istanbul TicARET ODASı YAYıN NO: 1990-3 ORTALAMA KAR HADLERİ VE ASGARİ GAYRİSAFİ HASıLAT ESASı T. Açık l ama ıı. i 988-1990 Yı ll arına Aiı i')' isbelier '. istanbul
istanbul TicARET ODASı YAYıN NO: 1990-3 ORTALAMA KAR HADLERİ VE ASGARİ GAYRİSAFİ HASıLAT ESASı I. Açıklama IL 1988-1990 Y ıllanna Ait Nisbetler istanbul
GREN ReklamcıIıklFoıogrqfçlllk Ha:zMdar. Menderes Cad. No:2512 Bakırköy-ISTANBUL Tel: 556 04 43
ÖNSÖZ Gelir Vergisi Sistemi içinde geniş bir mükellef zümresi için uygulanmakta olan ortalama Kar Hadleri üyelerimizin büyük bölümünü ilgilendiren bir husustur. Ortalama Kar Hadleri uygulaması, 1982 yılı sonunda Gelir Ver~Jisi Kanunu'nda değişiklikler yapmak üzere çıkarılan 2361 sayılı Kanunla, Asgari Gayrisafi Hasılat esası ile birleştirilmiş ve bazı mükellefler bu son esasa göre vergilendirmeye tabi tutulmuştur. Bu sebeple açıklama kısmının li'nci bölümünde Ortalama Kar Haddine tabi mükelleflerle bu mükellefiyetin konusunu teşkil eden "Perakende Satış" kavramı üzerinde durulmuş, IV'ncü Bölümde ise Asgari Gayrisafi Hasılat esası uygulanacak mükellefler sayılmıştır. III ve IV'ncü bölümlerde çeşitli basit rakamı i örneklerle vergi hesap şekline açıklık getirilmeye çalışılmıştır. istanbul ili dahilindeki tüccarlara 1988-1990 devresinde uygulanmak üzere 28.12.1989 tarihli Resmi Gazetede ilan edilen Ortalama Kar Hadleri ekli cetvelde verilmektedir. Ortalama Kar Hadleri ve Asgari Gayrisafi Hasılat Esası hakkında bilgi vermeyi amaçlayan bu yayınımızın, üyelerimize ve ilgililere yararlı olmasını dileriz. Genel Sekreter Prof. Dr. ismail Özaslan
ORTALAMA KAR HADDI ve ASGARI GAYRiSAFi HASıLAT ESASı HAKKINDA AÇiKLAMA GIRIş: Perakende satış yapan ticaret erbabı ve perakende satış yapan imalatçılar ile; otel, gazino, bar, lokanta, birahane, pastahane V.s. gibi dinlence ve eğlence yerleri işletenlerin ve her türlü taşıma işleri ile uğraşanların, kazançlarının denetiminin güçlüğü karşısında benimsenmiş ve uzunca bir süredir uygulanmakta olan Ortalama Kar Hadleri ve Asgari Gayrisafi Hasılat müessesesi bir vergi güvenlik tedbiridir. Gelir Vergisi Kanunu'nun 111 inci maddesi ile 1950 yılından bu yana sadece Ortalama Kar Hadleri olarak tatbik edilen bu sisteme, 2361 sayılı kanunla Asgari Gayrisafi Hasılat Esası eklenmiş ve hizmet işletmeleri ve taşıma işleri yapanların beyan ettikleri gayrisafi kazanç ve hasılatların vergi inceleme elemanlarınca saptanan asgari gayrisafi hasılatlarla karşılaştırılması esası getirilmiştir. Ortalama Kar Hadleri ve Asgari Gayrisafi Hasılat esası, iki bölüm halinde açıklanmaya çalışılacaktır. aşağıda i - ORTALAMA KAR HADLERI Bilindiği gibi, memleketimizde 1950'den bu yana Gelir Vergisi sistemi uygulanmaktadır. Gelir Vergisi ise, beyana dayanır. Yani, bir mükellef, sene sonunda Maliye'ye elde ettiği geliri beyan eder ve Maliye de mükellefin beyan ettiği bu miktar üzerinden vergi tarh ve tahsil eder. Zarar beyan edenlerin tabiatiyle vergi vermesi söz konusu olamaz. Maliye, vergiyi, mükellefin beyanına dayanarak tarh ve tahsil ederken, haklı olarak bu beyanın doğruluk derecesini de kontrol etmek ister. Sözü geçen kontrol çeşitli şekillerde olur. Bunlardan bir tanesi de "oto-kontrol" dur. Oto-kontrol Gelir Vergisinin yapısı gereği kendiliğinden işleyen bir kontrol şeklini ifade eder. Şöyle ki; bir toptancı, ithalatçıdan 1.000.000.-TL lık mal alsa, bunu mutlaka defterine kaydeder. Çünkü toptancı için bir ödeme, yani bir harcama söz konusudur.
Bu durumda, bir gelir elde eden ithalatçı, aldığı 1.000.000.- lirayı kaydetmese dahi, toptaneının kayıtlarını inceleyerek kendisini kontrol ve durumu tesbit etmek kabil olur. işte buna Maliye dilinde oto-kontrol denir. Ancak, bu oto-kontrol perakende ticarette uygulanamaz. Çünkü, bir tuhafiyeciden bir gömlek satın alan tüketici genellikle tacir olmadığından bunu muhasebesine inceleyerek ettirmesi düşünülemez. Bu suretle de, harcama yapanın durumunu inceleyerek, gelir elde edeni kontrol etmek imkanı ortadan kalkmış olur. işte bu alandaki boşluğu doldurmak için Gelir Vergisi Kanunu'nun uygulamaya başlandığı 1950 yılından bu yana uygulanan bir sistem vardır. Bu sistemin adına OR TALAMA KAR HADLERi denilmektedir. Sözü geçen sistem, sınırlı bir mükellef zümresini ilgilendirdiği için başlangıçta pek dikkati çekmemiştir. Ancak, 8 Temmuz 1964 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan 484 ve 485 sayılı kanunların getirdiği yeni hükümler ile konu birdenbire büyük bir önem kazanmış ve geniş bir mükellef zümresini ilgilendirir hale gelmiştir. 11- ORTALAMA KA.R HADLERI KiMLERi ilgilendirmektedir? Ortalama Kar Hadleri ile ilgili bulunan mükellefler şunlardır: Kısmen veya tamamen perakende satış yapan ticaret erbabı ile imalatçı: Bu kategoriye giren mükellefleri şöylece açıklayabiliriz: a - Doğrudan doğruya perakende ticaret yapanlar. b - Toptancı olduğu halde, (miktar ne olursa olsun) aynı zamanda perakende olarak da mal satanlar, c - ithal ettiği malların bir kısmını (miktar ne olursa olsun) veya tamamını perakende satanlar. d - imal ettiği malların bir kısmını (miktar ne olursa olsun) veya tamamını perakende satanlar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Ortalarna Kar Hadlerinin kapsamına sadece perakende satışların girmekte oluşudur. Yani bir ithalatçı ithal ettiği, bir imalatçı da imal ettiği malın tamamını toptancıya satarsa bu ithalatçı veya imalatçının Ortalama Kar Hadleri ile bir ilgisi olmayacaktır. Fakat aynı ithalatçı veya imalatçı örneğin bir yılda ithal veya imal ettiği 1000 adet radyonun 970 tanesini toptan, 30 tane-
sini de perakende olarak satarsa, sadece perakende olarak sattığı 30 radyo için Ortalama Kar Haddine tabi olacaktır. Bu konuda sonuç olarak denilebilir ki, yalnızca ithalat veya imalat ile uğraşanlar Ortalama Kar Hadleri ile ilgili değildirler. Ancak ithal veya imal ettikleri malın tamamını veya bir kısmını (miktar ne olursa olsun) perakende olarak satanlar Ortalama Kar Haddine tabi olacaktır. Bu şekilde hem toptan ve hem de perakende satış yapan ticaret erbabının, ortalama kar hadlerinin kolayca uygulanabilmesi için perakende satışların hesabını ayrı tutmaları uygun olacaktır. PERAKENDE SATIŞ NE DEMEKTiR? Bu kategoride sözü edilen perakende satıştan maksat nedir? Kanun (193 sayılı Kanun, Madde. 111) perakende satışı şöyle tanımlamaktadır. "Perakende satıştan maksat, satışı yapılan madde veya malzemenin aynen veya işlendikten sonra satışını yapan kimseler dışındakilere satılmasıdır.» Kanun koyucunun bu tanımdaki maksadını, <<tekrar satmak üzere satın alanlar dışındakilere» veya kısaca «tüketiciye» yapılan satışlar şeklinde de ifade edebiliriz. Şöyle ki: Satışı yapılan madde aynen veya işlendikten sonra tekrar satılıyorsa, bu bir perakende satış değildir. Fakat aynı mal bir gerçek veya tüzel kişi tarafından tekrar satılmamak üzere ve kendi ihtiyacı için alınmışsa bu bir perakende satıştır. Uygulamada, faturalı satışlar "toptan», faturasız satışlar da "perakende» satış sayılmakta ve beyannameler bu esasa göre doldurulmaktadır. Her yapılan faturalı satış, toptan satış demek değildir. Örneğin bir kimse kendisi ve ailesinin kullanacağı giyim eşyalarını satın alırken fatura. talep edebilir. Bu mallar tekrar satılmak için satın alınmadığından, faturalı dahi olsa, toptan sayılmaz. Bu tarz faturalı satışların da perakende satış olarak nazara alınması gerekir.
11l- ORTALAMA KAR HADLERi, KiMLER TARAFINDAN VE NASIL TESBiT EDiLMEKTEDiR? Ortalama Kar Hadleri, şehrimiz Defterdarının veya tevkil edeceği bir Maliye Memuru'nun başkanlığında Gelir Müdürü ve Vergi Dairesi Müdürü olmak üzere üç memur üye ile Ticaret Odası'ndan seçilen 2 üyenin iştirakiyle kurulan 5 kişilik bir Özel Komisyon tarafından tesbit edilmektedir. Bu komisyon sadece merkez ilçelerinde bulunan taciriere ait oranları tespit etmektedir. Özel Komisyon tarafından tespit edilen oranlar evvelce Maliye ve Gümrük Bakanlığının onayı ile yürürlüğe girmekte idi. Ancak, 1964 yılından itibaren, özel Komisyonların tesbit ettiği oranlar, Maliye ve Gümrük Bakanlığındaki 5 kişilik bir Merkez Komisyonu tarafından incelenmekte ve onaylanmaktadır. Özel Komisyon, gerek mal çeşitleri, gerekse iş kollarına ait oranların tespiti esnasında, gerektiğinde ilgili meslek mensuplarından veya Odamız Meslek Komitelerinden görüş almaktadır. Özel Komisyonlar tarafından tesbit edilen oranlar, perakende satılan malın maliyet bedeline uygulanarak, gayrisafi kar bulunur. Gayrisafi kardan genel giderler indirildikten sonra kalan miktar net karı veya zararı gösterir. Konuyu bir örnekle açıklayalım: Perakende satış yapan bir tuhafiyecinin bir yıl zarfında sattığı malların maliyetinin tutarı 100.000.-TL'sldır. Tuhafiye için tesbit olunan ortalama kar haddini de % 20 olarak kabul edersek, söz konusu tuhafiyecinin yıllık gayrisafi kazancının : 100.000 x %20 = 20.000.-TL olması gerekecektir. Genel giderler bu gayrisafi karın dışındadır. Yani, elde ettiği bu 20.000 liralık gayrisafi kara mukabil o tuhafiyecinin eğer 25.000.- liralık bir genel gideri varsa, bu takdirde örneğimizdeki tacirin hesap vaziyeti şu şekilde görünecektir:
Genel giderler 25.000.- (-) 5.000.-TL Yani o tacir 5.000.- lira zarar etmiş olacaktır. Acaba burada sözü edilen maliyet bedeli, hangi unsurları kapsamaktadır. Gayri safi kar 20.000.- Maliye ve Gümrük Bakanlığınca hazırlanan Ortalama Kar Hadleri Yönetmeliğine göre, maliyet bedeli tabirinin kapsamına giren unsurlar şunlardır. 1) Doğrudan doğruya perakende satış yapanlarda maliyet bedeli : ithalatçı, imalatçı veya toptaneıdan aldığı malları satan, bildiğimiz tipik perakendecide maliyet bedeli; satın alınan malın faturada yazılı alış bedeli, alış komisyonları, sigorta ve ambalaj masrafları gibi malın tedarikiyle ilgili giderlerden oluşmaktadır. 2) ithal ettiği malı perakende satanlarda maliyet bedeli: Yukarıda (1) numaralı bentte yazılanlara gümrük resmi gibi ithalat dolayısıyle yapılan giderlerin de ilave edilmesiyle bulunan bedeldir. 3) imal ettiği malı perakende satanlarda maliyet bedeli : imale sarfedilen hammaddelerin bedeli, işçi ücretleri, amortismanlar vesaire gibi genel imal giderleriyle piyasaya ambalajlı olarak sevkedilen maddelerde ambalaj giderlerinden oluşur. Satışları tümüyle perakende olan ticaret erbabı ile imalatçılarda satılan mal maliyeti aşağıdaki şekilde kolayca hesaplanabilir. Dönem başında var olan mala, mal alışları ile dönem içindeki alış ve imalat giderleri eklenir, dönem sonunda mevcut mal bundan düşülür. (Dönem sonundaki mal mevcudunun değerlenmesinde, bunlara alış ve imal giderlerinden pay verilmesi unutulmamalıdır.) Geriye kalan tutar, perakende satılan malın maliyet bedelidir. Buna, sapta-
nan Ortalama Kar Haddi uygulanarak gayrisafi kar hesaplanır. Hesaplanan bu gayrisafi kar, mükellefin defterlerinde görülen gayrisafi kardan düşükse ve bu düşüklük nedeni mükellefçe haklı nedenlere dayanılarak açıklanamıyorsa aradaki farka ait vergi, Vergi Dairesince mükelleften istenir. Vergı Idaresince haklı görolebilecek doşoklok sebepleri: Mükelleflerce beyanlarındaki düşüklüğün açıklanması amacıyla verilen cevapların ve ibraz olunan belgelerin hangi halde kabul edilip; hangi halde reddedileceği hususunun kesin olarak, önceden belirlenmesi güçtür. Red veya kabulün; düşüklüğü doğuran olaya, faaliyetin yapılış tarzına ve mükelleflerin iş ve çalışma durumlarına göre incelenip değerlendirilmesi lazımdır. Bununla beraber, düşüklük sebeplerinin açık ve seçik olarak bilindiği hallerde mükelleflerden tamamlayıcı açıklama istenilmesine lüzum görülmeyeceği gibi, açıklamanın geçerli belgelere dayandırıldığı hallerde de başkaca incelemeye gerek gösterilmeden beyanın olduğu gibi kabul edilmesi gerekir. Konunun iyice anlaşılabilmesi için aşağıda bazı örnekler verilmiştir: - Tekele tabi madeler (ıspirto, ispirtolu içkiler. tütün, çay) ile damga pulu, Milli Piyango bileti, akaryakıt (motorin. gazyağı, benzin), şeker, kibrit, kahve gibi maddelerin kar hadleri, ilgili resmi makam ve mercilerce; beldenin bir kısım zaruri ihtiyaçlarına (ekmek, et gibi) ait azamı satış fiyatları da belediyelerce tayin ve tahdit olunmaktadır. Bu türlü malların satışı ile uğraşanlar için Ortalama Kar Haddi cetvellerinde daha yüksek kar oranı tanınmış olsa dahi, özel komisyonun fiyat sınırlandırmalarını gözönünde bulundurarak, sözü edilen maddelerin satış hasılatına Ortalama Kar Hadlerini değil, kendilerine mahsus kar hadlerini uygulamaları; şayet bu kar hadleri Ortalama Kar Haddinden daha yüksek ise.bu takdirde de Ortalama Kar Haddini tatbik yoluna gitmeleri gerekir.
- Kamu idare kurumlarına ve bunlara bağlı kuruluşlara karşı mal teslimini taahhüt etmiş olan mükelleflerin bu işlerden sağladıkları kaza.nç, Ortalama Kar Hadlerine göre tesbit edilen gayrisafi kazancın altında ise, düşüklük sebebi açıklanmış sayılmalıdır. Rekabetin etkisi ile ticari malda veya taşıma işlerinde, mal ve hizmetin benzerlerinden daha düşük fiyatla satıldığı veya yerine getirildiği önesürüldüğü hallerde bu iddialar, fatura ve diğer belgelerle, belgelenebilirse kabul edilmelidir. - Ticari faaliyetlerin çeşitli sebeplerle bir takvim yılından az sürdüğü ve bu yüzden kazançta düşüklük meydana geldiğinin önesürülmesi halinde, bu iddia, belgelenmek kaydiyle, dikkate alınmalıdır. Taşıma işlerinde faaliyetin bir takvim yılından daha az bir müddetle devam etmesi halinde işletme giderleri arasında yer alan amortismanın çalışılan süreye göre hesaplanarak, giderler arasına sadece bu suretle bulunan miktarın katılması icabeder. - Mal üzerine iş yapanlar da kazanç tesbit edilirken, fire ve malın fiyattan düşmesi gibi hususlara dayanarak olarak mükelleflerce yapılan açıklamaların gözden uzak tutulmamasılazımdır. - Öz sermayesinden ziyade Milli bankaların kendisine açtığı krediler ile iş gören ve bu sebeple faiz ödeyen ve borçlarını zamanında ödemek amacıyla mallarını benzerlerine göre daha düşük fiyatıa satan ve bu halleri özel komisyanca bilinen veya açıklama sırasında belgelendiren mükelleflerin bu durumları nazara alınmalıdır. Mükellef açıklamalarının kabul edilebilir gôrülmemesi: Mükelleflerin kazançlarındaki düşüklüğün nedenleri hak.kında yaptıkları açıklamalar, vergi idaresince kabuledilebilir görülmeyerek reddolunmuş ise, Ortalama Kar Haddi esasını tatbik suretiyle bulunmuş olan farkın tamamı; açıklama kısmen veya tamamen reddelimiş ise, bu kısma ait fark vergi tarhına esas tutulur.
Ortalama KAr Haddi esasının uygulanmasına ait örnekler: A) Mal üzerine perakende satış yapılması: Örnek - 1) A adındaki bir mükellefin perakende olarak, manifatura ticaret yaptığını, işletme defteri tuttuğunu, manifaturacılık için bu yerde tesbit olunan ortalama kar oranının %10 olduğunu kabul edelim. Bu şahsın beyanname yaprağında gösterdiği bilgilere göre ticari durumu şöyledir: Lira Lira Hesap dönemi başındaki mal mevcudunun Hesap dönemi içinde elde edilen maliyet değeri 100.000 gelir 1.400.000 Hesap dönemi içinde satın alınan malın maliyet değeri 1.300.000 Hesap dönemi Hesap dönemi içinde yapılan toplam sonundaki mal mevcudunun maliyet giderler 90.000 değeri 120.000 Toplam 1.490.000 Toplam 1.520.000 Fark (Kar) 30.000 F ark (Zarar) Genel Toplam 1.520.000 Genel Toplam 1.520.000 Maliyet bedelinin hesabı: lira 100.000 Senebaşı mevcudu 1.300.000 (+) Sene içindeki alışlar 1.400.000 Toplam 120.000 (-) Sene sonu mevcudu 1.280.000 Satılan malın maliyet bedeli
Ortalama Kar Haddinin uygulanması suretiyle gayrisafi kazancın tesbiti: 1.280000 x 1 O 100 = 128.000 lira (gayrisafi kazanç) Mükelefin gösterdiği gayrisafi kazanç: Kar Genel Giderler 30.000 + 90.000 = 120.000 lira (gayrisafi kazanç) Ortalama Kar Haddine göre hesaplanan gayrisafi kazanç ile mükellefin beyanına göre hesaplanan gayrisafi kazanç arasındaki fark: 128.000-120.000 = 8.000 liradır. 8.000 lira, 10.000 liradan az olduğundan mükellef hakkında Ortalama Kar Haddi yoluyla bir vergi tarh olunmayacaktır. Örnek - 2) B adındaki bir şahsın bakkallık yaptığı, bu iş için o yer-de % 10 Ortalama Kar Haddi tesbit edildiğini düşünelim. Bu mükellef beyannamesinde, sene içinde satın aldığı mal bedeli olarak 1.300.000 lira, genel gider olarak 50.000 lira, safi kar olarak da 30.000 lira göstermiştir. Örnekde, sene başı ve sene sonu mal mevcudu olmadığından maliyet bedeli yıl içinde satın alınan mal bedeli olan 1.300.000 liradır. 1.300.000 lira maliyet bedeline % 10 Ortalama Kar Haddi uygulanarak gayrisafi kazanç bulunur: 1.300.000 x 10 100 = 130.000 lira Mükellefin gösterdiği gayrisafi kazanç:
Kar Genel Giderler 30.000 + 50.000 = 80.000 liradır. Gayrisafi kazançlar arasındaki fark: 130.000-80.000 = 50.000 liradır. Bu fark 10.000 liradan fazla olduğundan mükelleften açıklama istenir. Mükellef, yukarıdaki kısımlarda belirtildiği şekilde düşüklük sebeplerini açıklayamazsa fark üzerinden adına ikmalen ve cezasız vergi tarh olunur. Mükellef adına yapılacak ikmal tarhiyatı ödeviinin beyannamesinde bildirdiği 30.000 lira karın Ortalama Kar Haddi yoluyla tespit olunan 50.000 lira ile toplanmasını ve toplam (80.000) lira üzerinden vergi tarholunmasını, tarholunan vergiden evvelce mükellefin beyanına dayanılarak hesaplanan verginin indirilmesini ve kalanının kendisinden aranmasını ifade eder. B) Mal üzerine kısmen perakende ve kısmen toptan satış yapılması: Örnek - 1) Halıcılık yapan bir şahsın; Lira 1.000.000, takvim yılı başındaki mal mevcudu 3.000.000, takvim yılı içindeki alışları 200.000, genel giderleri 3.500.900, yıl içindeki satışı 1.000.000, yıl sonu mal mevcudu, olsun. Bu mükellefin yıl içindeki 3.500.000 liralık satışlarının 500.000 lirasının perakende, 3.000.000 liralık kısmının toptan satış olduğunu ve halıcılıkta perakende satışlar için bu yerde tesbit olunan Ortalama Kar Haddinin % 10 olduğunu farzedelim. Mükellefin açıklaması sırasında perakende sattığını bildirdiği halıların maliyet bedelinin 480.000 lira olarak açıklandığını ve bunun idarece kabul edildiğini farzedelim. 10
Bu durumda örnekteki şahsın perakende olarak sattığı elde ettiği gayrisafi kazanç: 500.000-480.000 halılardan 20.000 liradır Ortalama Kar Haddine göre hesaplanacak gayrisafi kazanç: 480.000 x 10 100 = 48.000 liradır. Aradaki 48.000-20.000 = 28.000 lira fark mükellef adına ikmalen tarh edilecek kazanç kısmını ifade eder. Beyan edilen gayrisafi kazancın Ortalama Kar Hadlerine göre hesaplanan gayrisafi kazançtan düşük olmasının sebebi açıklanabildiği takdirde böyle bir verginin aran mayacağı tabiidir. Örnek * 2) imalat işi ile uğraşan bir mükellefin durumu şöyledir: Bu gruba giren mükelleflerde satılan malın maliyet bedeli Vergi Usul Kanununun 275'nci maddesine göre tesbit olunur. Aşağıdaki örnek bu madde hükmü de gözönünde bulundurularak düzenlenmiştir. Mamul devri.... Ham madde devri...... Ham madde alışı..... Ücretler.... işletme Giderleri.... Genel Giderler.... Safi Kar.... 150.000 180.000 1.200.000 500.000 300.000 70.000 160.000 Toplam 2.560.000 Perakende Satış... 2.350.000 Mamul devri... 210.000 Toplam 2.560.000 11
Satılan mallann maliyet bedelinin hesaplanması: Mamul devri... 150.000 Ham madde devri... 180.000 Ham madde alışı... 1.200.000 Ücretler... 500.000 işletme Giderleri... 300.000 Toplam 2.$30.000 Ertesi yıla mamul devri 210.000 Satılan malın maliyeti.. 2.120.000 Bu maddeye ait imalatçı Ortalama Kar Haddi nisbetinin % 13 olduğu kabul edilirse, bu nisbetin satılan malın maliyetine uygulanması halinde, ortalama gayrisafi kazanç (2.120.000 x 0,13 = 275.600) olarak belirmektedir. Mükellefin bildirdiği gayrisafi kazanç miktarı ise 230.000 liradan ibaret bulunmaktadır. Safi kar... 160.000. Genel gider... 70.000 Toplamı 230.000 Bu duruma göre, mükellefin bildirdiği gayrisafi kazanç, Ortalama Kar Haddinin perakende satışlarına uygulanması sonunda bulunan gayrisafi kazanca göre, (275.600-230.000 = 45.600) lira düşüklük göstermektedir. Bu durumda Vergi Dairesi, mükeileti, bu düşüklüğün sebebini açıklamaya davet edecektir. Varsayalım ki, mükellef, defterlerinde ücret olarakgösterdiği 500.000 liradan ayda 25.000 lira, yılda 300.000 lira genel giderler arasında yer alması gereken muhasiplik ücretini yanlışlıkla ücretlere dahil ettiğini bildirir ve ispat ederse, gayrisafi kazancındaki düşüklüğü ispat etmiş sayılır ve hakkında herhangi bir tarhiyat yapılmaz. 12
Bu durumda sözü edilen 300.000 lira genel gider olup, dolayısıyla beyan olunan gayrisafi kazanca gireceğinden satılan malın maliyeti 1.820.000 ve buna ortalama kar nisbeti uygulamasiyle bulunan gayrisafi kazanç 236.600 lira. mükellefin beyan ettiği gayrisafi kazanç ise 230.000 lira olacaktır. Ortalama Kar Haddi uygulamasiyle bulunan 236.600 lira gayrisafi kazançla. mükellefin bildirdiği gayrisafi kazanç 230.000 lira arasındaki fark 10.000 liranın altında bulunduğundan, mükellefe bu esasa göre herhangi bir işlem yapılmayacağı tabiidir. LV M ASGARi GAYRiSAFi HASıLAT ESASı Asgari gayrisafi hasılat esası; otel, motel, tatil köyü, pansiyon, bar pavyon, dansing, gazino, lokanta, kahvehane, kır bahçesi, plaj, hamam, kuaför salonu, erkek berberi, güzellik salonları. tamirhaneler ve benzeri hizmet işletmesi sahipleriyle. her türlü taşıma işleriyle uğraşanlardan Maliye ve Gümrük Bakanlığınca uygun görülen iş kolları veya meslek gruplarına uygulanmaktadır. Bu gibi işyeri sahiplerinin gösterdikleri gayrisafi hasılat. Vergi Usul Kanunu'nun 72'nci maddesinde yazılı Takdir Komisyonlarınca, her tak: vim yılı için saptanan asgari gayrisafi hasılata göre düşük bulunduğu takdirde, asgari gayrisafi hasılat vergi tarhiyatına esas alımr. Yukarıda sayılan işletmeleri işleten mükellefler daha önce Ortalama Kar Hadlerine tabi tutulmakta idiler. Ortalama Kar Haddi de bunların işletme giderlerine tatbik ediliyordu. Asgari gayrisafi hasılat esası adı altında getirilen yeni düzenlernede ise, işletmelerin hangi giderlerinin işletme gideri olup olmadığı hususu önemini kaybetmiştir. Zira uygulanmakta olan bu otokontrol düzeninde yukarıda sayılı hizmet işletmeleri ve taşıma işleriyle uğraşanların, tüm hasılatları ve tüm giderleri gözönüne alınmaktadır. Şöyle ki; Her mükellef için, inceleme elemanlarınca, yıl içinde yapılan tesbitler esas alınarak saptanacak olan gayrisafi hasılat, mükellefçe gösterilen gayrisafi hasılattan yüksekse, mükellefin beyan ettiği gayrisafi hasılatı yerine. asgari gayrisafi hasılat esas alınır. Bundan mükel- : lefin işletmeyle ilgili bejgelenen her türlü işletme giderleri ve genel gi- 13
derleri düşülür ve safi kazanç hesaplanır. Asgari gayrisafi hasılata göre bulunan safi kazanç ile mükellefin beyan ettiği safi kazanç arasındaki fark üzerinden mükellef adına ikmalen vergi tarh edilir. Bu aşamada, safi kazancın giderlerin %20'sinden fazla olması halinde salınan ek vergi ile ilgili olarak Vergi Dairesinin mükelleften herhangi bir açıklama istemesi sözkonusu değildir. Burada esas, asgari gayrisafi hasılat ile belgelenen tüm işletme giderleri ve genel giderler toplamı arasındaki farkın gerçek safi kazanç sayılması ve onun vergisinin ödenmesidir. Ancak, bu safi kazanç miktarının, işletmenin beyan edilen ve belgelenen giderler toplamının %20 sinden de az olmaması gerekmektedir. Yukarıda belirtilen tarzda asgari gayrisafi hasılat esas alınmak suretile hesaplanan safi kazanç işletmenin giderler toplamının % 20 sinden az olduğu takdirde ve bu noksanlık mükelleflerce haklı sebeplerle izah edilemediği takdirde; giderler toplamının %20 si safi kazanç sayılacak ve bununla, beyan edilen safi kazanç arasındaki fark üzerinden mükellef adına ikmalen tarhiyat yapılacaktır. Bu anlatılanları birer ömekle açıklayalım: Örnek - 1) Mükellefin beyan ettiği gayrisafi hasılat 900.000 TL., belgelenen giderler toplamı ise 700.000 TL dir. Bu durumda (900.000.-700.000 =200.000 TL) safi kazanç beyan edilmiş ve vergisi ödenmiştir. Vergi idaresi bu mükellefleri 1 milyon lira asgari gayrisafi hasılat elde etmesi gerekenler grubuna dahil etmiştir. Bu durumda; Asgari gayrisafi hasılat Tevsik edilen toplam giderler (-) Hesaplanan safi kazanç Beyan edilen safi kazanç (-) ikmalen tarha konu kazanç farkı 1.000.000 TL 700.000 TL 300.000 TL 200.000 TL 100.000 TL 14
Hesaplanan safi kazanç 300.000 TL giderlerin %20 tutarı olan (700.000 x %20) 140.000 TL dan fazladır. Bu nedenle 100.000 TL üzerinden mükellef adına ikmalen vergi tarhedilecek ve bu tarhiyat sırasında mükelleften karın düşüklüğü konusunda herhangi bir açıklama istenmeyecektir. Örnek - 2) Mükellefin gösterdiği gayrisafi kazanç 800.000 TL, belgelenen toplam giderleri de 750.000 liradır. Bu durumda mükellef (800.000-750.000) 50.000 TL safi kazanç beyan etmiş ve vergisini ödemiştir. Vergi idaresi mükeileti 850.000 TL asgari gayrisafi hasılat elde etmesi gerekenler grubuna dahil etmiştir. Buna göre; Asgari gayrisafi hasılat Belgelenen giderler (-) Hesaplanan safi kazanç Beyan edilen safi kazanç (-) 850.000 TL 750.000 TL 100.000 TL 50.000 TL ikmalen tarha konu kazanç farkı 50.000 TL Bu safhada mükellefe kar düşüklüğünün nedenleri ile ilgili herhangi bir soru sorulmayacak ve açıklama istenmiyecektir. Ancak bu safhada hesaplanan safi kazanç, giderlerin % 20 si ile mukayese edilecektir. Belgelenen giderlerin % 20'si (750.000x%20) 1 inci safhada hesaplanan safi kazanç (-) 2. inci safhada ikmalen tarha konu olabilecek ilave kazanç farkı 150.000 TL 100.000 TL 50.000 TL Bu safhada mükellef açıklamaya davet edilerek, safi kazancının giderlerinin % 20'sinden düşük olmasının sebepleri sorulacaktır. Mükellef düşüklüğü haklı nedenlerle açıklayabilirse, 2 inci safhada hesaplanan 50.000 TL kazanç farkı üzerinden tarhiyat yapılmayacak, sadece 1 inci safhada hesaplanan 50.000 TL lık kazanç farkı üzerinden tarhiyat yapılacaktır. 15
Mükellef ka-r düşüklüğünü haklı nedenlerle açıklayamazsa 1 inci safhada hesaplanan safi kazanç farkına, 2 inci safhada hesaplanan kazanç farkı da eklenecek ve (50.000 + 50.000 =) 100.000 TL kazanç farkı üzerinden ikmalen vergi tarhedilecektir. Asgari gayrisafi hasılat esasına göre tarhiyat yapılabilmesi için hesaplanan kazanç farklarının Ortalama KA-r Hadleri esasında olduğu gibi 10.000 TL nın üzerinde olması gerekir. Farklılık 10.000 TL dan az ise herhangi bir tarhiyat yapılmayacaktır. V - ODAMIZ MENSUPLARıNıN GEREKEN HUSUSLAR : DIKKAT ETMELERI Ortalama KA-r Hadleri önceden hem Resmi Gazete'de yayınlanmakta hem de Vergi Dairelerinde ilan edilmektedir. Bu durumda mükellef beyannamesini verirken kendisi için tayin olunan Ortalama KA-r Haddini önceden biliyor demektir. Bu kitapçığın sonuna da, 28.12.1989 tarihli Resmi Gazete'de ilan edilmiş olan 1988-1990 takvim yıllarında istanbul (Merkez) ilindeki tüccarlar için uygulanacak olan «Ortalama KA-r Hadleri)~ konulmuş bulunmaktadır. Bu izahat muvacehesinde, şayet mükellefin gösterdiği gayrisafi ka-r, işbu yazımızın başından itibaren açıkladığımız esaslara göre bulunacak gayrisafi ka-rdan düşük ise, bu takdirde, mükellefin" düşüklük sebeplerini {haklı sebepler} bildiren bir yazıyı da beyannamesine ekli olarak vermesi lazımdır. Yani, bir mükellefin beyan ettiği gayrisafi ka-r 50.000 TL'sl ise, buna mukabil Özel Komisyon tarafından tesbit edilen nisbete göre. bunun 75.000 TL olması gerekiyorsa, mükellefin aradaki farkın ne gibi haklı sebeplerden doğduğunu yazılı olarak beyan namesiyle birlikte ifade etmek hakkı vardır. Şayet mükellef bu yazılı izahatı vermemişse, durum ne olacaktır? Bu takdirde, örneğimizdeki mükellef Vergi Dairesi tarafından açıklamada bulunmaya davet edilecektir. Mükelleflerin yapacakları açıklamalar ve sunacakları belgeler Vergi Dairesi Müdürü veya vergi inceleme elemanlarınca incelenecektir. 16
Mükellefin açıklaması kabul edilirse, vergi kendisinin beyan ettiği miktar üzerinden tarh edilecektir. Şayet, açıklaması kabul edilmezse, (kısmen veya tamamen) 10.000 liraya kadar olan matrah farkları için hiçbir işlem yapılmayacak, 10.000 liradan yukarı matrah farkları için ise, ikmalen vergi tarh edilecektir. Ortalama Kar Hadleri ve Asgari Gayrisafi Hasılat Esası uygulamasında, Vergi idaresinin zamanaşımı süresi içinde mükelleften açıklama isteyebilmesi mümkün hale getirilmiştir. Diğer taraftan cezasız tarhiyata da son verilmiş bulunmaktadır. Ceza uygulaması Vergi Usul Kanunundaki genel Vergi Cezaları hükümlerine tabi olacaktır. Odamız, yukarıda belirtildiği üzere oto-kontrol zaruretiyle vergi mevzuatımıza girmiş olan Ortalama Kar Hadleri ve Asgari Gayrisafi Hasılat müessesesinin perakende ticaretle uğraşanlar ile eğlence ve istirahat yeri işletenler ve taşıma işleriyle iştigal edenler hakkında adil ve gerçek esaslar çerçevesinde uygulanması için gerekli bütün gayreti sarfetmektedir. Bu maksatla, gerek meslek mensuplarının fikirlerinden ve gerekse mali konularda yetki ve uzmanlık sahibi elemanların bilgilerinden faydalanılmakta; neticede mükellef ve Maliye'ye ait hakların aynı titizlikle korunmasına gayret edilmektedir. 17
193 SAYILI GELiR VERGiSi KANUNU'NUN ORTALAMA KAR HADDi VE ASGARi GAYRiSAFi HASıLAT ESASı ILE ilgili MADDESi Ortalama KAr Haddi ve Asgarı Gayrisafi Hasılat Esası Madde 111 - Kısmen veya tamamen perakende satış yapan ticaret erbabı ile imalatçıların gösterdikleri gayrisafi kazançlar, Vergi Usul Kanununa göre tesbit olunan Ortalama Kar Hadlerinin perakende satılan emtianın maliyet bedeline uygulanması suretiyle bulunacak miktarlara göre düşük olduğu takdirde beyan edilen gayrisafi kazançlar yerine, bu suretle bulunan miktarlar ikmalen vergi tarhına esas alınır. Perakende satıştan maksat; satışı yapılan madde veya malzemenin aynen veya işlendikten sonra satışını yapan kimseler dışındakiler satılmasıdır. Otel, motel, tatilköyü, pansiyon, bar, pavyon, dansing, gazino, 10- kanta, kahvehane, kırbahçesi, plaj, hamam, kuaför salonu, erkek berberi, güzellik salonları, tamirhaneler ve emsali hizmet işletmeleri sahiplerinin ve her nevi taşıma işiyle uğraşanların gösterdikleri gayrisafi hasılat, inceleme elemanlarınca yıl içinde yapılan tespitler esas alınarak hesaplanacak asgari gayrisafi hasılata göre düşük olduğu takdirde, beyan olunan gayrisafi hasılat yerine, bu suretle tesbit edilecek asgari gayrisafi hasılat vergi tarhı na esas tutulur. Şu kadar ki, bu suretle bulunacak safi kazanç, mükelleflerce tevsik edilen mutad giderler toplamının %20'sinden düşük olduğu takdirde, vergi tarhına esas alınacak miktar, bu giderler toplamının % 20'sidir. Bu maddeye göre tarhiyat yapılabilmesi için tesbitolunacak farkın on bin lirayı aşması ve tesbit edilen bu farklılık nedeniyle mükelleften izahat talep edilmesine rağmen, mükellefin süresi içinde izahat vermemiş olması veya verdiği izahatın yeterli görülmemesişarttır. 18