T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANA SANAT DALI TEZHİP PROGRAMI

T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANA SANAT DALI TEZHİP PROGRAMI FATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİNE AİT BELİRLENEN KONULARIN DÖNEMİN TEZHİP ÖZELLİKLERİ İLE BİRLİKTE TASVİR EDİLEREK TEZHİPLENMESİ (Yüksek Lisans Eser Metni) Hazırlayan: 20066027 Barış SUYABATMAZ Danışman: Prof. Faruk TAŞKALE İSTANBUL - 2009

T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANA SANAT DALI TEZHİP PROGRAMI FATİH SULTAN MEHMED DÖNEMİNE AİT BELİRLENEN KONULARIN DÖNEMİN TEZHİP ÖZELLİKLERİ İLE BİRLİKTE TASVİR EDİLEREK TEZHİPLENMESİ (Yüksek Lisans Eser Metni) Hazırlayan: 20066027 Barış SUYABATMAZ Danışman: Prof. Faruk TAŞKALE İSTANBUL - 2009

İÇİNDEKİLER sayfa no ÖZET...II SUMMERY...III ŞEKİL LİSTESİ...IV 1. GİRİŞ...5 2. ESER ÇALIŞMASI I: FATİH SULTAN MEHMED PORTRESİ...9 2.1. Neden Fatih Sultan Mehmed Portresi?...9 3. ESER ÇALIŞMASI II: FATİH SULTAN MEHMED TUĞRASI...12 3.1. Tuğra nedir?...12 3.2. Günümüz İstanbul Sembolleriyle Fatih Sultan Mehmed Tuğrasının Tasarımı...16 4. ESER ÇALIŞMASI III: İSTANBUL FETHİ ÖNCESİ RUMELİ HİSARININ İNŞAASI...19 4.1. Rumeli Hisarı ve İstanbul un Fethi...21 5. ESER ÇALIŞMASI IV: İSTANBULUN FETHİ SONRASI FATİH SULTAN MEHMED VE AYASOFYA KİLİSESİ...23 6. ESER ÇALIŞMASI V: FATİH CAMİİ VE KÜLLİYESİ...27 7. ESER ÇALIŞMASI VI: FATİH SULTAN MEHMED ZAMAN CETVELİ...30 7.1. Tuğradan Fatih Camii ne Görsel Yolculuk...30 8. SONUÇ...31 9. KAYNAKLAR...32 10. ÖZGEÇMİŞ...34

ÖZET Osmanlı İmparatorluğunun 7. Padişahı Fatih Sultan Mehmed in İstanbul u feth etmesi yeni bir çağın başlangıcı olmuştur. Fatih Sultan Mehmed feth ettiği bu şehri baştan sona yeniden şekillendirmeye çalışmış ve çok önemli sanatçı, bilim adamı ve mimarları şehre davet etmiştir. Bu yaklaşımla 31 yıllık hükümdarlığında 800 e yakın kitap, birçok osmanlı tarzı mimari eserler bırakmıştır. Sanata ve bilime yakınlığı kendi portresini yaptıran ilk osmanlı padişahı olma ünvanıyla yer etmiştir. Geleneksel sanatlarda Fatih Sultan Mehmed ile ilgili birçok yapıt yer almasına karşın onun doğumundan ölümüne kadarki sürede gerçekleştirdiği büyük başarıların görselleştirilmesi ve farklı tarzlarda bir seri olarak sunulması daha önce yapılmamıştır. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmed in portresini yeniden dönem tezhip unsurları ve günümüz yaklaşımıyla yeniden yorumlamak amaçlanmıştır. Portresi, tuğrası, Rumeli Hisarı, Ayasofya Kilisesinin anahtar teslimi ve Fatih camii ve külliyesi yeniden tasarlanarak geleneksel sanatlarda yeni bir yorum amaçlanmıştır. Yapılan bu seri resimlerin sonuncusu bir görsel zaman çizelgesiyle bütünlük kazandırılmaya çalışılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Fatih Sultan Mehmed, Minyatür, Tezhip, İstanbul, Fatih Camii, Rumeli Hisarı, Ayasofya

SUMMERY The Ottoman Empires 7th Sultan Fatih Sultan Mehmed captured Constantinople and started a new era. He has tried to reshape the city and has invited several artist, scientists and architects. With this approach in his 31 years of reign he has had close to 800 books written and several ottoman type architectureal manuments made around the city. He was the first ottoman sultan to have his portrait painted and this was a very important indication about how he valued art. In traditional Turkish Arts there has been several artworks done about Fatih Sultan Mehmed but a series of miniature and illumination paintings havent been made to create a new modern approach. His portrait, sultans signature (tuğra), Rumeli Hisar, Hagia Sophia s key presentation and Fatih mosque are painted with a mixture of traditional and modern approach. The last of these paintings is a visual timeline of all these paintings to create a complete visual story. KEYWORDS: Fatih Sultan Mehmed, Miniature paintings, illumination, İstanbul, Fatih Mosque, Rumeli Hisar, Hagia Sophia

ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1 Fatih Sultan Mehmet Portresi... 9 Şekil 2 Ressam Gentile Bellini'nin yaptığı Fatih Sultan Mehmet Portresi... 12 Şekil 3 Eser Çalışması I Fatih Sultan Mehmed Portresi Barış Suyabatmaz... 14 Şekil 4 Bir Tuğranın Kısımları... 18 Şekil 5 Fatih Sultan Mehmed Tarafından Mukarriblerinden Baba Nakkaş'a 880 senesinde verilen temlikname başında sultanın altın ve tahrirli tuğrası ile baş kısım... 19 Şekil 6 Fatih Sultan Mehmed'in Tuğrasının Okunuş Şekli... 20 Şekil 7 Eser Çalışması 2 Fatih Sultan Mehmet Tuğrası Barış Suyabatmaz... 21 Şekil 8 Rumeli Hisarı... 23 Şekil 9 Eser Çalışması 3 Rumeli Hisarı Barış Suyabatmaz... 25 Şekil 10 Ayasofya Kilisesinin Kesit Çizimi... 26 Şekil 11 Ayasofya Camii... 28 Şekil 12 Eser Çalışması 4 İstanbul'un Fethi Barış Suyabatmaz... 29 Şekil 13 Prof. Dr. Süheyl Ünver'in Çizdiği Fatih Cami ve Kulliyesi... 31 Şekil 14 Eser Çalışması 5 Fatih Külliyesi Barış Suyabatmaz... 32 Şekil 15 Eser Çalışması 6 Fatih Dönemi Zaman Çizelgesi Barış Suyabatmaz... 33

1. GİRİŞ İstanbul un Türkler tarafından feth edilmesi Türkler de yeni bir dönemi başlatırken dünya tarihinde de yeni bir çağın başlangıcı olmuştur. Bilindiği gibi İstanbul un fethiyle Ortaçağ kapanmış, ilim sanat ve serbest düşünce aleminde yeni bir devir doğmuştur. Birçok tarihi olayda Osmanlı hükümdarlarının etkisi büyük olmuştur fakat bu olayların tümü veya birkaçını sadece belli hükümdarların eseri gibi söylemek doğru değilken onların etkilerini hiçe saymak da doğru bir yaklaşım olmamıştır. Osmanlı İmparatorluğu nun kuruluş ve yükseliş devirlerinde bazı padişahların enerjik ve dinamik şahsiyetleri Türkiye tarihinin seyrinde umumi akışında sosyal, ekonomik ve dini amilerle birlikte hatırlanması ve doğru bir şekilde anlatılması ve araştırılması amaçlanmalıdır. Bu doğrultuda Fatih Sultan Mehmed İstanbul u fethetmesi ve en önemlisi farklı ve yenilikçi kişiliği ile tasvir ve süsleme sanatına günümüz penceresinden bakarak sunulmaya çalışılmıştır. Özellikle İstanbul un alınışından sonra Fatih dönemi sanat kültür ve bilim açısından büyük önem taşır. Bu arada tasvir sanatlarının oluşum evresinin başlangıcıdır. Birçok doğu tasvir geleneğinin izlenmesine karşın Fatih, batı tasvir geleneğine de kapılarını açmıştır. 1 Fatih, Venedik ten bir heykelci ve ressam istemiştir. Venedikli ressam aile Bellinilerden ünlü ressam Gentile Bellini 1479-80 yıllarında İstanbul a gelmiştir. Onun İstanbul da yaptığı eserlerden günümüze ulaşanlar arasında Londra da National Galery de bulunan Fatih in yağlıboya portresini Basel de bir özel koleksiyonda bulunan bir başka yağlıboya tablosunu özel bir koleksiyonda bulunan bronz madalyonu ve British Museum da bulunan bazı çizimlerin sayabiliriz. 2 Gelen 1 Metin AND, Osmanlı Tasvir Sanatları: Minyatür, 36 2 A.g.k. 36

birçok yabancı ressamdan birçok Türk sanatcıda ders almıştır. Bunun sonucunda Sinan Bey veya Şiblizade Ahmed e atfedilen portrede Fatih Sultan Mehmed, gözleri uzaklara dalmış küçük parmağı yüzüklü elinde tuttuğu küçük bir daldaki gülleri koklamaktadır. Hükümdar diğer elinde bir mendil tutar. İç ve dış kaftanının kumaş kıvrımlarındaki gölgelendirme, yakasındaki kürkün tüylerinin, açık renkli sakalının işlenişi adeta onun Batı ya açılımını, bağdaş kuruşu ise onun Doğu ya bağlı kültürünün köklerini yansıtmaktadır. Tarihi değiştiren bir askeri dehanın, elinde İslam kılıcı ile değil bu şekilde gül ile canlandırılması ayrıca anlamlıdır. 3 Şekil 1 Fatih Sultan Mehmet Portresi Bu çalışmalardan yola çıkarak Fatih Sultan Mehmed in portresini yeniden tasvir etmek, geleneksel ve günümüz motifleriyle harmanlayarak farklı bir portre çıkartmaya çalışmak amaçlanmıştır. Burada yer alan kısıtlamalar geleneksel ve dönemin çizgilerini taşırken günümüz İstanbul u ve ulaştığı noktayıda sembolize etmek, farklı bir tasarım anlayışı oturtmak istenmiştir. 3 Nurhan ATASOY Hasbahçe 126

Fatih Sultan Mehmed in kendi kişiliğinden başlayarak tarihte bıraktığı önemli izleri geleneksel ve modern motif ve tasvirlerle sunmak bir takım sınırlamalarıda beraberinde getirmiştir. Çok farklı ve renkli kişiliği, birçok yapıt ve iz bırakmıştır. Fakat bunların en başında kendi portresi ve tuğrası yer almaktadır. Tuğra sadece Türk lere mahsus bir imza şekli olması ve bu geleneğin son Osmanlı padişahına kadar sürdürülmesi, Türk süsleme sanatının gelişimini de görsel olarak ortaya koyan bir görsel unsur olmuştur. Tuğra ların tezhiple süslenmesi ve birçok eserde yer alması, Fatih Sultan Mehmed in tuğrasını yeniden görsel olarak işlemeye yöneltmiştir. Dönemin tezhip unsurlarını incelemenin yanı sıra tuğra yı günümüz farklı motiflerle birleştirerek yeni bir yorum katılmak istenmiştir. Fatih Sultan Mehmed, tahta geçtiğinde İstanbul u feth etmek istiyordu. Bu doğrultuda Rumeli Hisarı nı, Anadolu Hisarı nın karşısına yaptırmaya karar verdi. Rumeli Hisarı, çok kısa bir sürede boğazın en dar olan kısmına yapıldı. Fatih in yaptırdığı bu kale daha önce geleneksel sanatlarda minyatür ve tezhip ile tasvir edilmemiştir. İstanbul fethine hazırlık gibi yapılan bu hisar aynı zamanda görsel olarak günümüze kadar gelmiş bir yapıdır. Minyatürün tasvir unsuru kullanılarak Fatih in hisarı yaptırma aşamaları resimlenmek istenmiştir. Gerek tarihsel akış gerekse görsel olarak tasarlanmaması bu konuya odaklanmaya sebebiyet vermiştir. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul u feth ettiğinde ilk başta şehre üç gün sonra girmeye karar vermişti. Fakat şehirde hiç bir mukavemet olmadığını görünce aynı gün öğleden sonra girmeye karar verdi. Fatih; yanında Vezirleri, Emirleri, Ulaması ve etrafında hassa kuvvetleri olduğu halde büyük bir alayla şehre girdi. Ve Ayasofya ya giderek mabedin önünde atından indi ve binayı gezerek bir fetih hakkı olarak camiye çevrilmesini emretti ve ilk Cuma namazı burada kılındı. 4 4 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ Feridun Dirimtekin, Fetihin 511inci Yıldönümü Konferansları, 58

Ayasofya Kilisesinin camiye çevrilmesini anlatan bir minyatür kompozisyonu, gerek İstanbul un fethinin bir sembolü gerekse İslam dünyasının bir zaferini sembolize edecek bir eser olarak düşünülmüştür. Yapılan çalışmada Ayasofya nın camiye çevrilmeden önceki hali ele alınarak günümüz Ayasofya nın değişimi de görülebilecektir. Son iki eser Fatih Sultan Mehmed in İstanbul a kazandırdığı önemli mimari eser olan Fatih camii ve tüm bu eserleri görsel bir zaman çizelgesinde sunan bir tasarım yapılmıştır. Fatih Cami ve külliyesi 16 adet medrese, darüşşifa (hastane), tabhane (konukevi), imarethane (aşevi), kütüphane ve hamam bulunmaktadır. Şehrin yedi tepesinden birinde inşa edilmiştir. Cami 1766 depreminde yıkıldıktan sonra onarılarak 1771'de bugünkü halini almıştır. 5 Fatih caminin kurulmasıyla birlikte İstanbul un ilk üniversitesi de kurulmuş oluyordu. Etrafında yer alan 16 medresenin 8 tanesi yüksek öğrenim müessesesidir, diğer sekizi yüksek tahsile hazırlayıcı mahiyette öğretim yapan okullardır. Bu üniversite; İlahiyat, Edebiyat ve Hukuk Fakülteleri nden oluşur. Medreselerin yanlarına hastane yaptırılmıştır. Hastane doktorları çırak yetiştirmeleri öteden beri adet olduğu için Fatih in kurduğu hastane de nazri ve tatbiki olarak tıp tahsili yapıldığından emin olunmuştur. 6 Bilim ve sanata katkısının en önemli göstergelerinden biri olan bu yapı dönemin minyatür ve tezhip tarzıyla yeniden yorumlanarak bir eser haline getirilmiştir. Ayrıca Fatih Sultan Mehmed in türbesi de burada yer almaktadır. Yeni bir çağ açmış önemli bir padişahın dönemi burada noktalanmış olduğunu sembolize etmektedir. Son olarak 6. Eser olarak tasarlanan görsel zaman çizelgesi tüm bu çalışmaların özeti gibidir. Küçük minyatür ve tezhiblerin 6 kare içerisinde sunulmasıyla tüm eserlerin zaman akışı ve bütünlüğünü yansıtması amaçlanmıştır. 5 www.vikipedi.com.tr/fatihcamii 6 A.g.m. 59

2. ESER ÇALIŞMASI I: FATİH SULTAN MEHMED PORTRESİ Şekil 2 Ressam Gentile Bellini'nin yaptığı Fatih Sultan Mehmet Portresi 2.1 Neden Fatih Sultan Mehmed Portresi? 1948 yılında Prof. Dr. Süheyl Ünver Fatih Devri Notları nda şu sözleriyle Fatih Portre yapımı ile ilgili açıklamalarda bulunmuştur: Herkes üzerine bir iş almalı demiştim. Ressamlarımız da o devrin hatıralarını canlandırmalıdır ve şimdiden seferber olmalı ve orjinal vesikaları araştırmalıdır... İşte bir gün Topkapı sarayında Güzel Sanatlar Akademisinin ameli minyatür derslerine çok sevgili, çalışkan ve olgun sanatkarımız ve

memleketimizde yüksek bir portre serması ve akademimizin değerli hocası Feyhaman Duran gelerek Fatih in bu günkü portre metodu dahilinde içinden gelen bir aşkla bir resmini yapmak istediğini ve bunda muvaffak olursa o devri canlandıracak kompozisyonlar hazırlamak niyetinde olduğunu söyledi. Topkapı Sarayı Müzesi müdürü üstat Tahsin Öz ün müsaadesi ile resim galerisinde Fatih e ait ne kadar resim varsa saatlerle gözden geçirdi ve nihayet onun 40 yaşlarında en olgun çağına ait bir resmini seçti. Bellini ye de atfetmek istenilen bu resmin bu ve bu ayarda bir garp ressamı tarafından yapıldığında resim tekniği itibari ile şüphe yoktu. Zira bu resimdeki vaziyet Fatih in Garpta yapılan meşhur madalyelerinede örnek olmuştu. Feyhaman Duran işte büyük bir isabetle seçtiği bu resmi günlerle etüd etti ve ufak bir posadını hazırladı. Lakin bu mevzuu yapmağa o kadar merak etmişti ve mevzuu okadar ehemmiyele karşılayarak sevinmişti ki bunu küçük yapmağa gönlü elvermedi. Fatih e layık bir surette ve tabii cesametinde yapmak istedi. Günlerle üzerinde çalıştı ve bu sanat eserini bitirdi... Bu kısa bahsi ressamlarımızın da artık bu mevzuu ele almağa başladıklarını müjdelemek ve bunun ilk mahsülünü tanıtmak maksadile yazdım. Bütün bu örnekleri esas tutmağa mecbur olarak Fatih in her yaştaki ilmi ve askeri varlığını hakikate çok yakın resimlerle çoğaltmak lazımdır. Bu yapılabilir ve yapılmalıdır. Mutlaka muvaffak olunacaktır. Buna en ciddi misal değerli üstat Feyhaman Duran ın hazırladığı alim ve olgun Fatih in yeni bir portresidir. 7 Prof. Dr. Süheyl Ünver in, İstanbul un fethinin 500. Yıldönümüne yakın bir zamanda söylediği bu sözler, farklı Fatih portrelerini araştırmaya yol açmıştır. Fatih Sultan Mehmet, Osmanlı 7 Süheyl ÜNVER, Fatih Devri Notları, 10

İmparatorluğunda ilk defa portresini bir ressama yaptırmış sultan olmasıyla birlikte batıya açılımınıda ifade etmektedir. Onun bu sanatsal bakış açısı kendi döneminde yapılan minyatür tarzındaki portrede de görülebilmektedir. Bu nedenle Fatih portresini tasarlarken onun gerek geçmişte yapılan portrelerinden esinlenmek gereksede farklı kostüm ve ortamları araştırarak yenilik getirmek amaçlanmıştır. Şekil 3 Eser Çalışması I Fatih Sultan Mehmed Portresi Barış Suyabatmaz

3. ESER ÇALIŞMASI II: FATİH SULTAN MEHMED TUĞRASI 3.1 Tuğra nedir? -lügât-it-türk de Tuğranın aslı Oğuzca Tuğrağ olup bunun hükümdarın basılmış nişanı olduğu ifade edilmiştir. Anadolu lehçesinde kelimenin sonundaki (ğ) okunamadığından tuğra ifadesi yaygınlaşmıştır. Türkçe olan tuğranın Farsçası nişan (alamet, iz, işaret) ve Arapçası tevkî (etki, iz bırakma, buyurma) dir. 8 Osmanlı larda da Tuğra, sultanların gözalıcı kaligrafik nişan, alamet veya arması, bir çeşit imzasıdır. Sultanın ve babasının adını ve çoğunda el muzaffer daima dua ibaresini içerirdi. Örneğin Kanuni Sultan Süleyman ın tuğrasında Süleyman şah bin Selim şah han el-muzaffer daima yazmaktadır. bin oğlu demektir. Tuğra bizatihi sultan tarafından yazılmayıp nişancı veya tuğrakeş veya tuğrâî veya tuğranüvis veya tevkiî denilen görevlilerce yazılırdı. Yetkisiz tuğra çekilemezdi. Tuğralar bazı sultanların mühürlerine de kazılmıştır. Osmanlı larda, gereği halinde sınır boylarındaki eyaletlerde bulunan vezirlerin aradaki mesafenin uzaklığına ve siyasi nedenlere bağlı olarak önemli konularda tuğra çekmelerine izin verilmiştir. Tuğrakeş vezir denilen bu eyalet valilerinin tuğra çekmek yetkileri Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın sadaretine kadar devam etmiş ve onun son zamanında kaldırılmıştır 1640-43 M.) 9 Osmanlı tarih belgelerinde geçen tevki-i hümâyun tevki-i refî tevki-i 8 www.tugra.org 9 İH,UZUNÇARŞILI, Tuğra ve pençeler ile ferman ve buyuruldulara dair. Belleten, 101.

refi-i hümâyun nişân-ı şerif-i âlîşân-ı sultanî tuğrây-ı garrâ tuğrây-ı garrây-ı sâmi mekân-ı hâkanî nişan-ı hümâyun tuğray-ı meymun misal-i meymun misal-i hümayun nişan-ı şerif-i âlîşan alamet-i şerife gibi deyimlerin hepsi de tuğra demektir. 10 Hükümdar ve şehzade tuğralarından başka vezir-i azamın ve eyaletlerdeki vezir, beylerbeyi ve sancak beylerinin hükümet ve eyalet işlerine ait belgelerde imza yerine geçmek üzere tuğrayı andıran pençe tabir edilen alametler kullandıkları görülmektedir. Bunun Osmanlılar da hangi tarihte başladığı ve Osmanlılar dan önce de kullanılıp kullanılmadığı belli değildir. Pençe, yazılan şahısların derece ve önemlerine göre belgenin sağ kenarının başına veya ortasına veya imza yerine belgenin sonuna Arap harfleri ile çekilirdi. Eğer belge batı dillerinden biri ile yazılmışsa o zaman pençe belgenin sol tarafına çekilirdi. Pençeler tuğradan farklı olarak tek kavislidir. Çift kavis ancak tuğralarda olup başkaları çift kavis çekemezlerdi. Sadrazamların buyuruldularına pençe koymaları 19. yüzyıl ortalarından sonra yerini resmi mühüre bırakmıştır. Vezir-i azam, vali ve beylerbeylerinin pençe ve resmi mühür ile onayladıkları emirlere buyuruldu denilirdi 11 En eski Osmanlı tuğrası ikinci Osmanlı sultanı Orhan Gazi ye aittir. Bu tuğrayı taşıyan iki belge bulunmuştur 12. Birinci sultan Osman Gazi ye ait bir tuğraya günümüze dek hiçbir yerde rastlanmamıştır. Bu nedenle 36 Osmanlı padişahı ama 35 Osmanlı padişah tuğrası vardır. (Ancak duyumlarımıza göre Osman Gazi ye ait bir tek sikke (para) bulunmuştur ve bunda "Osman bin Ertuğrul bin Gündüz Alp" ifadesi yer almaktadır). 10 A.g.m. 102 11 A.g.m. 140 12 ORGUN, Z. Tuğralarda el-muzaffer daima duası ve şah ünvanı, şehzade tuğları, Mehmed II nin tuğra, imza ve mühürleri 203

Tuğraların, büyük Selçuklular dan Anadolu Selçukluları ve beylikleri aracılığı ile Osmanlılara geçtiği kabul edilmektedir 13. Tuğralar, Osmanlı devletinin kuruluşundan yıkılmasına kadar çok çeşitli yerlerde kullanılmış, hat sanatında bir kol olmuş ve resmi görevini tamamladıktan sonra tarihe mal olmuştur. 14 Halen hat sanatını icra edenlerce sanatsal amaçlı olarak yaşatılmaktadır. Önceleri ahitname, name-i hümayun, berat, menşur ve fermanlar gibi pek çok resmi evrak üzerine resmiyet kazandırmak için çekilen tuğra daha sonraları hükümdarlık (hanedan) sembolü olarak paralarda ve yine bu ilk devirlerde (onbeşinci asır) defterhane defter ve kayıtları başında ve daha sonra ise bir arma olarak bayraklar, pullar, senetler, nüfus tezkereleri, pasaportlar, resmi abideler, resmi binalar, savaş gemileri, çeşmeler, imaretler, camiler ve saraylarda da kullanılarak genelleşmiştir. 15 TUĞRANIN BÖLÜMLERİ 1- Sere (Kürsü): Tuğranın en altında bulunan ve asıl metnin (padişah ve babasının adı, ünvanları ve el- muzaffer daima duası) yazılı bulunduğu kısımdır. 2- Beyze ler (Arapça: yumurta): Tuğranın sol tarafında bulunan iç içe iki kavisli kısımdır. 13 A.g.m. UZUNÇARŞILI 104 14 N. BOYDAS Osmanlı Tuğralarına Eleştiri Açısından Bir Bakış. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/143/2.htm 15 A.g.m. UZUNÇARŞILI 106

3- Tuğ lar: Tuğranın üstüne doğru uzanan elif harfi şeklindeki uzantılardır. Her zaman elif değillerdir. Bazen harf de değillerdir. Yanlarında yer alan flama şeklindeki kavislere zülfe denir. 4- Kollar (hançere): Beyzelerin devamı olarak sağa doğru paralel uzanan kollardır. Bazı tuğralarda sağ üst boşlukta ilgili padişahın mahlas veya sıfatı da görülür. 16 Şekil 4 Bir Tuğranın Kısımları 16 www.tugra.org

Olgunlaşmış bir tuğrada iki beyze ve üç tuğ yer alır. İçerik metni bunları karşılamazsa bazı tuğralarda esas metinle ilgili olmayan şekiller de yer alır ki, bunlar klasikleşmiş tuğra şeklini korumak ve kendinden önceki tuğraya benzetebilmek için eklenmişlerdir. Bir anlam ifade etmezler 17 3.2 Günümüz İstanbul Sembolleriyle Fatih Sultan Mehmed Tuğrasının Tasarımı Şekil 5 Fatih Sultan Mehmed Tarafından Mukarriblerinden Baba Nakkaş'a 880 senesinde verilen temlikname başında sultanın altın ve tahrirli tuğrası ile baş kısım Fatih Sultan Mehmet ( Mehmed II ) tuğrası, Türk Süsleme Sanatları kapsamında, bir gelenek halini almış olan; tezhib ile süslenmesi amacı dışında, İstanbul u feth etmesi ile yeni bir çağın açılmasını sağlamış bir Osmanlı padişahı tuğrasına gönderme yapılarak, dönemin tezhib motifleri ile günümüz İstanbul sembolleri de eklenerek, klasik tuğra tezhibi dışında, özgün bir tasarım ortaya çıkarılmaya gayret edilmiştir. 17 A.g.m. UZUNÇARŞILI 105

Şekil 6 Fatih Sultan Mehmed'in Tuğrasının Okunuş Şekli

Şekil 7 Eser Çalışması 2 Fatih Sultan Mehmet Tuğrası Barış Suyabatmaz

4. İSTANBUL FETHİ ÖNCESİ RUMELİ HİSARININ İNŞAASI İstanbul u almaya karar veren Fatih Sultan Mehmet, kuşatmadan önce bâzı tedbirler aldı. İstanbulBoğazına hâkim olup, geçen gemiler kontrol altına alınmadıkça fetih çok güçtü. Bunun için Boğaz ı kontrol altına alacak bir kale yaptırmak îcâb ediyordu. 1451 yazı sonunda Karaman Seferinden dönen Fatih, Anadolu Hisarı bölgesinden karşıya geçerken, Boğaziçi nin durumunu çok dikkatli incelemişti. O zamanki topların tesirli oldukları mesâfelerin ve atılan güllelerin kifâyetsizliği sebebiyle, daha önce yapılmış olan Anadolu Hisarı, Karadeniz den gelen gemileri kontrol altına almaya yetmiyordu. Bu sebepten, İstanbul fethine hazırlanmak ve Boğaz a hâkim olmak düşüncesiyle plânları bizzat Fatih tarafından yapılan kalenin inşâatına Mart 1452 de başlandı. 18 Kale yapımına mâni olmak isteyen Bizans İmparatoru Konstantin Dragazes, elçiler yollamış Fatih Sultan Mehmed onları geri çevirmiştir. Hisarın projesi, yapılacak surların, burçların, kapıların yerlerini, aralık ve mesâfelerini, bizzat Fatih Sultan Mehmet in tespit ettiği hususlar dikkate alınarak Mîmâr Muslihiddîn Ağa tarafından çizilmişti. 15 Nisan 1452 günü temel atılarak büyük hızla kalenin inşâsına başlandı. Bizzat Sultanın, vezirlerin, paşaların, amele gibi çalıştığı inşâat, çok güzel bir plânlama ve sorumluluk dağıtımı ile devâm ediyordu. İş bölümü ve çalışanların vazîfeleri bizzat Fatih Sultan Mehmet tarafından tâyin ediliyordu. Boğazkesen Hisarının kuzeyindeki burcu yetmiş yaşlarındaki Sarıca Paşa, en güneydeki burcu Zağanos Paşa, kıyıdaki burcu da Halil Paşa yaptırıyor, Sultan da geri kalan ve deniz tarafındaki işlerle uğraşıyordu. 18 http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/rumelihisar

Çeşitli kaynaklara göre üç veya dört ay içinde bitirilen kale 250x125= 31.250 metrekarelik alanı kaplıyordu. En dar yeri batı-doğu yönü üzerinde 125 metredir. Kalede: kuzeyde, güneyde tepeler üzerinde ve biri de doğuda deniz kenarında olmak üzere, üç büyük burç ile çeşitli büyüklükte on üç burç vardır. Kalenin hendeği yoktur ve burçlar, herbiri başlıbaşına savunmayı başaracak şekilde yapılmıştır. Surların kalınlığı taarruza elverişli olan batı tarafından hemen hemen her yerde beş metre, güneyde ise üç metredir. Bâzı yerler dört metredir. Surlar boyunca dışarıya karşı iki metre yükseklikte, seksen santimetre genişlikte mazgalla korunan bir devriye yolu vardır. 19 Sarıca Paşa Burcu, 28 m yükseklikte, dış çapı 23.80 ve duvar kalınlığı 7 metredir. Kıyıdaki Halil Paşa Burcu 22 m yükseklikte olup, dış çapı 23.30, duvar kalınlığı 6,5 metredir. Zağanos Paşa Burcu ise 21 m yüksekliğinde, dış çapı 26.70 metredir. Sarıca ve Zağanos burçları yuvarlak. Halil Paşa Burcu ise, 12 köşeli olarak yapılmış, üstleri kurşun ile örtülmüştü. Şekil 8 Rumeli Hisarı 19 http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/rumelihisar

Kalenin içinde evler, câmi, sarnıç, yiyecek cephâne ve malzeme depoları yapılmış, ağır toplar, Hisar-ı Beççe nin mazgallarına yerleştirilmişti. Kalenin ilk komutanı Firuz Ağanın emrine dört yüz asker verilmişti. Bundan sonra Boğaz dan geçecek bütün gemiler muayyen bir vergi ödeyeceklerdi. Emre itâat etmeyenler derhâl batırılacak, Boğaz ın en dar yerinde (660 m) karşılıklı iki kaleden açılacak atışla izinsiz hiçbir şey geçemeyecekti. İlk defâ aynı sene Kasım ayı içinde Karadeniz den gelen iki Venedik gemisi, izinsiz geçmek istedi. Derhâl ateş açıldı. Arkasından Antonio Rizo nun kaptanı olduğu gemi batırıldı. Böylece dünyânın en stratejik boğazının iki yanına hâkim olan Osmanlılar, İstanbul fethinin ilk adımını atmış oldular. 4.1 Rumeli Hisarı ve İstanbul un Fethi Rumeli Hisarı İstanbul un fethinden sonra stratejik önemini kaybetsede fetih için çok önemli bir yapı olmuştur. Fatih Sultan Mehmet in İstanbul u alma azminin sembolü sayılabilecek olan bu yapı dönemin tezhip ve minyatür unsurlarını içeren bir kompozisyonla yapımının tasviri amaçlanmıştır. Günümüzde hala ayakta olan bu yapının yapımını anlatan minyatür kompozisyonunun yapılmadığı düşünülmektedir. Bu nedenle elde var olan bilgiler ışığında inşaasında çalışan çeşitli rütbedeki işçi ve askerlerin üniformaları araştırılmıştır. Fatih Sultan Mehmed in kendisinin bizzat durduğu inşaatda çok kısa sürede tamamlanması bunun bir göstergesidir. Boğazın iki yakasınıda ele geçiren Fatih böylece geçebilecek gemilerin ve donanmaların önünü kesmiş oldu.

Şekil 9 Eser Çalışması 3 Rumeli Hisarı Barış Suyabatmaz

5. ESER ÇALIŞMASI IV: İSTANBULUN FETHİ SONRASI FATİH SULTAN MEHMED VE AYASOFYA KİLİSESİ Ayasofya Bizans İmparatoru I. Jüstinyen tarafından M.S. 532-537 yılları arasında İstanbul'un tarihi yarımadasındaki eski şehir merkezine inşa ettirilmiş bazilika planlı bir patrik katedrali olup, 1453 yılında İstanbul'un Türkler tarafından fethedilmesiyle Fatih Sultan Mehmet tarafından camiye dönüştürülmüştür ve günümüzde müze olarak hizmet vermektedir. Ayasofya, mimari bakımdan, bazilika planı ile merkezî planı birleştiren, kubbeli bazilika tipinde bir yapı olup kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle mimarlık tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak ele alınır. Şekil 10 Ayasofya Kilisesinin Kesit Çizimi Binanın adındaki sofya sözcüğü herhangi bir kimsenin adı olmayıp, eski Yunanca da bilgelik anlamındaki sophos sözcüğünden gelir. Dolayısıyla aya sofya adı kutsal bilgelik ya da "ilahî bilgelik anlamına gelmekte olup, Ortodoksluk dininde Tanrı'nın üç niteliğinden biri sayılır. 6. yüzyılın ünlü mimarlarından Miletos'lu (Milet) İsidoros ve Tralles'li (Aydın) Anthemios'un yönettiği Ayasofya nın inşaatinde yaklaşık 10.000 işçinin çalıştığı ve Jüstinyen'in bu iş için büyük bir servet harcadığı belirtilir. Bu çok eski binanın bir özelliği yapımında kullanılan bazı sütun, kapı ve

taşların binadan daha eski yapı ve tapınaklardan getirilmiş olmasıdır. Bizans döneminde Konstantinopolis Patriği'nin patrik kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi nin merkezi olmuş bulunan Ayasofya, doğal olarak vaktiyle büyük bir kutsal emanetler koleksiyonunu içermekteydi. 20 1453 de kilise camiye dönüştürüldükten sonra Osmanlı sultanı Fatih Sultan Mehmet in gösterdiği büyük hoşgorüyle mozayiklerinden insan figürleri içerenler tahrip edilmemiş (içermeyenler ise olduğu gibi bırakılmıştır), yalnızca ince bir sıvayla kaplanmış ve yüzyıllarca sıva altında kalan mozayikler bu sayede doğal ve yapay tahribattan kurtulabilmiştir. Cami müzeye dönüştürülürken sıvaların bir kısmı çıkarılmış ve mozayikler yine gün ışığına çıkarılmıştır. Kısaca günümüzde tüm dünya insanları bu mozayikleri görmelerini iki kişiye borçludur: Biri, sanatı seven ve diğer dinlere saygı gösteren Osmanlı sultanı Fatih Sultan Mehmet, diğeri caminin müzeye çevrilmesine ve mozayiklerin tekrar gün ışığına çıkarılmasına karar veren Mustafa Kemal Atatürk'tür. Günümüzde görülen Ayasofya binası aslında aynı yere üçüncü kez inşa edilen kilise olduğundan Üçüncü Ayasofya olarak da bilinir. İlk iki kilise isyanlar sırasında yıkılmıştır. Döneminin en geniş kubbesi olan Ayasofya nın merkezî kubbesi, Bizans döneminde birçok kez çökmüş, Mimar Sinan ın binaya istinat duvarlarını eklemesinden itibaren hiç çökmemiştir. 20 www.vikipedi.com/ayasofyamuzesi

Şekil 11 Ayasofya Camii Fatih Sultan Mehmet İstanbul u ele geçirdiğinde ilk iş olarak Ayasofya Kilisesini Camiye çevirme emri vermiş ve ilk Cuma namazını burada kılmıştır. Ayasofya aynı zamanda ilk eğitim ve medreseninde kurulduğu yer olmuştur. Geçici olarak açılan bu eğitim yerlerinde birçok bilim adamı ve eğitmen yer almıştır. Bu nedenle Ayasofyanın Kiliseden bir Camiye dönüşümü minyatür tarzında ve dönem süslemeleriyle yeni bir kompozisyon olarak tasarlanmıştır.

Şekil 12 Eser Çalışması 4 İstanbul'un Fethi Barış Suyabatmaz

6. ESER ÇALIŞMASI V: FATİH CAMİİ VE KÜLLİYESİ Fatih Sultan Mehmet çocukluğundan itibaren çok iyi bir eğitim ile yetişmişti. Babası ikinci Murad bilgiye çok değer veren alimleri meclisine toplayan bilgi müesseselerini geliştiren dikkatli ve ince ruhlu hassas bir hükümdardır. Bursa da Sultaniye medresesini kuran da onun babası Çelebi Sultan Mehmed dir. Bu medresenin hocalarından Molla Yegan (Mehmed bin Armağan) bir yıl hacca gider ve dönüşünde bir müddet Mısır da kalarak ilim muhitiyle temas eder. O sırada Mısır da okumakta bulunan Molla Gürani yi pek beğendiği için alıp beraberinde getirir ve hediye olarak Sultan Murad a takdim eder. 21 Sultan Murad bu genç hocayı Manisa ya göndermiş bulunduğu oğlu Mehmed Çelebiye hoca tayin ederek sevkeyler. Böylece Molla Gürani Fatih in ilk hocası olur. Fatih üzerinde ciddi etkli olmuş vezirlik rütbe vs tatiflere boyun eğmeyerek hocalık evsafını hayatının sonuna kadar muhafaza etmiş olduğu gibi Fatih de ona hürmette asla kusur göstermemiştir. Bir süre sonra yine babası tarafından gönderilen diğer iki hocadan Molla Hüsrev ve Molla ibni Temcit den ders alma ikmanı olmuştur. Yaşı ilerledikçe okuyup yazmanın, arapça farsca gibi yabancı diller öğrenmenin kıymetini takdir eden genç şehzadeye yine Manisa da Ak Şemseddin ile görüştüğü ve kendisini İstanbul fethine en çok bu hocanın hazırladığı rivayetler arasında yer almaktadır. 22 Fatih İstanbul u aldığında şehre girişinde yanında Ak Şemseddin, Molla Hüsrev ve Molla Gürani yer almıştır. 21 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ Kazım İsmail Gürkan, Fetihin 511inci Yıldönümü Konferansları, 10 22 A.g.m. 11

Şekil 13 Prof. Dr. Süheyl Ünver'in Çizdiği Fatih Cami ve Kulliyesi Fatih in ilmi hüviyeti İstanbul a girer girmez yüksek öğretimi başlatmış olmasıyla kendisini göstermiştir. On yedi yıl sonra kurduğu Fatih camii ve külliyesi de bu ciddiyet ve hüvviyetin devamının göstergesi olarak görebiliriz. Ayasofya ve Zeyrek de devam eden ve gittikçe kuvvetlenen öğretim 17 yıl sonra Fatih in adını taşıyan camiinin etrafında tam teşekküllü kadrosu binaları ile her türlü imkanlara malik bir üniversite kurulmuştur. Fatih Külliyesi adını taşıyan bu tesis bir vakıfname ve vakfa maledilmiş gündelik siyasi ve dini tesirlerden de kurtarılmıştır. 23 8 yüksek medresede matematik ilahiyat edebiyat Hukkuk Tıp okutulduğu gibi medreslerin yanıbaşında inşaa edilmiş olan geniş Darüşşifa da hem hastalar tedavi ediliyor hem de pratik Tıp öğretiliyordu. 24 Fatih Sultan Mehmed in Fatih Camii ve Külliyesini yeniden geleneksel dönem motifleriyle yorumlamak bu kültür hazinesine görsel bir yeni yorum getirmek amaçlanmıştır. 23 A.g.m. 11 24 A.g.m. 12

Şekil 14 Eser Çalışması 5 Fatih Külliyesi Barış Suyabatmaz

7. ESER ÇALIŞMASI VI: FATİH SULTAN MEHMED ZAMAN CETVELİ 7.1 Tuğradan Fatih Camii ne Görsel Yolculuk Osmanlı İmparatorluğu nun 7. Padişahı, Fatih Sultan Mehmed ( Mehmed II ) in, 31 yıl sürmüş olan hükümdarlığı dönemine gönderme yapılmak amaçlanmış, zaman çizelgesi üzerinde ele alınan beş konu; dönemin tezhib ve minyatür özellikleri ile ön plana çıkarılmak istenmiştir. Fatih Dönemi kavramı içerisinde; ele alınan konuların öncesi ve sonrası gerçekliğinin vurgulanması, çalışmanın devamlılığa ve geliştirilmeye açık olduğu esası gözönünde bulundurulmuştur. İstanbul un Fethi konusu dışında, Fatih Sultan Mehmed tarafından gerçekleştirilmiş diğer önemli tarihi olaylar, tekamul ettikleri tarihlere yerleştirilmiş ve dönemin zengin tarihi dokusunun, izleyici tarafından algılanması amaçlanmıştır. Şekil 15 Eser Çalışması 6 Fatih Dönemi Zaman Çizelgesi Barış Suyabatmaz

8. SONUÇ Fatih Sultan Mehmed in askeri dehası ve bilim ve sanata olan saygısı onu sadece tarihte Türklere mal olmuş bir lider değil dünya liderleri arasına koymamızı gerektirmektedir. Araştırmaların sonucunda gerek tezhip ve minyatür sanatının dönemsel gelişimi gerekse Fatih in engin ve derin öngörüsünü yaratılan 6 eserde yansıtmak amaçlanmıştır. Günümüz İstanbul u ve onun yaklaşık 560 yıl önceki görüşleri halen var olan tarihi eserlerinde ve bıraktığı izlerde yaşamaktadır. Bu eserleri hazırlarken Fatih üzerine yapılan araştırma ve sanat eserlererinin hala yeterli olmadığı ve konunun üzerine birçok farklı yorum getirilebileceğine hiç kuşku yoktur. Eserlerin bir sonraki araştırmacı ve sanatcılara farklı bir görsel kaynak oluşturması amaçlanmıştır. Geleneksel Türk Sanatlarının tezhip ve minyatür alanındaki günümüz uygulamaları sadece dönemsel kompozisyonlarına sadık kalınması gerekmediğini, birçok dönemin sentezini yaparak tarihle iç içe modern sonuçlar alınabileceği öngörülmüştür. Resim sanatından farklı olarak kendi içierisinde var olan belli geleneksel kurallarda gerek teknik gerek tasarım anlamında farklı uygulamalar yapılabileceği gözler önüne serilmek istenmiştir.

KAYNAKLAR Kitaplar AND, Metin (2004), Osmanlı Tasvir Sanatları: 1 Minyatür, İş Bankası Yayınları, İstanbul ATASOY, Nurhan (2002), Hasbahçe: Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, Koç Kültür Sanat vetanıtım Hizmetleri A.Ş., İstanbul ATASOY, Nurhan (1997), Surname-i Hümayun, Koç Kültür Sanat vetanıtım Hizmetleri A.Ş., İstanbul DEDEOĞLU, Abdülkadir (?), Osmanlılar Albümü Birinci Kitap, Osmanlı Yayınevi, İstanbul DORAS, Sabahattin (1992), Osmanlılar Albümü Osmanlı Zaferleri III. Kitap, Osmanlı Yayınevi, İstanbul DORAS, Sabahattin - KOCAMAN, Şerafettin (?), Osmanlılar Albümü II. Kitap, Osmanlı Yayınevi, İstanbul ERKE, Ülker (1998), Minyatürlerde Gemiler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara GÜNEY, Zeynep GÜNEY, A.Nihan (?), Osmanlı Süsleme Sanatı, SFN Yayınları, Ankara İSTANBUL Üniversitesi (1964), Fethin 511 İnci Yıldönümü Konferansları, Kazım İsmail Gürkan, Birinci Baskı, Baha Matbaası, İstanbul SEVENGİL, Refik Ahmet (?), Fatih Devrinde Alimler Sanatkarlar ve Kültür Hayatı, Birinci Baskı, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul UMUR, S. (1980) Osmanlı Padişah Tuğraları, Cem Yayınevi, İstanbul

ÜNVER, A. Süheyl (1948), İlim ve Sanat Bakımından Fatih Devri Notları Fasikül I, Birinci Baskı, İstanbul Belediye Matbaası, İstanbul ÜNVER, A. Süheyl (1958), Fatih Devri Saray Nakışhanesi ve Baba Nakkaş Çalışmaları, İstanbul Üniversitesi Milli Kültür Eserleri Tesisi, Kemal Matbaası, İstanbul Makaleler BOYDAS, N. Osmanlı Tuğralarına Eleştiri Açısından Bir Bakış. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/143/2.htm DERMAN, Uğur M. (1982) Tuğralarda estetik. İlgi mecmuası, sayi: 33, s.16-24. ORGUN, Z. (1943)Tuğralarda el-muzaffer daima duası ve şah ünvanı, şehzade tuğları, Mehmed II nin tuğra, imza ve mühürleri Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi. Sayı V. İstanbul, s. 203-220; UZUNÇARŞILI, İ.H. (1941) Tuğra ve pençeler ile ferman ve buyuruldulara dair. Belleten, Sayı: 17-18 s. 101-157. Diğer http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/ www.tugra.org http://tr.wikipedia.org/wiki/ayasofya_m%c3%bczesi

ÖZGEÇMİŞ 1974 yılında İzmir de doğdu. İlkokul öğrenimini Yalova da tamamladıktan sonra Bursa da Bursa Tophane Endüstüri Meslek Lisesinden mezun oldu. 2005 yılında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümünden mezun oldu. 2003 yılından beri Kültür ve Turizm Bakanlığının Devlet Türk Süsleme Sanatları yarışmasına katılmış ve eserleri sergilenmiştir. 2005 Kasım - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 13. Devlet Türk Süsleme Sanatları yarışmasında Minyatür dalında Birincilik Ödülü kazanmıştır. 2006 yılından beri İstanbul Bilgi Üniversitesi Santralİstanbul da Görsel İletişim Tasarımı bölümünde çalışmaktadır.