Білім берудегі саясат, тәжірибе және зерттеу ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ Астана, Қазақстан, 23-24 қазан 2014. Мұғалімнің кәсіби рефлексия жасаудағы проблемалары: қалай бастап, қашан аяқтаған дұрыс? Анна Александровна Бизяева Псков мемлекеттік университеті Ресей annabizaeva@gmail.com
«Егер сіз педагог еңбегі мұғалімге қуаныш сыйлағанын қаламасаңыз, күнделікті сабақ өткізу - жалықтырған, бір тектес міндетке айналмас үшін, әр мұғалімді зерттеушінің бақытты жолына жетелеңіз». В.А.Сухомлинский (1918 1970)
Талқылауға арналған проблемалар «рефлексия» психологиялық ұғымы тұлғалық және кәсіби даму жағдайында рефлексиялаушы және рефлексияламайтын мұғалім қырынан және алдынан рефлексиялық тәжірибе: жақсы жақтары, проблемалары, шешу жолдары
Рефлексия (лат. reflexio кейінге оралу) - субъектінің өз қызметінің негіздемелері мен нәтижелерін сезіну тәсілі субъектінің базалық қасиеті, соның арқасында оның тіршілік әрекеті саналы және реттелетін түрге айналады мета-танымдық үдеріс - ойлау туралы ойлау рефлексияға қабілетті адамды жануарлардан ерекшелендіреді: адам жай ғана бір нәрсені біліп қана қоймайды, сонымен бірге өзінің білімі туралы білуі мүмкін ( П.Т. де Шарден)
Рефлексия - өзіндік талдау жасау қабілеті, өзін-өзі: өз құндылықтары мен пайымдауларын, іс-әрекеті пен қарым-қатынасын, артықшылықтары мен осал жерлерін ақыл-оймен зерделеу. «ақыл-ойдың өз іс-әрекетін қадағалауы және оның көріну жолдары, соның салдарынан санада сол іс-әрекеттен туындаған идеялар пайда болады» (Дж.Локк) өзімізді жақсы түсіну үшін біз қайта-қайта қарай беретін «ішкі айна» өз қылықтарымызды, бағаларымыз бен сезімдерімізді сканерлеуге мүмкіндік беретін «психологиялық томограф»
Тұлғалық және кәсіби дамудағы рефлексия тұлғалық дамудың негізгі тетігі, өзін-өзі тануды меңгеру, кемелдік пен даналыққа қол жеткізу «жоғары деңгейлі мамандық» саласындағы кәсіби дамудың негізгі факторы, оларға кешенділік пен шарттардың стандартты еместігі, нәтиженің белгісіздігі, еңбек объектісінің бірегейлігі тән
КӘСІБИ РЕФЛЕКСИЯ Мұғалім рефлексиясы кез келген бір кәсіби проблеманы белсенді талдау және ұғыну үдерісі, соның нәтижесінде оның мәнін түсіну және оны шешудің жаңа жолдары пайда болады өзінің тәжірибелік қызметіне және субъект ретінде өз-өзіне қатысты зерттеу ұстанымы
Рефлексиялы ойлану деген не немесе рефлексия тетігі «Рефлексиялау» өзіне сұрақ қою дегенді білдіреді: «Мен не істедім? Мен бұны не үшін істедім? Бұл неге әкелді? Мен бұны басқаша қалай істей аламын?» Рефлексияға ынталандыру - пайда болған проблеманы ұғыну, оны шешуге ұмтылу «Ойлау өздігінен тұтану актісі емес ойдың басы әлдеқандай қиындықта, қымсынуда немесе күмәндануда» (Дж. Дьюи, 1910).
Педагогикалық рефлексия түрлері Критерий - УАҚЫТ Болжалды Интерактивті Ретроспективті D.Shon,(1983), Van Manen(1991) Критерий - ТЕРЕҢДІК Сипаттаушы Салыстырмалы Сыни Jay and Johnson (2002)
Рефлексиялаушы мұғалім Жұмыста пайда болатын проблемаларды зерттейді және оларды шешуге ұмтылады өз пайымдауларын ұғынады және олардың оның кәсіби қылығына қалай әсер ететінін терең ұғынуға тырысады Өз қызметінің ішкі және сыртқы шарттарын ұғынады, өз + пен - біледі, өз қылығын оңтайлы түзете алады, сынды көтере алады инновацияларға жағымды қарайды, өзгеріс енгізу үдерісіне өзі де араласады белсенді, талапшыл, өзінің кәсіби дамуы үшін жауапкершілікті өзіне алады
Рефлексияламайтын мұғалім жағдайды бақыламайды, «қызба мінез немесе дәстүр қысымынан, не болмаса беделге бағынышты болуы салдарынан әрекет етеді» (Д. Дьюи ) іс-әрекеттері мен қылықтары шапшаң: саналы қабылданған шешім нәтижесінде емес, «қалай болса солай» әрекет етеді жағдайды және оны тудырған себептерді түсінуге тырыспайды, мән-жайға шағымданғанды жақсы көреді, менмен: өзіне ғана көңіл аударады, өз қызметтерін оқушылар қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкестендірмейді ебедейсіз: жұмыс пен өмірдегі өзгерістерді жақтырмайды, жұмыстың үйреншікті тәсілдерін ұстанады, өз көзқарастарын өзгертуге бейім емес, кертартпа, үйреншікті әрекет етуге бейім
Рефлексиялаушы мұғалім /// Рефлексияламайтын Мұғалім Рефлексиялаушы мұғалім өз тәсілдері мен әдістерін, стилі мен мазмұнын нақты оқу жағдайына бейімдей отырып, тиімді оқытады Рефлексияламайтын мұғалім жұмыста өзінің үйреншікті стилін ұстанады, нақты жағдайларды есепке алмай, оқу жұмысының бір ғана түрлері мен тәсілдерін пайдаланады
Рефлексиялаушы / Рефлексияламайтын мұғалім (1) Қызмет аспектілері Оқу әдістемесі Рефлексиялаушы мұғалім Оқушылардың ерекшеліктері, сабақ мақсаттары мен мазмұнына байланысты сабақ үстінде оқу жұмысының әдістері мен түрлерін өзгертеді Рефлексияламайтын мұғалім Оқушылар түптіңтүбінде қалаулы нәтижеге қол жеткізеді деген сеніммен барлық сыныптарда оқыту жұмысының бір ғана әдістері мен түрлерін ғана пайдаланады
Рефлексиялаушы / Рефлексияламайтын мұғалім (2) Қызмет аспектілері Оқу бағдарламасы Рефлексиялаушы мұғалім Сол сыныптағы оқушылардың ерекшеліктері мен қажеттіліктерін зерттеген соң, әр сыныпқа арнап жеке оқу бағдарламасын әзірлейді Рефлексияламайтын мұғалім Оқушылардың қабілеті мен мүддесі секілді факторларды ескермей, барлық сыныптар үшін ортақ бағдарламаны пайдаланады
Рефлексиялаушы / Рефлексияламайтын мұғалім (3) Қызмет аспектілері Мектеп құралжабдығы Рефлексиялаушы мұғалім Қолда бар құралжабдыққа байланысты іс-әрекет түрлері мен тәсілдерін бейімдейді Рефлексияламайтын мұғалім Сабақты тек қолда бар құрал-жабдыққа негізделе отырып жоспарлайды және өткізеді Оқу пәні Оқушылардың пәнге қатысты туындаған проблемаларын ұғынуға тырысады, тек содан кейін ғана ісәрекеттің тиісті тактикасын таңдайды Балалар өздерін ұстай алмайды деп есептейді және де сыныпта тәртіпті сақтап қалу үшін негізінен жазалау тактикасын ұстанады
Рефлексиялаушы / Рефлексияламайтын мұғалім (4) Қызмет аспектілері Бағалау Рефлексиялаушы мұғалім Оқушыларды жүйелі бағалап отырады, сондайақ өзінің оқыту ісәрекеттері жайлы оқушылар мен әріптестерінен кері байланыс алуға ұмтылады Рефлексияламайтын мұғалім Оқушылардың жұмысын әлсін-әлсін бағалайды, бұл жерде ол оқушылардың өздерін сабақта қалай ұстағанына, қызығушылық танытқандарына және белсенді болуларына негізделеді. Өз іс-әрекеті жайлы кері байланыстан қашқақтайды.
Рефлексиялық тәжірибе (1) мәртебесі бойынша: кәсібиліктің маңызды шарты ретінде рефлексиялық ойлауды дамытуға бағытталған, мұғалімнің үздіксіз кәсіби білімінің бір бөлігі; мәні бойынша: мұғалімнің оны жүзеге асырудың сыртқы және ішкі жағдайларын түсінуі мен аса терең ұғынуына субъект ретінде қол жеткізуіне және өз әрекетін өзі байқауы мен талдауына негізделген, өзінөзі жетілдіру сабақтары
Рефлексиялық тәжірибе (2) мазмұны бойынша: түрлі формалар мен рәсімдерде жүзеге асырылатын, мұғалімнің өз тәжірибесінің мақсатты және жүйелі рефлексиясы жүзеге асыру түрі мен әдісі бойынша: жеке немесе тренердің басшылығымен арнайы оқытылатын тренинг жағдайында; кәсібилікке, өзін-өзі жүзеге асыруға, өзара сенімділік пен қолдауға негізделген пікірлес-мұғалімдердің кәсіби қарым-қатынасының түрі
РТ: ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ дамудың күшті қоздырғышы (жауапкершілік пен өзіндік тәртіп, ақылойдың тұрақты ширығуы, сын тұрғысынан ойлау, жанынан шығарып айтуға дайын болу) Ұйымдастыру түрі (жеке және ұжымдық рәсім) мен нысанын таңдаудағы икемділік Үнемділік және жарамдылық (өз тәжірибесінен үйрену) күнделікті жұмысқа ықпалдастырылу «тәжірибенің үздіксіздігі», өмір бойы білім алу қағидаты
РТ: ПРОБЛЕМАЛАР ұйымдастырушылық әдістемелік экономикалық психологиялық
Мұғалімнің рефлексиялық тәжірибесінің үлгісі Мұғалімнің өзіндік дамуына бағытталған кәсіби рефлексиялық мәдениетті дамыту жүйесі Thomas Farrel (1999) Қолайлы эмоциял ық ахуал Әдістер мен нысанда рдың әр түрлілігі Ережелер ді белгілеу подходы Ақпаратт ық инвестиц ия Уақыт факторын есепке алу
РТ: психологиялық проблемалар (2) РТ жеке нысаны: қиындықтары - уәждің жетіспеуі - қорғаныс кедергілері, «қорғану» тұрғысы, оқшаулық - рефлексиялық мәдениеттің төмендігі шешімі - психологиялық қолдау: өзін-өзі жүйеге келтіруге және өздігінен ұйымдастыруға көмектесу, жағымды көзқараста болу, қолдау
РТ: психологиялық проблемалар (1) топтық рефлексиялық сабақтар: қиындығы: жариялылығы, өзін-өзі ашу, рөлдік мінез-құлық, стереотиптік ойларды өзгерту, өзгерістерді қабылдау, жас ерекшелігі факторы шешімі: мұғалімнің ішкі сезімін қорғау, қобалжуы мен фрустрациясын төмендету: «қауіпсіз» эмоциялық орта құру, сынға қарсылық білдіру және бағалай отырып пікір айтуды енгізу, қарым-қатынастағы тілектестік пен сыпайылық ережелері
РТ: рефлексия экологиясы (1) өз бойыңыздан «қара жәшік» іздемеңіз «Өзіңізді қазбаламаңыз!» «Рефлексия артық болмайды!»
РТ: рефлексия экологиясы (2) Өзін қазбалау (navel gazing) бейімделу қабілетінің жойылу белгілерімен өзара байланыс байқалады және.. нейротизммен тығыз байланысуы тиіс (Леонтьев Д.А. және басқалар. 2009) «Ақылдан қапалануға» жол жоқ: Саногенді рефлексия (сындарлы, сауықтырушы) өзін жеке тұлға, іс-әрекет және қарым-қатынас субъектісі ретінде өсіруге, өзіндік қасиетке, өзін жетілдіруге, өзін дамытуға, өзін жүзеге асыруға әсер етеді (Орлов Ю.М., Морозюк С.Н. 2001.)
РТ: нысан қуушылық және жұмысбастылық қаупі (1) Проблема: рефлексиялық тәжірибенің формальды сипаты (себебі осылай болу керек!) педагогикалық рефлексияның құнының жоғалуы нәтиженің «кейпін таныту» немесе болмауы Шешім: уәжді арттыру ішкі және сыртқы РП әдістері мен нысандарының алуан-түрлілігі және оларды таңдау еркіндігі рефлексия мазмұнының кеңейуі және әртараптандыру рефлексия мәдени ортасын құру және қолдау (уақыт, регламент, дәстүр)
РП: нысан қуушылық және жұмысбастылық қаупі (2) РЕФЛЕКСИЯ РЕСУРСТАРЫ - Брукфилдтің «4 линзасы» Өмірлік тәжірибе Оқушылардан кері байланыс Әріптестер тәжірибесі Теориялық әдебиет
Рефлексиялық тәжірибе: тиімділік шарттары Шарттар Жоғары уәж, педагогикалық рефлексия мәнділігі мен құндылығын мойындау Қателікті мойындау, өзін қабылдау, жеке ашылуға дайындық Рефлексиялық тәжірибені іске асыру жүйелілігі және реттілігі Рефлексиялық мәдениетті дамытуға көмектесетін психологиялық ахуал Ұжымның рефлексивті мәдениетін қолдау және ұйымдастыруға барынша жағдай жасау қағидаты Қауіптер Педагогикалық рефлексияның құнының жоғалуы, рефлексиялық тәжірибенің формальды сипаты, нәтижені имитациялау Қорғаныс реакциясын көрсету: жабықтығы, өз кінәсін басқаларға аудару, рефлексиялық тәжірибеден қашу Ойлаудың рефлексиялық мәдениетінің қалыптаспауы, өз қызметінің рефлексиялық қажеттілігінің жоқтығы Рефлексиялық тәжірибе материалдары мен рәсімдерінде ашықтық, өзара сенімнің болмауы Мұғалімдердің шамадан артық жұмысбастылығы және рефлексиялық тәжірибеге уақыттың жетіспеушілігі, кеңесші-мамандардың жоқтығы, сыртқы ынталандыру құралдарының жетіспеушілігі
Оқуды тоқтатқан кез келген адам - 20-да болса да, 80-де болса да - бірден қартаяды. Оқуды жалғастырған адам жас болып қала береді. Өмірдегі үлкен міндет өз ақылыңды жас қалпында сақтау. Генри Форд 1863-1947
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!