Hasan Barbaros ŞEYH HASAN BARBAROS Her toplumun bir maddi bir de manevi dünyası vardır. Her ikisi arasındaki uyum ve bütünlülük sağlıklı toplum için ön koşuldur. Iğdır bölgesi insanı manevi dokunun korunması ve geliştirilmesini, Şeyh veya Seyit olarak bildiği değerli aile ve insanlardan beklemiş, onlara sevgiyle gönülden bağlanmıştır. Bugün Iğdır da Şeyhler olarak bilinen geniş bir aile topluluğu vardır. Cumhuriyetten bugüne, önemli lider ve şahsiyetler Hasan Barbaros yetiştirmiş, toplumun güven ve sevgisini kazanmış bu aileden Şeyh Hasan Barbaros amcam, ailesinin tarihsel gelişimini bir söyleşide bize özetledi. Hayatım 1939 yılı Iğdır Alikamerli köyü doğumluyum. Aslen Doğubeyazıtlı olan babamın adı Şeyh Mehmet idi. 1894 yılında Bayazıt vilayetine bağlı Örtülü köyünde dünyaya gelmiş olan babam, Cumhuriyetten sonra Alikamerli köyüne gidip yerleşmişti. Yaş sırasına göre Kasım, Abdülbaki ve ben olmak üzere üç erkek kardeştik. Ağabeyim Abdülbaki yi 1973 yılında trafik kazasında kaybettik. Babam ve ağabeyim Kasım da, aynı yılda, Hacı Mehmet Barbaros 1979 da hakkın rahmetine kavuştular. (Babam vefatında 85 yaşındaydı.) İlkokulu Alikamerli de bitirdim. Öğrenim hayatıma devam etmeyip aile işlerinde sorumluluk aldım. Hayvancılık ve ziraat başlıca uğraşımızdı. Yaz aylarında, 200 yılı aşkın süreden beri Şeyh ailesinin yaylak yeri olan Ağrı daki Ziyaret yaylasında konaklardık. Askerliğimi Sivas ta tamamlayıp, akabinde evlendim. Ziraat ve ticaretle uğraşıyorum. 504
Iğdır Sevdası Benim adım Hizbul-Mecit ti yani Mecit taraftarı Babamla Ahmed Şemo çok iyi dosttular. Bu saygı ve sevgi benimle Mecit Hun arasında da devam etti.. Mecit Hun la babamın çok iyi bir diyalogu vardı. Ev ortamında gerek Hamit gerekse Mecit kardeşlerden sevgiyle konuşulurdu. Rahmetli ağabeyim Abdülbaki Mecit Hun a gerçekten çok bağlıydı. O nun için bütün servetini verebilecek kadar kendisini ona yakın hissederdi. Benim için de durum farklı değildi. Hamit Hun bir toplantıda söz sırası bana geldiği zaman şaka yollu: Hele Şeyh hiç konuşmasın! O zaten Hizbul-Mecit (Mecit taraftarı)!, demişti. Mecit Hun a öylesine bağlıydım ki Hamit Hun un bu şakası halk arasında bir lakap Abülbaki Barbaros olarak üzerimde kaldı. Bugün bile benim için halk arasında Hizbul-Mecit lafı kullanılır. Doğrusunu isterseniz bu lakaptan kendime övgü payı çıkartıyorum. 20 yaşımda Mecit Hun un teşvikiyle CHP nin yönetim kuruluna girdim. Tam 40 yıl aralıksız partiye hizmet verdim. Mecit Hun un vefatıyla parti yaşamından da uzaklaştım. Şeyhlerin Kökeni Iğdır daki Şeyh ailelerinin (Barbaros, Balamir, Karadeniz, Balandi, Doğan) tamamı Cumhuriyetten sonra Doğubeyazıt tan gelip buraya gelip yerleşmişler. Büyük dedemiz Şeyh Yusuf, Güneydoğu veya Kuzey Irak bölgesinden tek bir aile olarak 19.yüzyılda Doğubeyazıt a yerleşmiş. Bayazıt ta Beylik, İshak Paşa soyundan Behlül Paşa nın elindeymiş. Gelenek olarak her bey, akıl danışacağı bir alimi yanında hazır bulundururmuş. Şeyh Yusuf da bu şekilde, Behlül Paşa ya ulemalık yaparak Doğubeyazıt a yerleşmiş. Bağlı olduğum Şeyhler bu dededen gelmedirler. Celali aşireti Şeyhleriyiz Şeyh Yusuf tan önce de Bayazıt yöresinde Şeyhlik varmış. Örneğin, Ağrı Dağı isyanı liderlerinden Şeyh Abdülkadir in bağlı olduğu aile bunlardan birisidir. Ancak Şeyh Abdülkadir in ailesi yalnız Sakanlı aşiretine Şeyhlik yaparken, benim bağlı olduğum gurup tüm Celali aşiretine hizmet vermiştir. 505
Hasan Barbaros Iğdır Şeyhleri Şeceresi (Not: Aşağıdaki şecerenin hazırlanmasında Hasan Barbaros, Mehmet Balamir ve Zeynep Balamir in anlatımları esas alınmıştır. Mücahit) Şeyhler üç farklı aile soyadı almalarına karşın ikinci babada birleşiyorlar. Bunu şöyle örneklemek isterim: Not: Şêx Übeyt in ilk hanımından olan çocukları Karadeniz, ikinci hanımından olan çocukları da Balamir soyadını almışlar. 506
Iğdır Sevdası Dedelerimiz halk arasında Evliyaoğulları veya Hanabdaloğulları olarak da bilinirdi. Bu yüzden Doğubeyazıt taki akrabalarımız bu iki isimi soyadı olarak almışlar. Iğdır Şeyhleri ise, nüfus memurunun keyfiyetine maruz kalıp, birbiriyle ilgisiz üç farklı soyadı almışlar. İlk yıllar Şeyh Übeyt geniş Şeyh ailesine büyüklük yapmış. Vefatından sonra sırasıyla Şeyh İsa ve Şeyh Mehmet liderliği devam ettirmişler. Rus yönetimi zamanında Iğdır da Şeyh ailesinden kimse yoktu. Kürt aşiretleri, Beyler dediğimiz Torun ailesine bağlıydılar. Hamidiye Alayları Birinci Dünya Savaşı başladığı zaman mensubu olduğum Şeyhler, Hamidiye Alaylarında aktif olarak görev aldılar. Bu Alayların başlıcası ve en önemlisi Şeyh İbrahim iş adamı Selahattin Beyazıt ın dedesi- tarafından yönetilmişti. Babam 15-16 yaşında Hamidiye Alayı na katılmak için başvurmuş. Şeyh İbrahim in haberi olmuş. Babamı yanına çağırtıp: Sen git ev işleriyle uğraş! demiş. Babam bir yolunu bulup, Alaya geri dönmüş.. Hamidiye Alayları Ermenilerle savaşa savaşa Aras nehrine dayanmışlar. Babamın anlattığına göre, bugünkü Ermenistan sınırları içinde kalan ve iyi bir günde Karakala dan çıplak gözle görünen kırmızı tepeler e kadar ilerlemişler. Karabekir Paşa nın yaptığı anlaşma gereği geri çekilmişler. Yolları üzerindeki Iğdır ovasını yıkık ve perişan görmüşler. Azeri köy- 507
Hasan Barbaros leri yağma edilmiş, katliama uğramış, kalanlarda İran a göç etmişlerdi. Babamla oturup savaş ve Milli Mücadele günlerini konuşmayı çok severdim. Baba amacınız neydi, niçin savaştınız? Din uğruna evladım!, diye cevaplardı. Peki Ermeniler dininizi engelliyor muydu? Hayır! Mal mülk elde etmek için mi yaptınız?... Abdülbaki Barbaros Bu kritik soruya babamın açık ve net bir cevabı olmazdı. Ama anlatılanlar göre, Hamidiye Alaylarını motife eden nedenlerden birisi de servet edinmek tutkusu imiş. Iğdır ın Kurtuluşu Iğdır ın Kurtuluşu konusunda haksız iddialar ortaya atıldı. Bazı isimler ön plana çıkarılarak Kurtuluşu sağlayan asıl güçler göz ardı edildi. Kürt insanın kalbi kırıldı. Eğer katkıları itibarıyla Kurtuluşu başarıya ulaştıran güçleri sıralamam gerekirse birincil dereceden Hamidiye Alaylarını zikretmem gerekir. Özellikle Iğdır bölgesinde görev yapan Şeyh İbrahim in Alayı büyük fedakarlık ve kahramanlık göstermiştir. Şeyh İbrahim; Kerem Bey, Ali Mirze Bey ve Ahmed Şemo yla işbirliği içinde bölgedeki aşiret güçlerinin örgütlenmesine de yardımcı olmuştur. Tuzluca bölgesinden Şamil Bey le de güç birliği ederek mücadelesini devam ettirmiştir. Şamil Bey in asıl vurucu gücü Şemkan (Celali) aşireti, Şeyh İbrahim in yönlendirme ve liderliği çerçevesinde üzerlerine düşen görevi esirgememişler, böylece top yekun bir saldırı ve direniş örgütlenebilmiştir. Hüsnü Bingöl Hüsnü Bey in annesi Şeyh lerden olduğu için babama Dayı diye hitap ederdi. Aralarında sarsılmaz bir güven ve dostluk bağı vardı. Sık sık bir araya gelip sohbet ederlerdi. Hüsnü Bey in aşiretten açık olarak çatışma içine girdiği tek insan Naci Bey olmuştu. Babam, Naci Bey e atfedilen casusluk suçlaması nı inanmadığı için Hüsnü Bey i bu davadan vazgeçirmek umuduyla çok çaba 508
Iğdır Sevdası sarf etmişti. Bir sohbette: Baba nasıl olur, hem Hüsnü Bey in çok adilane bir insan olduğuna inanıyorsun, hem de Naci Bey i haksız yere tutuklattığını söylüyorsun? Oğlum, Naci Bey kabadayılık yapıp Hüsnü Bey in otoritesine gölge düşürüyordu. Ve bir gün Şeyh Yusuf, Yezidi kızı Meyre ye gönlünü kaptırır... Büyük dedem Şeyh Yusuf evliymiş ama çocuğu olmuyormuş. Bir gün Örtülü köyünde bir düğün yerinde Yezidi Pirlerinden (din adamı) birisinin çok güzel bir kızını görmüş ve anında gönlünü kaptırmış. O akşam Behlül Paşa nın huzuruna çıktığı zaman, ahvalin durumunu merak eden Paşa: Şeyhim bugün halkın arasında ne gördün, yeni bir şey var mı? Paşam, bir düğünde bir huri gördüm! Şeyhim olmaya ki sen gönlünü bu huriye kaptırdın! Paşam sanki o kızın anlında bir nur vardı, öylesine kalbime girdi Paşa, Pir in adını öğrenir. Köyün ileri gelen dört kişisiyle huzuruna çağırtır.amacı çok sevdiği Şeyhinin gönü derdine bir derman bulmakmış. Kızın Meyre yi Şeyh Yusuf a vereceksin! diye emir buyurmuş. Pirler direnirler: Biz Yezidi yiz, siz Müslüman. Dinimiz birbirini tutmuyor. Üstelik biz Pirler kendi aramızda kız alıp veririz Paşa istediği sonucu alamayınca hiddetlenmiş ve bunların zindanına atılmasını emretmiş. Meyre yi vermeyinceye kadar orada kalacaksınız! diye de tehdit etmiş. Pirler zindanda kara kara düşünmüşler. Bakmışlar ki Paşa isteğinde çok ciddi, haber göndermişler, Kabul ediyoruz bizi salıverin Meyre yi size teslim edelim Paşa, işi şansa bırakmaya niyetli değilmiş. Hayır, demiş. Köyünüze haber göndereceksiniz. Evlilik için söz verilecek. Ondan sonra sizi serbest bıraktıracağım Pirler çaresiz Meyre nin Şeyh Yusuf la evliliğine evet demişler. Serbest kalıp köylerine dönmüşler. Düğünden sonra Paşa nın haksızlığına dayanamayan Yezidiler bir gecede evlerini yükleyip Osmanlı-Rus sınırını aşarak Iğdır a gitmişler. Paşa, Meyre nin babasından kalan mezrayı dedeme bağışlıyor. O yıllardan kalma Osmanlı tapu kaydı halen aile arşivimizde saklı 509
Hasan Barbaros durmaktadır. Şöyle bir not vardır: Bu tapu 90 Reşat altın mukabilinde Şeyh Derviş adına düzenlenmiştir Şeyh Übeyt ve Ahmed Şemo Hamit Hun bir gün şu olayı anlattı: Babam Ahmed Şemo yla Şeyh Übeyt çok iyi dostlarmış. Bir gün yayla zamanı babam, Şeyh Übeyt i oba yerinde misafirliğe davet etmiş. Babam, dostlarına arada bir şaka yapmayı severdi. Şeyh Übeyt e de yemek oyunu yapmaya karar vermişti. Babam iki çeşit yemeğin yapılmasını emretti: Saç kavurması ve haşlama et. Şeyh Übeyt sofraya misafir edildi. Önüne pilav ve haşlama et kondu. Şeyh karnını iyice doyurdu. Şeyh, sofradan çekilmeye hazırlanırken, babam gülerek, saç kavurması ve sarımsaklı yoğurdun getirtilmesini emretti. Şeyh çok sevdiği yemeği önünde görünce ne yapacağını bilemedi. Karnı tıka basa doluydu. Babamın yemek şakasını anlayınca, ayağa kalktı, saçı kulplarından tuttuğu gibi koşarak uzaklaştı. Kıl çadırın önüne oturdu, etlerin en iyilerini karnı patlarcasına yemeye koyuldu. Babam ve diğer misafirler Şeyh Übeyt e yalvarmaya başladılar: Aman Şeyhim! Bize de bir tike et! Yok!, demiş. Kimse yaklaşmasın! Bütün bunları ben tek başıma yiyeceğim!. Şeyh, inadından vazgeçip saç kavurmasının onlarla paylaştı. Şeyhlik ve Seyitlik Hakkında Birkaç Söz Şeyh kelimesi iki anlamda kullanılır. Birincisi bir ilim şeyhliğidir: Medreselerde okumuş, ulema denilen aksakallı insanlar için kullanılmıştır. Benim bağlı olduğum şeyhlik kavramı bundan farklıdır. Bizde şeyhlik bir nesep olayı olarak var olmuş, yani babadan oğula geçmiştir. Bu şeyhlik tanımında, aile soyağacının bir yerde, Hz.Hüseyin ve oğlu Zeynel Abidin e bağlandığı iddiası vardır. İşte yüzyıllardan beri halk arasında peygamber soyundan gelen bu ailelere Azeriler arasında Seyit, Kürtler arasında da Şeyh denilmiştir. Şeyhlik iddiasının sahibi biz değil halktır. Bugün hangi şeyh ailesinin evine gitseniz, bütün arşivleri alt üst etseniz hiçbir zaman yazılı bir şecere bulamazsınız. Yüzyıllar boyu, halk kimin şeyh veya seyit olduğuna kendi 510
Iğdır Sevdası yargısıyla karar vermiştir. Bunu ayrıca ispatlamaya ihtiyaç doğmamaktadır. Şeyhlik anlayışımızda fitre ve zekat toplamak veya muska yazmak gibi ödevler yoktur. Halkın sorunlarıyla ilgilenmek, ahlaki ve moral açıdan toplumu ayakta tutmak en büyük görevleri olmuştur. Bak emmi oğlun gidiyor... Bazen Azeri dini hocalarıyla ciddi ciddi tartışırız: Siz Kürt değilsiniz, Azeri siniz, derler. Kanıt olarak da: Aile şecerenizdeki isim listesine bir göz at! Hepsi Hasan, Hüseyin, Fatma veya Ali gibi Ehli Beyit isimleri. Hiç Osman, Ayşe, Ömer var mı?, görüşünü ileri sürerler. Doğrusu bu iddiayı cevaplamakta zorlanmıyor da değilim. Hüseyin Akbulut un ailesi de halk arasında seyit olarak bilinir ve saygı duyulur. Halkın nazarında Hüseyin Akbulut la aynı dini değerlendirmeye tutulduğumuz için, yani biz şeyh onlar seyit olduklarından, Hamit Hun fırsatı kaçırmaz, ne zaman ki Hüseyin Akbulut halkın arasına çıksa, gülerek, Bak şeyhim! Emmi oğlun gidiyor. Daha ne bekliyorsun, yanına gitsene diye takılırdı. Şeyhlik bir kaplıca suyuna benzer.. Kürt toplumunda ki Şeyhlik olayı kaplıca suyuna benzer. Bu sıcak sular binlerce yıldır bizim bilmediğimiz fakat hep aynı kaynaktan gelerek gün yüzüne çıkarlar. Bunun gibi şeyhlik olayı da kimsenin yazılı bir şecereyle kanıtlayamayacağı fakat halkın hafızasından silinmemiş ve bu şekilde asırlar boyunca devam etmiş bir sosyal gerçekliktir. Buna benzer bir olayda Kürt toplumunda Kılam denilen şifahi türkülerin ağızdan ağıza yüzyıllardır varlıklarını devam ettirmiş olmalarıdır. Nasıl bu türkülerin anlattığı olaylardan şüphe etmiyorsak, böyle bir olayın vuku bulduğuna inanıyorsak, aynı şekilde halk da kimlerin şeyh veya seyit olduğuna toplum hafızasına danışarak cevap verebilmektedir. 511