ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Kaunos 2011 Sempozyum, Kazı, Araştırma, Restorasyon, Konservasyon, Onarım ve Arkeolojik Park Projeleri Kaunos 2011 Symposium, Excavation, Surveys, Restoration, Conservation, Repair and Archaeopark Projects Cengiz IŞIK Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Başkent Üniversitesi Kültür ve Sanat Araştırmaları Merkezi adına yürütülen Kaunos örenindeki arkeolojik çalışmalar, bu yıl da multi disipliner bir ekip tarafından yaklaşık dört aylık bir süre içinde Sempozyum, Kazı, Araştırma, Restorasyon, Konservasyon, Onarım ve Arkeolojik Park başlıklı projelerle gerçekleştirilmiştir*. Archaeological work at Kaunos, undertaken on behalf of the Ministry of Culture and Tourism and Başkent University s Centre for Cultural and Artistic Studies, was carried out under various projects entitled symposium, excavation, surveys, restoration, conservation, repair and archaeopark by a multidisciplinary team.* Sempozyum (Z. Çizmeli Öğün) Kaunos Kazı Evi, Üniversitemiz Kültür ve Sanat Merkezi adına, 20-22 Haziran 2011 tarihleri arasında gerçekleştirilen Anadolu Nümismatik Araştırmaları konulu sempozyuma ev sahipliği yapmıştır (http://numismatik2011. baskent.edu.tr/). Amaç, ülkemizde sikke konusunda çalışan uzmanlarla genç bilim adamı adaylarını bir araya getirip bilgi alışverişinde bulunmalarını ve gençlerin yönlendirilmesini sağlamaktı. Ayrıca nümizmatik konusunda karşılaşılan terminoloji ve metodoloji problemlerinin de masaya yatırılarak çözüm yollarının aranması yanında ortak bir dilin oluşturulması da amaçlanmıştır. Doç. Dr. Z. Çizmeli Öğün organizatörlüğünde gerçekleşen toplantıya, sayıları 26 olan konunun uzmanları ve öğrenciler katılmıştır (Res. 1). Symposium (Z. Çizmeli Öğün) The Anatolian Numismatic Studies was held on 20-22 June 2011 at the Kaunos Excavation House on behalf of the Centre for Cultural and Artistic Studies (http://numismatik2011.baskent.edu.tr/). The symposium aimed to bring together numismatics experts and young scholars to facilitate academic exchange and to provide a vision for the latter group. In addition, problems of terminology and methodology were also examined by looking for a common solution and building a common vocabulary. The meeting was organised by Assoc. Prof. Dr. Z. Çizmeli Öğün, and a total of 26 experts and students participated (Fig. 1). * Bütün bu projelerin sunulan program çerçevesinde aksaksızca sonlandırılmasında, uzaktaki yakınımız olan kurucu rektörümüz hocam Prof. Dr. Sayın Mehmet Haberal ın daima yanımızda hissettiğimiz manevi desteğine ekip olarak her birimiz şükran borçluyuz. Üniversitemin maddi ve ayni desteğine de * Each one of us is greatly indebted to our university s founding rector Prof. Dr. Mehmet Haberal, whose moral support has always been with us despite his physical distance facilitating smooth flow of the work program. Further thanks are due to our University for its financial and in-kind support. 34
Res. 1 Çalıştay, kazı evi Fig. 1 Workshop, excavation house Res. 2 Demeter Kutsal Kayalığı, düzenleme sonrası Fig. 2 Demeter Rock Sanctuary, after arrangement Kazılar Demeter Kutsal Kayalığı (M. Bulba A. Küçük) Kutsal kayalıktaki çalışmaların amacı, alanın özellikle kilise yapısının altında kalan bölümünü anakaya yüzeyine kadar tümüyle açığa çıkartmaktı. Böylece kayalığın hareketli yüzeyi üzerine İ.Ö. 4. yy. da bırakılmış olan adak eşyaları tümüyle gün ışığına çıkartılacak ve Kaunos un bu en erken kilisesinin gerçekte kullanılıp kullanılmadığı konusunda kesin karara varılabilecektir. Bu bağlamda binanın güney ve kuzey kanatları doğrudan anakaya üzerine oturtulmuş olan temel yapısına kadar kazılmış, ancak binanın yapı tekniğine yönelik geçen yıllarda kazandığımız bilgilere ilave edebileceğimiz herhangi bir yapısal özellik gözlemlenememiştir. Ona karşın yapının yükselen anakaya üzerine, anakayaya hiçbir müdahalede bulunulmaksızın oturtulmuş olduğunun doğrulanmış olması, altı çizilmesi gereken bir sonuçtur (Res. 2). Anakaya yüzeyine bırakılmış adak eşyalarının çeşitliliği geçen yılların buluntularıyla örtüşmektedir: PT figürünler, kernoslar, kandiller, taslar ve farklı kentlere ait gümüş sikkeler (Res. 3-4). Elde edilen sonuçlar bizi, 2009 kazı döneminde apsis içinde bırakılan taban düzlemini de yine anakaya seviyesine kadar açmamıza yönlendirmiştir. Amacımız, bu yönde anakaya üzerinde çok az bir bölümü gözlemlenen tıraşlanmış yüzeyin alanın ilk kullanım evresi ile bağlantısının olup olmadığı sorusuna cevap aramaktı. Apsis doğu duvarının güneye dönen uzantısının hemen dibindeki hareketli anakayanın kuzey yüzü yaklaşık 85 cm. kadar düz tıraşlanmış ve tabanda kuzeye doğru murçlanarak düz ve dar bir taban oluşturulmuştur. Tam da bu noktaya doğu-batı yönünde uzanan 60 cm. genişliğinde bir duvar oturtulmuştur. Alt sıra taşları korunmuş olan bu duvarın güney yüzü kendisine bağlanan bir geç duvarla tahrip edilmiş olsa da iki kabuklu olduğu ve özenle örüldüğü bellidir. Doğu yöne doğru apsis duvarının altına giren bu duvarın teknik özelliği, en geç Klasik Excavations Demeter Rock Sanctuary (M. Bulba A. Küçük) The work at the rock sanctuary aimed to expose entirely the section underlying the church structure down to the bedrock. Thus, all the votive offerings that remained on the rock surface were to be uncovered in order to clarify whether or not this earliest church of Kaunos actually served the congregation. To this end, we excavated along the north and south foundations down to the bedrock, but no specific structural feature which would add anything to that already known from the previous campaigns was observed (Fig. 2). Yet it is worth noting that it was verified that the structure rested directly on the bedrock with nothing between it. A variety of votive offerings left on the bedrock is the same as in the previous years: terra cotta figurines, kernoi, lamps, bowls, and silver coins of various cities (Figs. 3-4). The results attained led us to expose the floor within the apse area in 2009 because a chiselled section existed there, only partly visible. So we needed to clarify whether this section was related with the first phase of use of this area. Beside the extension of the apse where it turns southward, the north face of the bedrock was chiselled smooth for about 85 cm. On the ground it was chiselled northward creating a smooth and narrow floor. At this exact point is a wall of 60 cm. width extending in an east-west direction. It is preserved in the bottom course although its south face is destroyed with a later wall joining in. But it is clear that it had two faces and was built with careful workmanship. It extends underneath the apse wall in the east, and its technical feature indicates that it was built in connection with the chiselled rock installation in the Classical period at the latest. The architectural elements with which it was connected will be clarified only after we conduct excavations behind the apse wall. 35
Res. 3 Demeter Kutsal Kayalığı, bothros atık toprağından minyatür kandiller Fig. 3 Demeter Rock Sanctuary, miniature lamps from bothros deposit Res. 4 Demeter Kutsal Kayalığı, döşem üzerine bırakılan adaklar Fig. 4 Demeter Rock Sanctuary, votive offerings left on pavement Çağ da bu alandaki tıraşlanmış kaya döşemi ile bağlantılı olarak inşa edildiğini ortaya koymaktadır. Bu mimari kalıntının nasıl bir mimari yapıya ait olduğunun anlaşılması, kazılarımızın apsis doğu duvarının arkasında yapılacak çalışma sonrasında saptanabilecektir. Alanın tümüyle bir Arkeopark olarak projelendirilmesi planlanmaktadır. Bu bağlamda duvarlarından kopup düşerek tüm mekâna dağılmış olanlarla birlikte kazılarımızla da ortaya çıkartılan taş malzeme ve toprağın alandan uzaklaştırılması amacıyla bu malzeme tel örgü içinde kalan emniyetli bir alana taşınmıştır. Çöplük Kazıların ilk yıllarında, açılmaya başlanılan çöp çukurları, Demeter Kutsal Kayalığı nı kuzey ve doğu yönlerde sınırlayan görkemli teras duvarının kuzeydoğu köşesinin hemen ön kısmında yer almaktadır. O yıllarda buradaki iki çöp çukurundan çok sayıda ve çeşitlilikte adak eşyası ele geçmiş, bunlardan büyük bir çoğunluğunun İ.Ö. 4. yy. öncesine ait oldukları belirtilmiştir. Teras üzerindeki kutsal kayalıkta gerçekleştirdiğimiz kazılarla gün ışığına çıkartılan adakların İ.Ö. 4. yy. a ait olduğu düşünüldüğünde, kutsal alanın bu yüzyıla kadarki dönemde adakların toplanıp, teras duvarının hemen önünde inşa edilmiş bothroslara bırakıldığını söylemek mümkündür. Çöplük odalarının kuzeyine atılmış olan toprakların kesitinde adak malzemelerinin bulunduğu tesadüfen belirlenince çöplüklerde yeni bir kazı zorunlu hale gelmiştir. Kesit içinde zengin bir katman olarak görülmeleri, bunların kazılar sırasında buraya atılmış olabileceğini akla getiriyorsa da, toprak yığınının genel kesitine bakıldığında, bunların daha önceden çöplükleri keşfedip talan eden kaçakçılar tarafından işe yaramaz düşüncesiyle alınmadıkları anlaşılmaktadır. We are assessing the entire site as an archaeopark. For this reason earth and stones that were uncovered during the excavations or fallen from their place were removed to a safe area encircled with a fence. Garbage Dump The garbage dump pits that we started to excavate in the early years of the excavations are located right in front of the northeast corner of the monumental terrace walls on the north and the east side of the Demeter rock sanctuary. In those years numerous votive offerings representing a wide variety were uncovered from these two pits. These were mostly dated pre-4 th century B.C. Considering that votive offerings of the 4 th century were uncovered in the garbage pits on the sacred rock on the terrace, it is possible to propose that these offerings were left in the bothroi built right in front of the terrace wall. It was observed that votive offerings were in the profile of the earth thrown to the north of the garbage chambers. Thus, it became necessary to excavate the garbage dumps again. That they are found as a rich layer in the profile suggests they were dumped there in the course of excavations. But an overall look at the earth pile revealed that they were thrown there by treasure hunters who considered them worthless. Baths South Ambulacrum This year excavations in the Roman baths, one of the leading monuments on the upper terrace of Kaunos, were finally initiated in its ambulacrum and tepidarium, both of which lie in the south. It was aimed not only to display the grandeur of these halls to the increasing number of visitors but also to examine the foundations 36
Res. 5 Roma Hamamı güney cephe, batı bölüm kazısı Fig. 5 Roman baths south façade, excavation in the west Res. 6 Roma Hamamı Palaestrası, temizlik sonrası Fig. 6 Roman baths palaestra arrangement Hamam Güney Ambulacrum Kaunos yukarı terasının önemli yapıların başında gelen hamam binasının güney bölümleri olan ambulacrum ve tepidarium salonlarındaki kazı çalışmalarına ancak bu yıl başlanabilmiştir. Amaç yalnızca salonların kendi yapı dolgusundan arındırılarak yoğun ziyaretçi akımına yönelik görselliğini ortaya koymak değil, bir taraftan binanın temel yapısını incelemek; güneyinde uzanan palaestra ile bağlantısını anlayabilmek ve diğer taraftan da ileriye yönelik olarak düşünülen Ören Müzesi için binayı hazır duruma getirmektir. Bu bağlamda özellikle bu yıl yapılması gereken, binanın güney cephe duvarını bize kalan kalıntılarıyla ortaya çıkartmak ve güney ambulacrumun içini dolduran bloklar halindeki tonajlı duvar parçalarını ve de tonoz dönüşlerinde kullanılan blokları öncelikli olarak bir şekilde dışarıya alarak salonu kazılabilecek duruma getirmekti. Duvarlar toplama büyüklü küçüklü taşların opus caementicum tekniğinde örülmüştür. Bu nedenle de duvarlardan düşen blok parçaların kaldırılması ancak bir iş makinesinin yardımı ile mümkün olmuştur. Görkemli yapının güneyini sınırlayan tepidarium ve ambulacrum salonlarının ortak güney duvarı önündeki dolgu toprağının kaldırılmasına öncelik verilmiş ve bu çalışmanın ardından da kazılara başlanılmıştır. Kazıda güney sınırı olarak, 2,90 m. uzaklıkta kalıntıları gözlemlenen doğu-batı yönündeki duvar belirlenmiştir. Salonlara ulaşabilmek için orta alanda bırakılan yol, çalışma alanımızı Batı ve Doğu Açma olarak ikiye bölmüştür. 9x2,90 m. boyutundaki batı açmada, yaklaşık 95 cm. genişliğindeki güney duvar, anakaya üzerine oturtulmuştur. Anakaya yüzeyi doğal yapısında değildir. Belli ki, üst bölümü tıraşlanarak ve zamanında sıva ile kaplanarak palaestranın yürüme seviyesine getirilmiştir. Tepidarium güney duvarının hemen dibinde, anakayaya bir yarık açılmış ve içine bir künk kanal of the structure, to clarify the connection with the palaestra to the south and to prepare the structure for the on site museum. For these purposes it was important to expose the south wall and to remove the heavy blocks fallen in the ambulacrum. So this year the hall was prepared for excavation. The walls were built with opus caementicum employing stones of various sizes. Therefore, heavy machinery was required to remove the blocks fallen from the walls. Priority was given to the removal of the earth pile in front of the common south wall of the ambulacrum and tepidarium, which is also the south wall of the baths. Then excavation could begin. The south border of the excavation was identified at an east-west wall, whose remains were visible 2.90 m. away. The path left in the middle to facilitate access to the halls divided our excavation area into two as the east and west trenches. In the west trench of 9x2.90 m., the south wall of about 95 cm. width rests directly on the bedrock. However, the bedrock surface is not in its natural condition. It is clear that its top was chiselled and plastered to bring it to the same level as the walking level of the palaestra. Near the south wall of the tepidarium, a pipe was placed in a canal hewn into bedrock. As inferred from the remains, this freshwater channel extending parallel to the wall was covered with flat stones. There is another channel hewn into bedrock again, only 40 cm. south, possibly for the wastewater system (Fig. 5). As inferred from the remains, the channel was covered first with flat stones and then with a layer of collected small stones. The channel continues in the east trench, and its mouth possibly merges into the channel on the south wall of the ambulacrum. From there it extends under the floor of the ambulacrum, turns north and opens out. The floor of the channel is paved with brick plaques 30x30 cm. As the bedrock lies deeper in the south, a floor was formed 15 cm. above the channel. 37
döşenmiştir. Duvara paralel olarak uzanan bu temiz su kanalının üzeri, kalıntılarından belli ki, düz taşlarla kapatılmıştır. Bunun 40 cm. kadar güneyinde yine anakayaya olasılıkla pis su için açılmış bir kanal daha vardır (Res. 5 ). Ele geçen kalıntılardan anlaşılacağı üzere kanalın üzeri toplama düz taşlarla kapatılmış ve bunun da üzerine toplama küçük taşlardan bir katmanla örtülmüştür. Kanal, doğu yöndeki açmada da devam etmekte ve muhtemelen ağzı ambulacrum güney duvarı üzerinde olan kanala bağlanmaktadır. Buradan da ambulacrum tabanı altından kuzeye yönlenerek dışa açılmaktadır. Kanalın tabanı 30x30 cm. boyutundaki tuğla plakalarla döşenmiştir. Anakayanın güney yönde derinde olması nedeniyle kanalın 15 cm. üzerinde bir taban oluşturulmuştur. Güney ambulacrumu güney yönde sınırlayan 95 cm. genişliğindeki duvar da doğrudan anakaya üzerine oturtulmuştur. Ancak uğradığı ağır tahribat sonucu oldukça yıkık durumdadır. Hamam güney duvarının 2,90 m. güneyinde ve doğu-batı yönünde uzanan duvar, kentin son yerleşenleri tarafından Palaestra düzlüğü üzerine toplama taşlarla inşa edilmiştir. Bağlayıcı eleman toprak harçtır. Res. 7 Protogenes Exedrası, restorasyon Fig. 7 Protogenes exedra, course of restoration Roma Hamamı Palaestrası ve Kuzey Portiko Arkeopark Projesi çerçevesi içinde Hamam Binası nın çevre düzenlemesi de yer almaktadır. Bu bağlamda Bina nın doğu duvarı önüne yığılan 1980 li yılların kazılarından çıkan toprak alınmış ve Hamam-Palaestrası nın kuzey portikosu gün ışığına çıkartılmıştır (Res. 6). The wall 95 cm. wide that borders the south ambulacrum on the south also rests on the bedrock; however, it is very poorly preserved due to damage. The east-west wall extending 2.90 m. away parallel to the south wall of the baths was built on the palaestra floor with stones gathered by the last inhabitants of the city. Its binding element is earth mortar. Agora (U. Çörtük E. Kart) Liman Agorası ndaki kazılar yıllara yayılmış program çerçevesinde sürdürülmüştür: 5x5 m. ölçülerindeki bir alan, Agora düzlüğünü dolduran humuslu topraktan arındırılmıştır. Teras Tapınağı Onarım Çalışmaları Tapınağın propylon eşik blokları üzerinde çalışılmış, geç döneminde farklı ebatlardaki mermer blokların yan yana yerleştirilmesiyle meydana getirilmiş olan anıtsal girişin blokları yerlerinden alınarak onarılmış ve alt yapısı düzeltilerek tekrar yerlerine konulmuşlardır. Roman Baths Palaestra and North Portico The archaeopark project includes landscaping around the baths as well. For this reason the earth piled before the east wall of the baths during the excavations in the 1980s was removed, and the north portico of the palaestra was uncovered (Fig. 6). Agora (U. Çörtük E. Kart) The longitudinal excavation project in the harbour agora continued as usual. An area of 5x5 m. was cleared of humic soil, which covered the entire agora (Fig. 4). Konservasyon (ArkİST) Konservasyon çalışmaları bu mevsim Demeter Kutsal Kayalığı ndan gelen pişmiş toprak adak buluntuları üzerine yoğunlaşmıştır. Bu yıl ele geçen adak sikkeleri, geçen yıllarda ele geçen toplam 500 ün üzerindeki Repair work at the Terrace Temple We worked on the threshold blocks of the temple s propylon. The marble blocks of various sizes used in the monumental entrance were removed, repaired, and then returned to their places again. 38
Res. 8 Teras Tapınağı, Arkeopark Projesi Fig. 8 Terrace Temple, Archaeopark Project gümüş sikkelerle birlikte konservasyonları için Fethiye Müzesi ne teslim edilmişlerdir. Restorasyon (ArkİST) Çalışmalar Protogenes Exedrası üzerinde yoğunlaşmıştır. Geçen kazı döneminde Exedra ya ait postament, postament altlığı, koltuk gibi bloklarının yaklaşık yarısına yakını yanak yanağa mermer yama yapılarak restore edilmiş, diğer çok tahrip görmüş blokların restorasyonu da bu mevsime kaydırılmıştır (Res. 7). Tiyatro nun gerçekleştirilecek restorasyonuna yönelik Proje İhalesi aşamasına gelinmiştir. Bu işe ait Teknik Şartname için ilke ve de hedefleri belirleyen bir rapor C. Işık, O. Özer ve Y. Say Özer tarafından hazırlanarak Genel Müdürlüğe sunulmuştur Teras Tapınağı Arkeopark Projesi (O. Özer Y. Say Özer) Kentin en önemli dinsel mekânlarından biri olan Teras Tapınağı nın mimari elemanlarına yönelik 2003 yılında başlayan çalışmalar, geçen kazı döneminde tamamlanmıştı. Bu kazı döneminde ise alanın algılanabilir restorasyonu ve Arkeopark uygulamasıyla ziyaretçilere sunulması amaçlı proje çalışmalarına başlanılmıştır (Res. 8). Conservation (ArkIST) Conservation work concentrated on the votive offerings from the Demeter rock sanctuary. Votive coins were turned over to the Fethiye Museum for conservation together with more than 500 silver coins uncovered in previous campaigns. Restoration (ArkIST) Restoration work concentrated on the Protogenes Exedra. In the previous campaign about half of the blocks such as postaments, postament bases, and seats were restored with marble patching. However, the restoration of other badly damaged blocks was postponed to this campaign (Fig. 7). For the foreseen restoration of the theatre we have attained the stage of project tender. A report containing the principles and targets for the technical terms of reference was prepared by C. Işık, O. Özer and Y. Say Özer, and submitted to the General Directorate. Terrace Temple Archaeopark Project (O. Özer Y. Say Özer) Work on the architectural elements of the Terrace Temple, one of city s most important religious sites, started in 2003 and was completed in the last campaign. This year we started the project aiming at its perceivable restoration as well as its presentation to visitors with the implementation of an archaeopark (Fig. 8). 39