ISSN: 2342-0251 DOI Number: http://dx.doi.org/10.18033/ijla.437 Volume 4/4 Winter 2016 p. 78/87 ON A DIFFERENT USAGE OF CONDITION Article History: Received 25.10.2016 Received in revised form 02.11.2016 Accepted 09.11.2016 Available online 15.12.2016 SUFFIX SA IN KUTADGU BILIG 1 Kutadgu Bilig de Şart Eki sa nın Farklı Bir Kullanımı Üzerine Gülendam KARACA ÇETİN 2 Abstract Condition suffix in Old Turkic sa(r) had been used with other tense. The predicate of main sentence occurred from aorist, future tense, imperative or requirement mode in this usage (Verb + -sa(r) + personal pronoun, Verb + aorist, future tense, imperative or requirement mode + personal pronoun). Because the concept of condition hasn t been realized yet. But, the use condition suffix sa with past tense, examples for Verb + -sa, Verb + -DI, -DU + possessive suffix origin personal suffix weren t less in Kutadgu Bilig: yatıg eḍgü tutsa yarur er közi / ümeg eḍgü tutsa yaḍıldı sözi (KB 496) yana beg yakın tutsa isiz kişi / isiz kıldı atın hem il kün işi (KB 2259) maŋa bolsa fazlıŋ kutuldı özüm / eger bolsa adliŋ katıglık maŋa (AH 40) Same usage for condition suffix sa was seemed in Kur an Translations of Karakhanid periods and Atebetü l- Hakayık. In this study, we will search meaning speciality of this usage and we will discusse the reasons and the results of this usage. Also we will seek answers following questions: Is there any relation with prosody of poetry? It has been observed prose texts? Did this structure use next periods of Turkic? Did this usage make reference to past experiences? Keywords: Karakhanid, Kutadgu Bilig, The suffix sa. Özet Türkçenin şart bildiren sa(r) eki, en eski devirlerden başlayarak diğer kiplerle birlikte kullanılmıştır. Bu kullanımda şart eki sonrasında gelen ana cümlenin yüklemi geniş zaman, gelecek zaman, emir, gereklilik gibi henüz gerçekleşmemiş, tasarı halinde olan bir kipten oluşur (Fiil + -sa(r) + kişi zamiri, Fiil + gelecek z., geniş z., emir, gereklilik + kişi zamiri). Bu, şart ekinin henüz gerçekleşmemiş eylemleri bildirmesinden kaynaklanan bir durumdur. Buna karşın, Kutadgu Bilig de Fiil + -sa, Fiil + -DI, -DU + iyelik kökenli kişi eki yapısından oluşan örnekler az değildir. Bu tür yapıları az da olsa runik harfli metinlerde, Uygurcanın bazı metinlerinde, Karahanlı Türkçesi Kur an Tercümelerinde ve Atebetü l-hakayık da da görmek mümkündür. Bu çalışmada Reşit Rahmeti Arat yayınından hareketle, yatıg eḍgü tutsa yarur er közi / ümeg eḍgü tutsa yaḍıldı sözi (KB 496); yana beg yakın tutsa isiz kişi / isiz kıldı atın hem il kün işi (KB 2259); maŋa bolsa fazlıŋ kutuldı özüm / eger bolsa adliŋ katıglık maŋa (AH 40) vb. örnekleri bulunan şart eki kullanımının cümleye kattığı anlam değerleri üzerinde durulacak, bu yapının nedenleri ve sonuçları tartışılacaktır. Bu yapının cümleye anlam etkisi nedir?, Bu kullanımın vezin ile ilgisi var mıdır? Mensur eserlerde de bu yapıya rastlanır mı? Bu kullanım geçmişteki tecrübelere yapılan göndermelerle mi ilgilidir? Daha sonraki dönemlerde bu tür kullanıma rastlanır mı? sorularına cevap aranacaktır. Anahtar Sözcükler: Karahanlı Türkçesi, Kutadgu Bilig, -sa eki. 1 Bu çalışma 21-23 Eylül 2016 tarihlerinde Varşova da düzenlenen Dördüncü Uluslararası Türkoloji Kongresinin 21 Eylül 2016 daki Türk Dil bilimi başlıklı 3. oturumunda sunulmuş, gerekli değişiklikler yapılarak makale formatında hazırlanmıştır. 2 Öğretmen, MEB., e-posta: gulendamkc@yahoo.com
Kutadgu Bilig de Şart Eki sa nın Farklı Bir Kullanımı Üzerine 79 Giriş Kuramsal Açıklamalar Şart ekinin kökenine ve kullanım özelliklerine dair günümüze kadar pek çok şey söylenmiştir. Ekin sa- fiilinden dilbigiselleştiği, Orhon Türkçesi dönemindeki kişi unsuru olmadan kullanımdan ve kip eklerinden farklı olarak tam bir yargı bildirmemesinden hareketle ekin zarf-fiil eki olduğu vb. ekle ilgili öne çıkan konulardandır. Burada ekin kökeni ve işlevi konusunda çok ayrıntılı bilgiler vermemekle birlikte bu görüşleri hatırlamakta yarar vardır. 1916 da W. Bang, *-I-sAr ekinin türeyişi hakkında benzer bir görüş ortaya koymuş, bir zarf-fiil eki olan I nın sar birleşik yapısıyla birleşerek (geniş zaman sıfat-fiil eki ile birleşmiş olan sa- saymak, tasarlamak fiili birleşiği sar) * IsAr (> -sar) yapısının oluştuğunu düşünmüştür. Daha sonra Ramstedt, ekin Türk dillerinde niyet bildiren safiilinin r sıfat-fiil eki ile birleşmesi sonucu ortaya çıktığı görüşünü oraya atmıştır. Bu görüş daha sonra çok sayıda araştırmacı tarafından kabul görmüştür. Görüldüğü gibi bu iki görüş temelde birleşmektedir. Sadece Bang, Ramstedt ten farklı olarak ekin zarf kullanımından hareketle ekin eski biçiminin -*IsAr olduğunu düşünmektedir. Şart eki diğer tasarlama kipleri gibi tam yargı bildirmez ve eksiltili de olsa birleşik cümle içinde yer almak zorundadır. İşte bu özelliğinden dolayı çok sayıda araştırmacı ekin zarffiil ekleri içerisinde sayılması gerektiğini belirtmiştir (Gülsevin 1990: 279; Karahan 1994: 474; Demir-Yılmaz 2003: 191). Gülsevin e göre şart ekinin Uygurcadan başlayarak kişi eki almış olması bu ekin zarf-fiil eki olmasına engel değildir. Nitekim gel-diğinde gideriz gibi bir cümlede de kişi işareti eklenmiş bir zarf-fiil (-DxğXndA) söz konusudur (Gülsevin 1990: 279). Tarihi Türk yazı dillerindeki sa(r) ekinin en temel işlevi şarttır. Kaşgarlı Mahmut Divanü Lugati t-türk te sa için şart bildiren edattır ifadesini kullanır (536) ve sa nın ancak fiillere bağlanacağını bildirir. Yaylagül ün aktardığına göre, Divanü Lugati t-türk te olduğu gibi, Memlük sahası gramerlerinde de sa biçim birimi şart edatı olarak değerlendirilmiştir (EZ, 63a; KK 24b). Osmanlı sahası gramerlerinden olan Bergamalı Kadri nin hazırladığı Müyessiretü l- Ulûm adlı eserde sa lı cümleleri karşılamak üzere cümle-i şartiyye ifadesi kullanılmıştır. Geçmişte olduğu gibi, günümüz gramerciliğinde de ekin en temel işlevi olan şart öne çıkmakla birlikte en eski Türkçe metinlerden başlayarak ekin birçok farklı işlevde kullanıldığı gözlenmiştir. Bu işlevlere az sonra değinilecektir. Orhon Türkçesinde sar ekinden sonra kişi unsuru yer almaz, şartın kiminle ilgili olduğu ancak ana cümledeki diğer fiil unsurundan hatta kimi zaman da bağlamdan çıkarılır. Temelde bu özellik nedeniyle ek, araştırmacılarca bu dönemde zarf-fiil yapısı olarak kabul edilmiştir: bu yėrde olurup arkış tirkiş ısar neŋ buŋug yok (KT G 8); bir kişi yaŋılsar uguşı bodunı bişükiŋe tegi kıdmaz ermiş (KT G 6) Uygurcadan itibaren ekten sonra kişi zamirleri kullanılmakla birlikte (meniŋ ötümin erigimin tutsar sizler kop üdün maŋa yakın bolmış bolgay sizler (U IV D 42)) az da olsa barsar bargıl (KP), kireyin tėser kiçigkiem kirü yėme umaz men (ETŞ 20) vb. Orhon Türkçesindekine benzer yapılar da vardır. Karahanlı Türkçesinde şart eki sa biçimindedir. Özellikle Kutadgu Bilig in Mısır nüshasındaki az sayıda örnekte ekin sey (eḍlesey men, kelmesey) biçiminde olduğu görülür. Çekimde kişi unsuru olarak zamirler kullanılmıştır. Uygurcada da olduğu gibi, birinci çokluk kişide miz, üçüncü çokluk kişide lar biçimleri kullanılmıştır. Bu dönem
80 Gülendam KARACA ÇETİN eserlerinde ikinci teklik kişi çekiminde görülen ŋ ise döneme ait bir özellik olmayıp müstensihlere bağlanmaktadır (Arat 1951: 141, Ercilasun 2014: 177, 178). Kişi ifadesi için başka dönem ve sahalarda da olduğu gibi, iyelik eki almış öz sözü de kullanılır: asıg kolsa özüŋ (106) (Ercilasun 2014: 179). Karahanlı Türkçesinde de yukarıda söz edilen Orhon ve Uygur Türkçelerindeki türden örneklere rastlanmıştır. Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri Fiil- adlı eserinin şart bahsinde konuyla ilgili olarak şunları söylemektedir: Şartın şahıs ifadesiyle ilgili mühim bir husus daha vardır. O da, şekilce üçüncü şahıs olduğu hâlde mânâ bakımından ikinci şahıs ifade etmesidir. Bu gibi kullanışlarda şartın cevâbı olan fiil ikinci şahıs şeklindedir: yâni KB de şart ile cevap arasında şahıs bakımından her zaman uyum yoktur. Cevâbın ikinci şahıs olması kâfidir. Bazan ikinci şahıs şekli cevap fiilinde değil, çok yakın başka bir fiildedir. (Ercilasun 2014: 179) diyerek konuyla ilgili bu kutka ınanma usa eḍgü kıl (549); tilese agır tut tilese uçuz (1603); uluglar kut ol kör tilese kutug / tapıngıl tapugka turur kut tutug (4180) örneklerini verir. Ercilasun her ne kadar ikinci kişi zamirinin bu tür örneklerde kullanılmadığını belirtse de eserdeki sa sen yapısının sıklıkla (bu yapı KB de 92 kez kullanılmıştır) kullanılmasından hareketle, ikinci şahıs zamiri eksikliğinden ziyade, bu örneklerin Orhon Türkçesi metinlerindeki temel kullanımın devamı olduğunu düşünmek de mümkündür. Nitekim Orhon yazıtlarındaki bir todsar açsık tosık ömez sen cümlesi ile az önce sayılan örneklerin yapıca bir farkı yoktur. -sa eki, Karahanlı Türkçesinde ve Kutadgu Bilig de temel olarak şart işleviyle kullanılmaktadır: Şart İşlevi teŋizdin çıkarmasa yinçü kişi / kerek yinçü bolsun kerek say taşı (KB 212) Kişi denizden inci çıkarmasa, ister inci olsun, ister bir kaya yagız yėr katındakı altun taş ol / kalı çıksa begler başında tuş ol (KB 213) Yer altındaki altında taştır. Eğer çıkarsa beylerin başındaki taç olur. bu tört neŋ üze sözledim men sözüg / okısa açılġay yitig kıl közüg (KB 358) Ben sözümü bu dört şey üzerine söyledim, okursan anlaşılacaktır. İyice dikkat et! İhtimal ( -XrsA) İşlevi Aşağıda yer alan cümlelerde şartlı ek-fiil yapısı (erse) düşmüş salt şart yapısı olmakla birlikte ihtimal anlamı söz konusudur: tapugçı yaŋılsa okıtġu kerek / negüke yaŋılmış ayıtgu kerek (KB 641) Hizmetkâr yanılırsa çağırmak (ve) niçin yanıldığını sorman gerektir. eşitmez mü erdiŋ bügüdin bu söz / yakın bolsa begke küḍezgü keḍ öz (KB 650) Hakîmlerin şu sözünü duymadın mı? Beye yakın olursan, kendini iyice korumalısın. kalı bolsa elgiŋ boḍunka uzun / kamug eḍgülük kıl kılınçın sözün (KB 230) Eğer halkı idare edecek olursan işle ve sözle bütünüyle iyilik et.
Kutadgu Bilig de Şart Eki sa nın Farklı Bir Kullanımı Üzerine 81 Bu kullanımda anlamı pekiştirmek üzere zaman zaman kalı eğer sözünün kullanıldığı örnekler de vardır: kişi kirmedük ilke kirse kalı / kelin teg bolur er agın teg tili (KB 494) İnsan bilmediği bir memlekete girerse gelin gibi olur (ve) dili tutulur. İstek İşlevi çawıksa ajunda yaḍılsa atı / beḍüse küniŋe kötürse kutı (KB 1928) Şöhret kazansa (kazansın) adı dünyaya yayılsa (yayılsın), büyüse (büyüsün) (ve) günden güne yükselse (yükselsin) kutluluğu. Seçenek (İzin Verme) tilese fuka bir tilese mizab / tilese cülengbin tilese cülâb (KB 4656) İster fuka, ister mizâb, ister cülengbîn istersen cülâb (ver) Şartlı cümlelerin Orhon Türkçesi ile sonraki dönem ve sahalardaki kullanımı temel olarak şu yapıdadır: Orh.T. Fiil + -sar, Fiil + Kip eki (gelecek zaman, geniş zaman, emir çekimi) + kişi unsuru (emir ekimi hariç) Uyg. T., Krh. T. Fiil + -sa(r) + Kişi Zamiri, Fiil + Kip eki (gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik, emir çekimi)+ kişi zamiri (emir çekimi hariç) Runik harfli metinlerde ve bazı Uygur metinlerinde nadir görülmekle birlikte bu çalışmanın asıl konusu olan, -sa(r) lı cümlelerde temel yapının dışına çıkılan kullanımlar da vardır. Örneğin közde yaş kelser tıda köŋülte sıgıt kelser yanturu sakıntım (KT K 11) ifadesinde sa(r) eki ana cümlede belirli geçmiş zaman çekimine bağlanmıştır. Benzer durum bazı Yenisey yazıtlarında ve Uygur metinlerinde de nadiren tespit edilmiştir: er erdemlig bolsar bodun isrik yörümedi er erdemli olunca halk sarhoş yürümedi. (Altın-Köl II-4) (Kızlasov 1984: 81), tėgin ayıtsar kapagçı kırkın biz tėdiler Prens sorunca kapıcı kızlarız biz, dediler. (KP XLII 4-6), kim neŋ üntemeser yėttinç kün temir sua açtı temir ışıg yorıdı Hiç kimse sesini çıkarmayınca yedinci gün demir zincirler açıldı, demir halat çözüldü (KP XXXIII 2-5) (Hamilton 1998). Bu kullanımlarda sar yapısı zaman işlevindedir ve -Inca anlamı vermektedir. Altın Köl II den alınan birinci örnek dışında şart anlamı söz konusu değildir. Ek yerine burada kaçan -DukDA yapısı da kullanılabilirdi. Yaylagül e göre bu yapılar gerçekleşmiş ve konuşmacının tanık olduğu veya gerçekleştiğini kesin olarak bildiği olayları anlatırlar ve sonrasındaki geçmiş zaman eki, -sa(r) yapısını zaman zarflarına yaklaştırır (2002: 543). Yaylagül, şart yapılarını ele aldığı çalışmasında verdiği bu bilgilerin ardından yukarıda geçen örnekler ile Kutadgu Bilig deki örnekleri sıralar. Oysa bize göre Yaylagül ün Kutadgu Bilig den aldığı örnekler ile yukarıdaki Orhon ve Uygur Türkçesi metinlerinden alınan metinleri ayrı tutmak gerekmektedir. Çünkü, yukarıdaki örneklerde, Altın-Köl II-4 ten alınan örnek dışında, eylemin gerçekleşmesi koşula bağlı değildir, dolayısıyla şart yoktur. Ancak Kutadgu Bilig den alınan ve aşağıda sıraladığımız örneklerde eylemin gerçekleşmesi bir şarta bağlıdır. Kutadgu Bilig de sa eki büyük çoğunlukla (3167 kez) temel yapıda kullanılmıştır. Bunun yanında temel yapısal kullanıma nispeten daha düşük (92 kez = % 2,90) olmakla birlikte eser için kayda değer bir yeri bulunan, yukarıda runik harfli metinler ile Uygurca
82 Gülendam KARACA ÇETİN metinlerden alınan örnekleri verilen ancak çoğu zaman bu örneklerden anlamca farklı olan aşağıdaki yapıdan söz etmek gerekir. Fiil + -sa + Kişi Zamiri, Fiil + Belirli Geçmiş Zaman + İyelik Kökenli Kişi Eki biçiminde karşılaşılan bu yapı runik harfli metinler ve Uygur metinleri dışında burada ele alınacağı gibi Kutadgu Bilig te, Atebetü l-hakayık ta, aynı zamanda İdil Bulgar metinlerinde de yer bulmuştur ve temelde gerçekleşmemiş, tasarlanmakta olan eylemleri anlatan (anlatması gereken) bu ekin gerçekleşmiş bir ana cümleye bağlanması dikkat çekicidir. Burada, yukarıda verilen örneklerden farklı olarak eylemin gerçekleşmiş olması bir şarta bağlıdır dolayısıyla sa temelde şart işlevindedir: bayat kimke birse ukuş ög bilig / üküş eḍgülükke uzattı elig (KB 151) Tanrı kime anlayış, akıl ve bilgi verse o pek çok iyiliğe elini uzatmıştır. biligsizke törde orun bolsa kör/ bu tör ilke sandı ilig buldı tör (KB 262) Bilgisiz baş köşede yer bulsa baş köşe eşik, eşik de baş köşe olmuş demektir. kimiŋ kırkta keçse tiriglik yılı / esenleşti erke yigitlik tili (KB 364) Kimin yaşı kırkı geçse yiğitlik dilil onunla vedalaşır. kimiŋ yaşı altmış tüketse sakış / tatıg bardı andın yayı boldı kış (KB 367) Kimin yaşı altmışı geçse onun tadı kaçar, yazı kış olur. tapug bile begler agırlar kuluġ / tapug siŋse boldı kiçig öz ulug (KB 611) Beyler, hizmetkârlarının hizmetleri ile yükseltirler, hizmetleri makbule geçerse küçükler büyük olur. kalı eḍgü bolsa boḍun başçısı / kamug eḍgü boldı anıŋ işçisi (KB 894) Eğer halkın başındaki iyi olursa onun hizmetindekiler de bütünüyle iyi olur. kalı egri bolsa bu aş başçısı / kamug egri boldı anıŋ işçisi (KB 2860) Eğer aşçı başı yanlışlık içinde olursa onun hizetinde olanlar da bütünüyle yanlışlık içinde olurlar. törütürde birse bayat ög köŋül / tükel maye buldı biligke ogul (KB 1818) Tanrı, yaratırken akıl ve vicdan verirse çocuk, bilgi için tam (bir) sermaye bulmuş olur. bayat kimke birse uwut köz suwı / aŋar birdi devlet tükel yüz suwı (KB 2007) Tanrı kime utanma duygusu ve anlayış verse ona devlet ile tüm şerefler verilmiş demektir. başında keçip er yorık tüzmese / köni sözlemiş boldı yılkı tise (KB 4639) (Yolun) başındaki rotayı çizemezse ona hayvan diyen doğru söylemiş olur. kim eḍgü kılınç tutsa boldı tirig / kim isiz kılık tutsa öldi tirig (KB 5923) Kim iyi iş yapsa diri olur, kimin tabiatı kötü ise o diri iken ölmüş demektir. bayat kimke birse ukuş ög bilig / kamug arzularka yetildi elig (KB 1253) Tanrı kime anlayış, akıl ve bilgi verse, o bütün arzulara nail olmuştur. kayu neŋke kirse kişi emgeki /uş ol neŋde boldı canınıŋ köki (KB 2907) İnsan neye emek verse, canı o şeye başlanmıştır.
Kutadgu Bilig de Şart Eki sa nın Farklı Bir Kullanımı Üzerine 83 Yukarıda da söz edildiği gibi, benzer örnekleri Atebetü l-hakâyık ta da görmek mümkündür: maŋa bolsa fazlıŋ kutuldı özüm / eger bolsa adliŋ katıglık maŋa (AH 40) Bana merhamet edersen kurtuldum, eğer adaletle yaklaşırsan benim için zorluk vardır. iki neŋ birikse bir ere kalı / bükendi ol erke mürüvvet yolı (AH 149) Bir kişide iki şey birikse o kişiye mutluluk yolu görünmüştür. Sonuç Runik harfli metinlerde ve bazı Uygur metinlerinde nadiren görülen ancak anlamsal açıdan farklılık içeren F + -sa F + DI yapılı cümleler Karahanlı Türkçesinin iki manzum eserinde görülür. Dönemin diğer eserlerinde karşılaşılmayan bu yapısal özelliğin nedenlerinin ne olacağı konusunda akla ilk gelen aruz vezninin şairi böyle bir kulanım için zorunlu kılabileceği düşüncesidir. Ancak, şart ekinden sonra belirli geçmiş zaman eki vezin gereği kullanılmış olamaz. Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki bir varsayım olarak, iki yapı arasındaki büyük anlam farkı, vezin gibi Karahanlı Türkçesi döneminde henüz oturmamış yapısal bir özellik için bu ihtimali zayıf kılmaktadır. Buna ek olarak DI gibi, açık hece içeren ve Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman işlevine sahip olan ga ile gelecek zaman ve gereklilik ifade ederek aslında şart ekiyle kullanılmaya daha müsait ulan gu ekinin varlığı bunun vezinle ilgili bir tercih olmadığını göstermektedir. Üstelik, neŋi bolmasa er alıp birgüke / elig kısga boldı kamug eḍgüke (KB 3983) Kişinin verecek malı olmazsa hiçbir iyiliğe eli yetmez. vb. bazı beyitlerde belirli geçmiş zamanın kullanımı kapalı hece gerektiren durumlarda veznin var olan düzenini de bozmaktadır. Böylelikle bu kullanımın vezin zorunluluğundan kaynaklanmadığı açıkça ortadadır. Zaten Orhon ve Uygur Türkçesi dönemlerinde var olan örnekleri düşündüğümüzde de böyle bir ihtimalin düşünülemeyeceği görülür. Daha önceki tarihi dönemlere ilişkin bu tür kullanımların az olmasına karşın Karahanlı Türkçesinin iki eserinde Şartlı cümlelerde belirli geçmiş zaman yapısının daha fazla görülmesiyle ilgili bir ihtimal de Arap harfli asıl nüshadan eseri yazan müstensihin (ى) harfini ise y (ر) r ;(د) ) harfini d و) yazıdaki şekil benzerliği nedeniyle Ur yapısının vav okuyarak yanlış biçimde di olarak yazmış olması ihtimalidir. Ancak, bu ihtimal, /y/ koruyucu ünsüzü gerektiren ve böylelikle Ur hecesinin di biçiminde okunmasına engel olan ünlü ile biten uza- (889, 3075), ayıtma- (1005), sına- (2604), yıra- (4611, 5410), yagu- (1631) vb. fiiller ile üçüncü kişiler dışındaki kıldıŋ (323), bardım (366), sınadım (2604) yapıları için geçerli değildir. Bu açıdan, eserin nüshalarındaki muhemel yanlış okumalar gözden geçirildiğinde belirli geçmiş zaman eki barındıran sa lı birleşik cümlelerin çoğunlukla üç nüshada da bu şekilde yazıldığı görülmüştür. Sadece Arat yayınında 1267. beyitte yer alan bayat kimke kılsa inayet basut / ikigü ajunda bu er buldı kut cümlesi, Viyana nüshasında ikegü acunta bolur ol yanud; Mısır nüshasında da bolur bu yanut (Arat 1999: 144) olarak geniş zaman yapısıyla yer almıştır. Dolayısıyla bu noktada müstensih hatasından söz etmek mümkün değildir. Sonuç olarak, Kutadgu Bilig de ve Atebetü l-hakâyık ta, -sa ekinin belirli geçmiş zaman yapısıyla birlikte kullanılmasının nedenini şöyle açıklayabiliriz. Söz konusu örneklere bakıldığında Orhon Türkçesi ile Uygur Türkçesi metinlerinde tespit edilen kullanımlardan farklı olarak bu örneklerin büyük çoğunluğunun genel geçer durumlardan söz eden, tecrübeye dayanan yargılar olduğu görülmektedir. Yukarıda da söz edildiği gibi, daha önceki dönem metinlerinde tespit edilen örneklerde (bir örnek dışında) şart ifadesi söz konusu değildir ve sar eki adeta bir zarf-fiil eki olarak yer almıştır. Kutadgu Bilig de (ve
84 Gülendam KARACA ÇETİN Atebetü l-hakayık ta) yer alan bu cümlelerde ise geçmişte koşula bağlı olarak gerçekleşen eylemlerde sonucun bu şekilde olduğu, bundan sonra da böyle bir olayın gerçekleşmesi durumunda aynı sonuçla karşılaşılacağı vurgulanmak istenir. Bizce bu kullanımın temel nedeni budur. Kutadgu Bilig de benzer ifadelerin kimi zaman sa ekine uyumlu bir yapıyla (örneğin geniş zaman yapısıyla) kullanılması da düşüncemizi destekler niteliktedir. Örneğin tapuġ bile begler agırlar kuluġ / tapug siŋse boldı kiçig öz ulug (KB 611) Beyler, hizmetkârlarının hizmetleri ile yükseltirler, hizmetleri makbule geçerse küçükler büyük olur. beytindeki ifade ile ana cümlesi geniş zaman yapısında kurulmuş olan bu yaŋlıg turur begke kılgu tapug / tapug siŋse ötrü açar kut kapug (KB 4157) Beye yapılacak hizmet böyledir, hizmet makbule geçerse kut kapısı ikbal kapısı açılır. Benzer biçimde bayat kimke kılsa inayet basut / ikigü ajunda bu er buldı kut (KB 1267) Tanrı kime inayet verip yardım ederse, o kişi iki cihanda da kutlu olur, beytinde belirli geçmiş zaman yapısı ile sağlanan bu ifadenin benzeri bir başka beyitte geniş zaman yapısında karşımıza çıkar: oŋay bolsa yalŋuk kılınçı köni / ikigün ajunda yaruyur küni (KB 1294) İnsan ağırbaşlı ve doğruluk üzere hareket ederse iki cihanda da güneşi parlar. Üstelik ikinci örnekte yaruyur sözündeki (y)ur eki açık olması gereken aruz yapısını bozmaktadır. Dolayısıyla burada yarudı biçimi yapısal açıdan daha uygun olurdu. Şart ekinden sonra geniş zaman ya da belirli geçmiş zaman yapısının tercihi noktasında titiz davranıldığını ve iki yapı arasında bilinçli olarak bir anlam farkı yaratıldığını söylemek çoğu zaman güçtür. Daha önceki dönem metinlerinde tespit edilen az sayıda bu yapıyı içeren örneğin büyük çoğunlukla günlük, alelade olayları anlatırken kullanılan yapılar olduğu dikkate değerdir. Karahanlı Türkçesindeki örnekler, okuyanın ders alması için anlatılan, insanoğlunun her zaman karşılaşabileceği felsefi bir boyutu olan ifadelerdir. Dolayısıyla Kutadgu Bilig de (ve Atebetü l-hakayık ta) bu örneklerin sıklıkla karşılaşılmasını eserin içeriğine ve didaktik anlatımına bağlayabiliriz. Kaynaklar Arat, Reşit Rahmeti (1999), Kutadgu Bilig I Metin, 4. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. (1974), Kutadgu Bilig II, Çeviri, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. (1979), Kutadgu Bilig III, İndeks (Hazl.: Kemal Eraslan, Nuri Yüce, Osman F. Sertkaya), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. (1999), Eski Tür Şiiri, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Demir, Nurettin & Emine Yılmaz (2003) Türkçe El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara. Develi, Hayati (1995), Sa Morfemli Yardımcı Cümleler ve Bunlarla Kurulan Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, s. 115-152. Edib Ahmed bin Yüknekî, Atebetü l-hakâyık, (Hazl.: Reşit Rahmeti Arat), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992. Ercilasun, Ahmet B. (2014), Kutadgu Bilig Grameri Fiil-, 2. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara. Erdal, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill Handbook of Oriental Studies, Leiden Boston.
Kutadgu Bilig de Şart Eki sa nın Farklı Bir Kullanımı Üzerine 85 Hacıeminoğlu, Necmettin (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, 3. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Gülsevin, Gürer (1990), Türkçede Şart Gerundimu Üzerine, Türk Dili 467, Ankara, s. 276-279. Karahan, Leyla (1994), -sa/-se Eki Hakkında, Türk Dili 516 (Aralık), Ankara, s. 471-474. Kutadgu Bilig Tıpkıbasım I, Viyana Nüshası, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015. Kutadgu Bilig Tıpkıbasım II, Fergana Nüshası, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015. Kutadgu Bilig Tıpkıbasım III, Mısır Nüshası, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015. Yaylagül, Özen (2002), Türk Dilinde sa(r) lı Kuruluşlar (tarihi-karşılaştırmalı bir durum çalışması), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Malatya. Kutadgu Bilig de Fiil + -sa + kişi unsuru, Fiil + -DI + İyelik kökenli kişi eki Yapısındaki Örnekler bayat kimke birse ukuş ög bilig / üküş eḍgülükke uzattı elig (KB 151) bu kün me kim eḍgü atansa kişi / olar boldı aşnu ol eḍgü başı (KB 253) biligsizke törde orun bolsa kör/ bu tör ilke sandı ilig buldı tör (KB 262) kalı bilgeke tegse ilde orun / ol il boldı törde takı keḍ burun (KB 263) bu iki bile işke yakma iwe / kalı yaksa kıldıŋ tiriglik yawa (KB 323) kimiŋ kırkta keçse tiriglik yılı / esenleşti erke yigitlik tili (KB 364) okır emdi altmış maŋar kel tiyü / busuġ bolmasa bardım emdi naru (KB 366) kimiŋ yaşı altmış tüketse sakış / tatıġ bardı andın yayı boldı kış (KB 367) yatıġ eḍgü tutsa yarur er közi / ümeg eḍgü tutsa yaḍıldı sözi (KB 496) yir öpti kör ay toldı aydı ilig / yarutsa közin birdi devlet elig (KB 598) tapuġ bile begler aġırlar kuluġ / tapuġ siŋse boldı kiçig öz uluġ (KB 611) kala eḍgüke bolsa isiz işi / isiz boldı kılkı ol isiz tuşı (KB 884) isiz me katılsa kör eḍgü bile / kamuġ eḍgülükke bu buldı yula (KB 885) isizler yakın bolsa begler tapa / uzadı isiz elgi ilke tüpe (KB 889) kalı eḍgü bolsa bu begler kutun / kamuġ eḍgü boldı karası bütün (KB 891) kalı eḍgü bolsa boḍun başçısı / kamuġ eḍgü boldı anıŋ işçisi (KB 894) bu ay toldı aydı üküş söz ol ol / ayıtmadı sözlep irikse köŋül (KB 1005) kalı kıstaçı bolmasa ol oġul / yawa boldı sen ol oġuldın töŋül (KB 1220) kimiŋ oġlaġu bolsa oġlı kızı / aŋar yıġlaġu boldı muŋluġ özi (KB 1223) oġul kız isiz bolsa kılkı yaŋı / ol isiz ata kıldı ıḍtı oŋı (KB 1225) bayat kimke birse ukuş ög bilig / kamuġ arzularka yetildi elig (KB 1253) bayat kimke kılsa inayet basut / ikigü ajunda bu er buldı kut (KB 1267) kayu kulka bolsa bayattın yülek / bu buldı ikigün ajunda tilek (KB 1268) bayat fazlı bolsa kim erze üze / kamuġ arzu ni metke tegdi tüze (KB 1269) kayu kul bayatka ınansa turup / bela kaḍġu kapġın öziŋe tudı (KB 1272) anasında toġsa atansa atı / müsafir bolup mindi öḍlek atı (KB 1388) yoluŋ oŋça kelse itildi işiŋ / kalı solça kelse ulıp çal başıŋ (KB 1392) kim erse urup koḍsa eḍgü törü / anın tikti atın adakın örü (KB 1461) neçe kiç yaşap öz tirig tursa sen / ölüm boldı aḫır yanış körse sen (KB 1471)
86 Gülendam KARACA ÇETİN kuruġ kaldı kalbüd uçup barsa can / bayat bildi kança barır erse can (KB 1525) eḍiz boldı ornı ay kutluġ kuta / teŋise koḍı inse boldı yuta (KB 1526) körü barsa yalŋuk bu erksizlikin / nelük munça yawlak kötürdi egin (KB 1534) yir öpti kör ögdülmiş aydı ilig / ilig köz yarutsa maŋa boldı ig (KB 1601) kalı kılsa begler tapısız tapuġ / yara kıldı tapmış tiriglik kamuġ (KB 1611) kimi tutsa begler öziŋe yakın / yaġudı tileki kereki bakın (KB 1631) könilik uwut hem bu eḍgü kılınç / üçegün birikse bu buldı sewinç (KB 1664) çawıksa kim erse bu yalġan tilin / sawı bardı yalŋuk ara sen bilin (KB 1671) ol üç neŋ kimiŋ bolsa keldi kutı / bu üç neŋ kimiŋ bolsa yitti atı (KB 1676) kayu beg yaraġsızka birse işi / yaraġsız özi kıldı kılmaz kişi (KB 1760) bayat kimke birse inayet ülüg / tilekke tegir boldı atlıġ külüg (KB 1797) törütürde birse bayat ög köŋül / tükel maye buldı biligke oġul (KB 1818) et öz yiti endamka baksa kör er / tatıġ buldı barça öz ülgin tirer (KB 1890) hem DI hem AR sözüg sözlemese saw altun sanı / bakır boldı tildin çıkarsa anı (KB 1916) yise birse dünya tirilse kutun / takı bir ajunda bu buldı töre (KB 1976) iweklik beliŋ ol kamuġka yawuz / kalı bolsa begke yüzi boldı boz (KB 1996) bayat kimke birse uwut köz suwı / aŋar birdi devlet tükel yüz suwı (KB 2007) kayu beg sak erse ilin bekledi / yaġı boynı yençti üze örkledi (KB 2016) kayu beg törü birse ilde köni / ilin itti koḍtı yaruttı küni (KB 2017) süçigke süçinse ajun begleri / açık boldı il kün boḍun igleri (KB 2092) oyunka awınsa ajun tutġuçı / ilin buzdı boldı özi koltġuçı (KB 2093) bor içme aya borçı boġzi kulı / bor içse açıldı çıġaylık yolı (KB 2096) begi içgüçi bolsa müfsid otun/ kamuġ içgüçi boldı boḍnı bütün (KB 2106) neteg tutsa begler kör öŋdi törü / boḍun boldı andaġ ol öŋdi körü (KB 2111) köni bolmasa işte işçi başı / kamuġ egri boldı bu begler işi (KB 2210) bu begler yakın tutsa eḍgü kişi / atı eḍgü kaldı hem il kün işi (KB 2258) körü bekletip çıksa karşı kapuġ / tükel boldı ol künki barça tapuġ (KB 2535) kayu işte aşnu aşunsa ukuş / ol iş başka bardı sınadım üküş (KB 2604) bu iki kişide bolur barça söz / bu söz tutmasa öz işin buzdı öz (KB 2681) kişi umduçı bolsa boldı bulun / suyurka anı sen ay körki tolun (KB 2723) kayu neŋke ıḍsa tiriglik kişi / sewüg boldı ol neŋ sewüg can tuşı (KB 2840) kalı egri bolsa bu aş başçısı / kamuġ egri boldı anıŋ işçisi (KB 2860) kayu neŋke kirse kişi emgeki /uş ol neŋde boldı canınıŋ köki (KB 2907) kayu neŋke kirse kişi emgeki / sewüg boldı ol neŋ sewüg can köki (KB 2909) neçe beg uluġ bolsa aslı beḍük / tapuġçı bile boldı atı beḍük (KB 2969) akı bolsa elgi ajun begleri /ikigü ajunnuŋ bu buldı töri (KB 3034) kimiŋ bolsa devlet uzadı elig / kamuġ tetrüsi oŋ sözi ög bilig (KB 3075) kadaşıŋ yok erse yorı tut adaş / adaş eḍgü bolsa bu boldı kadaş (KB 3174) negü kolsa kıldı ne kolsa kılur / negü aysa boldı ne aysa bolur (KB 3196) kayu işke arzu yorısa tilek / aḍak ursa buldı ol arzu yülek (KB 3324) oġulsuz kişi ölse kesti uruġ / ajunda atı yitti ornı kuruġ (KB 3375) telim bolsa erke adaş koldaşı / yaḍıldı atı ilke itti işi (KB 3409) üküş bolsa emdi bu erdem kimiŋ / üküş boldı teŋsiz yaġısı anıŋ (KB 3415) sakalıŋ örüŋ bolsa keldi ölüm / ölümke asıġ kılmaz ok ya tolum (KB 3623) komıtsa köŋül kör yorıtsa kişig / yakın boldı sakın tilemiş işig (KB 3701) körü barsa yakşı ayur er başı / köŋül bulnasa boldı erksiz kişi (KB 3855) boḍun közi tegse tapuġka kalı / buzuldı bu tapġuŋ yıkıldı ulı (KB 3918) neŋi bolmasa er alıp birgüke / elig kısġa boldı kamuġ eḍgüke (KB 3983) tapuġuġ oŋarsa bu yaŋlıġ kiçig / begiŋe yaġudı oŋardı keçig (KB 4042) iki türlüg ol kör yime ol yaġı / yaġı bolsa erke yaḍıldı agı (KB 4224) öz asġı tiler dostka birme köŋül / asıġ bulmasa boldı duşman töŋül (KB 4274)
Kutadgu Bilig de Şart Eki sa nın Farklı Bir Kullanımı Üzerine 87 serilse kişi köŋli kitti tatıġ / yakınlık yıradı kesildi asıġ (KB 4611) başında keçip er yorık tüzmese / köni sözlemiş boldı yılkı tise (KB 4639) bu dünya tileyü yügürse kişi / yatu kaldı ta at tapuġlar işi (KB 4684) kalı siŋmese kör bu kılmış tapuġ / yawa boldı isiz tiriglik kamuġ (KB 4750) kalı bulsa tevfik bayattın kulı / kamuġ eḍgülükke açıldı yolı (KB 4858) selam ol kişike iminlik aman / selam kılsa ötrü imin boldı can (KB 5056) kiçig tutsa kılsa uluġlar sözi / selamet tirildi kutuldı özi (KB 5061) arıġlık tilese arıtġıl boġuz / arıtsa boġuz boldı asġuġ ögüz (KB 5352) bu iki neŋig kim unıtsa kalı / anıŋdın yıradı könilik yolı (KB 5410) niyet eḍgü kılsa köŋülde kişi / ajunda tilek teg itildi işi (KB 5732) kim eḍgü kılınç tutsa boldı tirig / kim isiz kılık tutsa öldi tirig (KB 5923) bayat kimke kılsa inayet basut / anıŋ boldı ajun bolu birdi kut (KB 6192)