Türkiye nin Organik Tarım Ve Gıda Ürünleri Đhracatının Sosyal Ağ Analizi Đle Ortaya Konulması Kürşat DEMĐRYÜREK 1 Mehmet AYDOĞAN 2 ÖZET Bu çalışmada Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünleri ihracatının sosyal ağ analizi ile ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışmada Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM) nün yayınladığı veriler kullanılmıştır. Verilerin analizinde ise sosyal ağ analizi programı olarak PAJEK kullanılmıştır. Buna göre Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünlerini ihraç ettiği ülkeler, ürün çeşitleri ve ihracat değerleri gruplandırılmış ve grafiksel olarak ortaya konulmuştur. Çalışma sonucu klasik tarımsal ürünlerimizin (kuru üzüm, fındık, pamuk vd.) 1990 lı yılların başına kadar organik olarak ihraç edildiği belirlenmiştir. Günümüzde organik tarım ve gıda ürünleri çeşitlenmiş ve organik ürünler işlenmiş olarak ihraç edilmeye başlanmıştır. Türkiye den otuzdan fazla ülkeye organik ürün ihraç edilmekte ve ihracatın değer olarak %40 dan fazlası Almanya ya yapılmaktadır. Fransa, Hollanda, Birleşik Krallık, Đtalya, Danimarka, Avusturya, Đsveç, Güney Kore, Avustralya, Tayvan, El Salvador, Yeni Zelanda, Kanada, Đsrail, Suudi Arabistan, Japonya ve Irak diğer gelişen pazarlarımız arasında yer almaktadır. Anahtar Kelimler: organik tarım, organik gıda ürünleri, dış ticaret, ihracat, sosyal ağ analizi Definition Of Turkish Organic Agricultural And Food Products Export With Social Network Analysis ABSTRACT The aim of this study is to define Turkish organic agricultural and food products with Social Network Analysis (SNA). The data of this study were used from the database of Ministry of Agriculture and Rural Affairs, General Directorate of Agricultural Production and Development. The analysis was made with Pajek which is one of the SNA programs. According to the analysis, the export of Turkish organic agricultural and food products were classified in terms of export value, importer countries and the kids of products. The study results that classical Turkish organic agricultural products such as sultanas, hazelnut, cotton and others were dominates the export till 1990s. Recently, Turkish organic agricultural and food products are diversified and processed organic foods have been started to export. Turkish organic agricultural and food products are exported more than thirty different countries and 40% of the total exports were made to Germany. France, Holland, United Kingdom, Italy, Denmark, Austria, Sweden, South Korea, Australia, Taiwan, El Salvador, New Zealand, Canada, Israel, Saudi Arabia, Japan and Iraq are among other developing markets. Key Words: Organic agricultural and food products, foreign trade, export, social network analysis 1. GĐRĐŞ Bu çalışmanın amacını Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünleri ihracatının sosyal ağ analizi ile ortaya konulması oluşturmaktadır. Çalışmada, Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünlerini ihraç ettiği ülkeler, ürün çeşitleri ve ihracat değerleri gruplandırılmış; ihraç yapılan ülkelerin sayısı, ürün çeşitliliği ve ihracat değerlerinin yıllara göre değişimi incelenmiştir. Daha önce ihracat verileri ile ilgili böyle bir çalışmanın bulunmaması, ihracat verilerinin sınıflandırılarak istatistikî analizlere tabi tutulmaması çalışmayı önemli kılmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünleri ihraç ettiği ürün çeşitleri, ihraç edilen ülkeler ve parasal değerler yıllar itibari ile incelenecek ve karşılaştırılacaktır. Çalışmanın sonucunda, önemli ihraç ürünleri, önemli ithalatçı ülkeler ve gelişmekte olan organik tarım pazarlarımıza ışık tutulacaktır. 1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım EkonomisiBölümü, Samsun Telefon: 0 362 3121919 / 1372, Faks: 0 362 4576034, e-mail: kursatd@omu.edu.tr 2 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Samsun Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü 333
2. MATERYAL VE METOT Bu çalışmada Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM, 2010) ne ait olan ikincil veriler kullanılmıştır. 1998 2008 yılları arasındaki organik tarım ihracatı miktarı, toplam parasal değeri ve ürünler gruplara ayrılmıştır. Çalışmada sosyal ağ analizi metodu kullanılmıştır (Demiryürek ve Aydoğan, 2010). Verilerin analizinde ise ağ istatistiklerinden yararlanılmıştır (de Nooy ve ark. 2005; Batagelj ve Mrvar, 2010). Sosyal ağ, bir birlerine bir veya birden fazla ilişki ile bağlı bulunan, ağı oluşturan kişi, kurum, organizasyon ve benzer elemanların aktör, bu aktörler arasındaki bağları da ilişki olarak adlandıran sosyal bir yapıdır (Demiryürek, 2008; Wikipedia, 2010). Sosyal ağ analizi (SAA), ağları ve bu ağları oluşturan aktörler arasındaki ilişkileri anlamaya çalışan sosyal bir analiz metodudur. SAA, sosyal yapısal çevreyi anlamaya ve bu yapısal özelliklerin, bireylerin gözlenen karakteristiklerini nasıl etkilediğini açıklamaya çalışır (Scott, 2000; Wasserman and Faust, 2006). Sosyal ağ analizi programları, sosyal ağların matematik modelini kullanarak, çok farklı türdeki verileri kullanarak, aktörler ve bunlar arasındaki ilişkileri tanımlamak, görselleştirmek, analiz etmek ve yeniden ortaya çıkarmak için kullanılmaktadır (de Nooy ve ark. 2005). Bu çalışmada kullanılan Pajek programı, Slovence de örümcek anlamına gelmekte olup, büyük ölçekli ağların analizi için geliştirilmiş ve eğitimci ve öğrenciler için ücretsiz erişilebilen bir sosyal ağ analizi programıdır (Batagelj ve Mrvar, 2010). 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Türkiye nin 1998 yılına ait organik tarım ve gıda ürünleri ihracatı Türkiye den 1998 yılında toplam 17 ülkeye 28 ayrı organik tarım ve gıda ürünü ihraç edilmiştir. Đhracat rakamlarına bakıldığında en önemli ürünlerin organik fındık, kayısı, incir, nohut, üzüm, kırmızı mercimek ve çamfıstığı olduğu görülmektedir. En önemli ithalatçı ülkeler ise Almanya, Đsrail, Đsviçre, Hollanda, ABD, Đngiltere, Danimarka ve Fransa dır (Çizelge 1). Çizelge 1: Türkiye nin 1998 yılında organik tarım ve gıda ürünü ihracatı Đhracattaki Ülke Tutar ($) payı (%) Almanya 9.312.662,02 32,56 Đsrail 9.312.662,02 32,56 Đsviçre 3.209.589,78 11,22 Hollanda 2.026.190,67 7,08 Fransa 1.558.517,40 5,44 Đngiltere 1.031.548,83 3,60 A.B.D 900.968,74 3,15 Danimarka 895.159,69 3,13 Diğer Ülkeler 349.631,56 1,26 Toplam 28.596.930,71 100,00 334
Şekil 1: Türkiye nin 1998 yılı organik tarım ve gıda ürünlerini ihraç ettiği ülkelerin grafiksel olarak gösterilmesi ve merkezi aktörler 335
1998 yılına ait veriler Pajek programında analiz edilmiş ve görsel olarak Şekil 1 de sunulmuştur. Şekilde koyu renkli aktörler (daireler) ihracat yapılan ülkeleri, açık renkli aktörler ise ihraç ürünlerini göstermektedir. Sosyal ağ analizine konu olan ihracat rakamları aktörleri birbirine bağlayan çizgilere değer ($) olarak verilmiştir. Başka bir ifade ile aktörler arasındaki ilişkilerin değeri o ülkenin ilgili ürün grubundan ne kadar ürün ithal ettiğini göstermektedir. 1998 yılına ait Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünleri ihracatına ait verilere dayalı olarak yapılan hesaplama sonucu ağın genel yoğunluğu 0.122 olarak tespit edilmiştir. Her aktörün ağdaki diğer aktörlerle ilişkili olduğu varsayılan tam bir ağın yoğunluğu 1,00 olarak kabul edilmektedir. Bunun anlamı ise, ihraç edilen ürünler için hala gelişmekte olan pazarların olduğu söylenebilir. Başka bir ifade ile 1998 yılında Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünleri pazarının %87 oranında boş olduğu veya ihraç ettiği ürünlere yeterli talebin oluşmadığıdır. Bir başka ağ istatistiği olan, ağın derecesi ise 1998 yılı için 5,5 olarak bulunmuş olup, her bir organik tarım veya gıda ürününün yaklaşık olarak 5 6 farklı ülkeye ihraç edildiğini göstermektedir. Türkiye ile diğer ülkeler arasındaki ihracat rakamları esas alınarak, dairelerin boyutu, ülke ve ürün gruplarının önemini belirtecek şekilde çizim yapıldığında, ağdaki en önemli ihracatçının Almanya (%32) ve en önemli ihraç ürünlerinin ise incir ve üzüm olduğu tespit edilmiştir. Bazı ürünlerin (soğan, dondurulmuş sebzeler, kiraz vd.) sadece tek bir ülkeye ihraç edilmesine rağmen, diğer ürünlere göre daha büyük görülmesinin sebebi, ihracat tutarlarının yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. 3.2. Türkiye nin 2004 yılına ait organik tarım ve gıda ürünleri ihracatı 2004 yılında 35 ürün grubunda 31 ülkeye ihracat yapılmıştır. Ürün grupları incelendiğinde, en fazla ihracat tutarının, fındık, üzüm, kayısı, pamuk, incir, dondurulmuş meyveler, nohut ve anason benzeri ürünlerde olduğu görülmektedir. 2004 yılında yapılan yaklaşık 33 milyon dolarlık ihracatın yaklaşık % 85 i, Almanya, Đngiltere, Hollanda, Đsviçre ve Fransa gibi ülkelerle yapılmıştır (Çizelge 2). Çizelge 2: Türkiye nin 2004 yılı organik tarım ve gıda ürünleri ihracatı Ülke Tutar ($) Đhracattaki payı (%) Almanya 12.348.225,84 37,33 Đngiltere 3.123.606,68 9,44 Hollanda 2.555.793,91 7,72 Đsviçre 2.456.478,68 7,42 Fransa 2.257.458,29 6,82 Tayland 1.980.217,91 5,98 Đtalya 1.798.779,58 5,43 A.B.D. 1.567.104,78 4,73 Diğer ülkeler 4.988.653,90 15,08 Toplam 33.076.319,57 100,00 Ağda her ürün ortalama 6 ülkeye ihraç edilmektedir. Ağın yoğunluğu %20 olup, az yoğun ağlar grubunda sınıflandırılabilir. 2004 yılına ait ağın yoğunluğu, 1998 yılı verilerine göre oluşturulan ağın yoğunluğundan daha büyük olup, ihraç ürünleri ve ihracat yapılan ülkelerin sayılarının arttığını ve aynı zamanda aynı ürünün daha fazla ülkeye satıldığını ifade etmektedir. 336
337
Đhraç edilen organik tarım ve gıda ürünlerinin her birinin parasal ($) değerlerine ve ülkelerin de ithal ettikleri mal gruplarının sayısına bakılarak ağdaki merkezi aktörler belirlenmiştir. Başka bir deyişle ihraç malları ve ithalatçı ülkelerin önem derecelerine göre bir sınıflandırma yapıldığında, Almanya, Hollanda, ABD, Đngiltere, Fransa ve Yeni Zellanda nın en önemli ithalatçı ülkeler; kayısı, incir, üzüm ve kırmızı mercimeğin ise en önemli ihraç malları olduğu belirlenmiştir (Şekil 2). Ağdaki en önemli ithalatçı ülkeler Almanya, Hollanda ve Tayland iken; en önemli ihraç ürünleri organik fındık, kayısı, incir ve üzüm olarak belirlenmiştir. 3.3. Türkiye nin 2008 yılına ait organik tarım ve gıda ürünleri ihracatı Türkiye den 2008 yılında 69 organik tarım ve gıda ürünü 34 farklı ülkeye ihraç edilmiştir. Ürün grupları incelendiğinde, en fazla döviz getirisi organik fındık, incir, kayısı, üzüm, çilek, zeytin, pamuk ve meyve sularından elde edilmiştir. En önemli ithalatçı ülkeler ise Almanya, Fransa, Hollanda, Đngiltere, Đsveç, ABD ve Đsviçre dir (Çizelge 3). Çizelge 3: Türkiye nin 2008 yılı organik tarım ve gıda ürünleri ihracatı Đhracattaki payı Ülke Tutar ($) (%) Almanya 11.857.288,00 43,49 Fransa 2.372.428,00 8,70 Hollanda 1.986.657,00 7,28 Đngiltere 1.778.686,00 6,52 A.B.D 1.705.097,00 6,25 Đtaya 1.583.918,00 5,81 Đsviçre 1.190.101,00 4,36 Diğer ülkeler 4.786.306,00 17,55 Toplam 27.260.481,00 100,00 Türkiye nin 2008 yılı organik tarım ve gıda ürünleri ihracat verilerine göre oluşturulan ağda, her ürün ortalama 8 (ağın derecesi 8,3) farklı ülkeye ihraç edilmiştir. Ağın yoğunluğu %18 olup, zayıf yoğunlukta bir ağ olarak sınıflandırılabilinir. Bunun anlamı ise, ihraç ürünlerinin istenilen sayıda ülkeye ihraç edilemediğini ve geliştirilecek pazar paylarının olduğunu göstermektedir. 2004 yılına göre 2008 yılında ağın yoğunluğu (0,081) daha düşüktür. Bu da ağda, ülke-ürün grubu arasında oluşan ilişki sayısının ancak %8,1 olarak gerçekleştiğini ifade etmektedir. Đhraç edilen organik tarım ve gıda ürünleri ve ithalatçı ülkelerin önem derecelerine göre bir sınıflandırma yapıldığında Almanya, Hollanda, ABD, Đngiltere, Fransa, KKTC, Đsveç, Đsviçre, Avusturya, Đtalya ve Yeni Zelanda nın en önemli ithalatçı ülkeler; organik kayısı, incir, üzüm, domates, pamuk, zeytin ve kırmızı mercimeğin ise en önemli ihraç ürünleri olduğu belirlenmiştir (Şekil 3). Ürün ve ülkelere ait toplam ihracat değerleri göz önüne alındığında, organik fındık, incir ve kayısının en önemli organik tarım ürünleri; Almanya, Fransa ve Hollanda nın ise en önemli üç ithalatçı ülkeler olduğu belirlenmiştir (Şekil 3/b). 338
339
4. SONUÇ VE ÖNERĐLER Türkiye nin 1998 2008 yılları arasındaki organik tarım ve gıda ürünleri ihracat verilerinin analizi sonucu, hem ihraç edilen ürünlerin çeşidinin hem de ithalatçı ülkelerin sayısının genel olarak arttığı belirlenmiştir. Ancak, bu yıllar arasında Türkiye nin organik tarım ve gıda ürünleri ihracat değerleri giderek azalmıştır. 1998 yılında 2004 yılına gelindiğinde, ihracat yapılan ülke sayısında yaklaşık %100 lük bir artış sağlandığı görülmüştür. Yine aynı şekilde, organik tarım ürünleri ihracatının büyük çoğunluğunun AB ülkelerine yapıldığı tespit edilmiştir. 2004 yılından itibaren başta KKTC olmak üzere Güney Kore, Hindistan, Macaristan, Malezya, Moldova, Polonya, Singapur, Slovenya ve Tayland gibi ülkelere ihracat yapılmaya başlanmıştır. 2008 yılında ise, her ne kadar ihraç edilen ürün çeşidi ve ihracatçı ülke sayısı artmış olsa da 2004 yılına göre toplam ihracat gelirinde yaklaşık 5,5 milyon $ lık bir düşüş meydana gelmiştir. Aynı şekilde, ihraç edilen ürün sayısı yaklaşık olarak iki katına çıkarken; ithalatçı ülke sayısında fazla bir artış görülmemiştir. Günümüzde Türkiye den otuzdan fazla ülkeye organik ürün ihraç edilmekte ve ihracatın değer olarak %40 dan fazlası Almanya ya yapılmaktadır. Fransa, Hollanda, Birleşik Krallık, Đtalya, Danimarka, Avusturya, Đsveç, Güney Kore, Avustralya, Tayvan, El Salvador, Yeni Zelanda, Kanada, Đsrail, Suudi Arabistan, Japonya ve Irak diğer gelişen pazarlarımız arasında yer almaktadır. Đhraç edilen ürünler incelendiğinde maalesef organik tarım ürünlerinin daha çok ham olarak, işlenmeden ihraç edildiği; organik gıda ürünleri ihracatının ise istenen düzeyde olmadığı söylenebilir. Organik ürünlerimizin daha fazla işlenerek, gıda ürünlerine dönüştürülmesi ve ihraç edilmesi ihracat gelirlerimizin artırılmasını sağlayabilecektir. Öte yandan, organik tarım ve gıda ürünleri pazarımızın yoğunlaştığı AB ülkeleri dışında diğer ülkelere de yönelinmesi ve ihracatı geliştirmeye yönelik pazar araştırmalarının ve pazarı geliştirici destekleme çalışmalarının yapılması büyük önem taşımaktadır. Bu sayede yaklaşık 50 milyar dolar olarak tahmin edilen dünya organik gıda pazarından daha fazla pay alabilmemiz için ihracatı geliştirmeye yönelik tedbir ve destekleme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. KAYNAKLAR Batagelj, V. ve Mrvar, A. 2010. Pajek Program for Analysis and Visualization of Large Networks: Reference Manual, version 1.26. http://vlado.fmf.uni-lj.si/pub/networks/pajek/doc/pajekman.pdf Demiryurek, K. 2008. The Use of Social Network Analysis (SNA) to Identify Opinion Leaders: The Case of Organic Hazelnut Producers in Turkey, Journal of Extension Systems, 24 (1), 17-30. Demiryürek, K. ve Aydoğan, M. 2010. Social Network Analysis with Pajek. The Proceedings of International Congress on Information and Communication Technologies in Agriculture, Food, Forestry and Environment, June 14-18, 2010. Ondokuz Mayis University, Samsun, Turkey. de Nooy, W., Mrvar, A. ve Batagelj, V. 2005. Exploratory Social Network Analysis with Pajek. Cambridge University Press, Cambridge. Scott, J. 2000. Social Network Analysis: A Handbook. Sage Publications, London. TÜGEM, 2010. Bilgiler-Veriler: Organik Tarım, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Ankara. http://www.tugem.gov.tr/tugemweb/bv_organiktarim.html Wasserman, S. ve Faust, K. 1994. Social Network Analysis: Methods and Applications (14 th printing): Cambridge University Press, Cambridge. Wikipedia, 2010. Social Network Analysis. http://en.wikipedia.org/wiki/social_network_analysis. 340