kat fazla olan minerallerle yapılan çalışmalar, asbestoz gibi ayrıca bir tehlike olarak ortaya çıkmaktadırlar (Sezginer, 2015; ÇSGB, 2009; Akgün, 2015; Aydoğan ve Tuncay, 2007; Evyapan, 2015; Akkurt, 2015). Sözü edilen tehlikeler karşısında kişisel solunum koruyucu ekipmanların önemi anlaşılmaktadır. 4. KİŞİSEL SOLUNUM KORUYUCU DONANIMLAR 4.1. Solunum Koruyucu Çeşitleri Tüm sektörlerde olduğu gibi madencilik sektöründe kullanılacak kişisel koruyucu donanımların kullanımı ve özellikleri çalışma ve sosyal güvenlik bakanlığı tarafından resmi gazetede yayınlanan ilgili yönetmelikler ile belirlenmiştir (Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği, 2006 ve Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik, 2013). Bu kapsamda piyasada bulunan tüm KKD ler CE işaretli olmak zorundadır. CE işareti taşıyan ürün azami güvenlik şartlarını taşımaktadır. Dolayısıyla, seçilecek solunum koruyucuların bu işareti taşıması gerekmektedir. Solunum koruyucu donanımlar temelde ikiye ayrılmaktadır. Birinci grup solunum koruyucuları, çalışanın ortam havasını soluduğu donanımlardır. Bu donanımlarda, ortam havasında bulunan tehlikeli partiküller ve çeşitli gaz ve buharları filtre eden cihazlar bulunmaktadır (ÇSGB, 2009; 2015). İster açık ister yeraltı işletmesi olsun ortamda toz bulunma olasılığı yüksektir. Bu gibi durumlarda ortam tozlarının çoğu yarım yüz maskeleri ile filtrelenebilmektedir (Şekil 1). Ortam havasında toz, sis, duman, organik buhar veya asit gazlarının bileşimleri gibi hava kirleticileri bulunuyorsa, akciğer hasarına ve geri dönüşümü olmayan meslek hastalıklarına sebep olabilmektedir. Bu gibi durumlarda ise iki tarafında kartuş bulunan maskeler kullanılmalı, bu maskeler ortam havasındaki zararlı maddeye uygun kartuş kullanımına izin vermelidir (Şekil 2) (Sezginer, 2015). 305

Şekil 1. Yarım yüz toz maskesi Şekil 2. Kartuşlu filtreli maske ve filtreler İkinci grup solunum koruyucular ortam havasından bağımsız cihazlardır. Bunlar temiz hava beslemeli maskeler ve oksijen maskeleridir. Ocak yangınlarında ortaya çıkan dumandan veya çalışma ortamındaki oksijen seviyesinin düşmesi halinde kullanıldığı gibi ihtiyaç duyulan kapalı ortam çalışmalarında bu tip maskelerden faydalanılmaktadır (Şekil 3). Özellikle, dikkat edilmesi gereken husus, bu tip solunum koruyucuların çalışanı zorlayabileceğidir. Bu cihazların kullanımı sırasında bir miktar solunum direnci oluşmaktadır. Çalışanların tıbbi olarak muayeneden geçirilmesinin ardından sakınca görülmediği takdirde bu tip solunum cihazlarının kullanımı uygun olmaktadır. 306

Şekil 3. Hava beslemeli solunum koruyucu KKD piyasasına baktığımızda madencilikte kullanılabilecek solunum koruyucuları aşağıda özetlenmiştir (Sezginer, 2015). Solunum koruyucu maskeler, sadece partiküllere karşı koruma sağlayanlar ile gaz/partikül karışımı havalarda kullanılabilen valfli yarım yüz maskeleri olarak bulunmaktadırlar. Bunlar tek kullanımlı veya tekrar kullanılabilen maskeler olarak çeşitlidir. Güçlendirilmiş solunum cihazları, kask ve başlıkla kullanılanlar ile tam yüz, yarım yüz ve çeyrek yüz maskeleri ile birlikte güç destekli filtre cihazlarıdır. Hava beslemeli yalıtımlı cihazlar, sürekli akışlı basınçlı hava hatlı aparatı bulunan cihazlardır. Kendi kendine yeten solunum cihazları, açık devreli sıkıştırılmış hava solunum cihazları ile kapalı devre solunum cihazları olarak bulunabilmektedir. Kaçış cihazları olarak kullanılan, tam yüz maskesi veya ağızlık tertibatı olan, kendi kendine yeten, açık ve kapalı devre solunum cihazları bulunmaktadır. Yangın veya diğer acil durumlarda kullanılan bu cihazların kullanım yerine göre pek çok çeşidi bulunmaktadır. 4.2. Madenlerde Solunum Koruyucu Kullanımında Temel İlkeler Solunum koruyucu ekipman ve bu ekipmanların özellikleri dikkatlice seçilmelidir. Yeraltı işletmelerinde ve kapalı ortam madencilik çalışmalarında (kuyu, tank ve her türlü kapalı ortam) ilk bakılması gereken parametre ortamın oksijen seviyesidir. 307

Ortam havasındaki oksijen oranı %19,5 den az ise filtre edilen sistemler değil, temiz hava beslemeli sistemler kullanılmalıdır (Sezginer, 2015). Ortamdaki oksijen seviyesinden sonra ortam havasındaki zararlı maddelerin varlığı ve miktarları değerlendirilmelidir. Zararlı gazların varlığı söz konusu ise uygun kartuşlu filtreli maskeler kullanılmalıdır. Bunlar tekrar kullanılabilir solunum koruyucu donanımlardır, tam ve yarım yüz maskeleri şeklinde piyasada bulunmaktadırlar (Şekil 4). Şekil 4. Kartuşlu filtreli tam ve yarım yüz maskeleri Bu tip solunum koruyucuların filtre seçimi oldukça önemlidir. Filtre seçimi yapılırken dikkat edilmesi gereken ortam havasının içeriğidir. Ortam havasında zararlı gazlar ve buharlar bulunabildiği gibi hem zararlı gaz/buharlar hem de zararlı tozlar bulunabilmektedir. Hem gaz hem de toz bulunan bu tip ortamlarda partikül/gaz kombinasyonlu filtreli solunum koruyucular kullanılmalıdır. Ortam havasındaki zehirli gaz ve buharların öncelikle cinsi belirlenmelidir. Daha sonra bu kirleticilerin ortamdaki konsantrasyonu ölçülmelidir. Mevcut konsantrasyonda yeterli oksijen ortam havasında bulunuyorsa filtreli solunum koruyucular kullanılabilmektedir. Aksi halde hava beslemeli sistemler düşünülmelidir. Tüm bunlar göz önüne alındığında gaz filtreleri, zehirli gaz veya buhara, zararlı maddenin yapısına ve miktarına uygun olarak seçilmeli ve ortamdaki partikül varlığında toz filtreleri ile kombine edilmelidir. 308

Ortamda oksijen seviyesi yeterli, zehirli gaz ve buhar konsantrasyonu bulunmadığında partikül filtreli solunum koruyucular kullanılmalıdır. Partikül filtre seçiminde önce partikül kirleticilerin ve ortamın çeşitli özellikleri incelenmelidir. Bunlar aşağıda sıralanmıştır (Sezginer, 2015). Kirleticinin fiziksel, biyolojik ve kimyasal özellikleri Partikülün şekli ve boyutu Havadaki konsantrasyon ve açığa çıkma zamanı Çalışma hızı Kirleticinin fiziksel, biyolojik ve kimyasal yapısı hangi tür partikül filtresi seçilmesi gerektiğinin belirlenmesi için gereklidir. Partikülün şeklinin lifsi, iğnemsi veya küresel olması ve tane boyutu filtre gözenekliliğinin belirlenmesinde kullanılmaktadır. Partiküllere karşı kullanılan maskeler üç tiptir (TS EN 149+A1, 2010). Yapılması gereken maruz kalma seviyesinin belirlenmesidir. Bunun için maruz kalma limiti (ölçü birimi mikron) ve ortamdaki madde konsantrasyonu belirlenmelidir. Çalışma hızı ise solunum sayısını ve dolayısıyla maruz kalınan kirli hava miktarını arttırdığından oldukça önemli bir başka kriterdir. Ağır işlerde soluma sayısı ve hızı arttıkça maruz kalma seviyesi değişmektedir. 2010 tarihli TS EN 149+A1 standardına göre ortam konsantrasyonundaki zararlı partikül miktarı, maruz kalma seviyesi ile koruyucu seviyelerin katsayıları çarpımından küçük ise o seviyedeki solunum koruyucusu uygundur denmektedir. Solunum koruyucularının kullanımında dikkat edilmesi gerekenler şu şekilde sıralanabilir (ÇSGB, 2015) Ortamdaki kirleticilerin belirlenmesi ve uygun maske seçimi Kirleticilerin özelliklerine göre maskede kullanılacak filtre seçimi Filtrelerin sürekli kontrol edilmesi ve zamanında değiştirilmesi Maskede kaçak olup olmadığının kontrol edilmesi Kullanım ve bakım konusunda çalışanların eğitimi Maskenin kullanım kılavuzuna uygun bakım ve temizliğinin yapılması Maskenin yüze tam olarak oturtulması gerekmektedir. 5. SONUÇ Son yıllarda solunum ile ilgili meslek hastalığı tanısı konulan çalışan sayılarında belirgin bir yükseliş olduğu gözlenmiştir. Bu durum solunum koruyucu ekipmanların kullanılmasının ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. KKD seçiminde, ortamda bulunan zararlı maddenin özelliklerinin belirlenmesi gereklidir. Öncelikle, zararlı maddenin kimyasal içeriği ve ortamdaki konsantrasyonunun 309

tespiti önerilmektedir. Partikül boyutu ve şekli analiz edildikten sonra ne çeşit KKD kullanılması gerektiğine karar verilmelidir. Uygun olmayan KKD doğru korumayı sağlamadığı gibi, KKD nin doğru kullanılmaması da çalışanın göreceği zararları arttırmaktadır. KAYNAKLAR Akgün, M., Silikozis. İlk Söz, 34. http://www.klinikgelisim.org.tr/kg_23_4/7.pdf Erişim tarihi: 03.08.2015. Akkurt, İ. Mesleki Akciğer Hastalıkları, http://file.toraks.org.tr/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu3-pptpdf/ibrahim_akkurt.pdf Erişim tarihi: 22.07.2015. Aydoğan, S., ve Tuncay, A., 2007. Taş ve Kağıt İşçiliğinde Çalışanlar ile Büro Çalışanlarında Akciğer Fonksiyonlarının Karşılaştırılması, Sağlık Bilimleri Dergisi (Journal of Health Sciences), 16(2) 103-108. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, 2009, Maden Sektörü İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi (İş Teftiş Sisteminin Geliştirilmesi Projesi), Ankara Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, 2015. Yeraltı Ve Yerüstü Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi, Sayı: 43 http://www.csgb.gov.tr/csgbportal/showproperty/wlp%20repository/itkb/dos yalar/ipm/isg11 Erişim tarihi: 15.06.2015. Çımrın, A. H., 2000. Meslek astımı-türkiye gerçeği. Toraks Dergisi, 1, 87-89. Evyapan, F. F. Mesleksel Akciğer Hastalıkları, http://file.toraks.org.tr/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu4-pptpdf/fatma_fisekci_evyapan.pdf Erişim tarihi: 01.08.2015. Resmi Gazete, 2006. Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/11/20061129-9.htm Erişim tarihi: 09.04.2015. Resmi Gazete, 2013. Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/11/20061129-9.htm Erişim tarihi: 09.04.2015. Sezginer, S., 2015. Kişisel Koruyucu Donanımların Doğru Seçimi, Doğru Kullanılması ve Kişisel Koruyucu Malzemelerin Taşıması Gereken Özellikleri, Mühendis ve Makina Dergisi, Cilt: 55, Sayı, 655 http://www.mmo.org.tr/resimler/dosya_ekler/e0720fe4623c306_ek.pdf?dergi=1 467 Erişim tarihi: 19.06.2015. 310

SGK İstatistik Yıllığı, 2010, www.sgk.gov.tr, Erişim tarihi: 19.05.2015 SGK İstatistik Yıllığı, 2011, www.sgk.gov.tr, Erişim tarihi: 19.05.2015 SGK İstatistik Yıllığı, 2012, www.sgk.gov.tr, Erişim tarihi: 19.05.2015 SGK İstatistik Yıllığı, 2013, www.sgk.gov.tr, Erişim tarihi: 19.05.2015 T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Madenlerde İSG Serisi 4, Madencilik Sektöründe Kişisel Koruyucu Donanımlar http://www.csgb.gov.tr/csgbportal/showproperty/wlp%20repository/isggm/d osyalar/yayinlar/brosur/brosur12 Erişim tarihi: 15.06.2015. Yıldızgören, M. T., Baki, A. E., Ekiz, T., Eroğlu, P. K., Tutkun, E., ve Yılmaz, H., 2015. Dört Farklı Meslek Grubunda Kemik Mineral Yoğunluğunun Değerlendirilmesi, Türk Osteoporoz Dergisi, 21: 19-22. 311