Hizmetler Sektörü İKT442 Türkiye Ekonomisi Ünite 9: Hizmetler Sektörü Hizmetler sektörü; genel kamu hizmetleri, hükümet hizmetleri, özel sektör hizmetleri, dinlenme ve eğlence hizmetleri ile kişisel hizmetleri kapsamaktadır. GYÜ lerin ihraç ederek gelir elde eokleri önemli bir sektör olmuştur. Önümüzdeki yıllarda hacim olarak mal RcareRne yaklaşması beklenmektedir. Küreselleşme süreci bu sektörün de birbirlerine eklemlenmesi sonucunu doğurmuştur. Bu nedenle mal RcareR gibi hizmet RcareRnin de serbestleşrrilmesi gündeme gelmişrr (GATs). Bankacılık, sigortacılık, ulaşwrma, telekomünikasyon ulusal ekonominin kalbi. Hizmet sektörünün özellikleri; Maddi nitelikte değildir: görünmez Rcaret Depolanamaz: Turizm için kar veya güneş Çok az bir kısmı sınır- ötesi işlem gerekrrir: telekomünikasyon, bankacılık, danışmanlık, vb. Sektör ulusal düzenlemelerle korunmaktadır. GATS bu konuda standartlar koymakta... TükeRcilerin hizmern sunulduğu mekana gidebilmeleri gerekir. Vize, vs. Hizmet sektörünün büyümesine neden olan faktörler; Küreselleşme, Teknolojik gelişmeler, UlaşWrma; maliyetlerin düşmesi, İmalat sanayi ürerminin hizmet sektörüne bağlanması KBG in artması, Mal RcareRnin gelişmesi 1
Bilgi toplumu Dünya hizmet RcareR Günümüzde bilgi teknolojisi devrimi ekonomiler hizmet sektörlerine daha fazla bağımlı bir hale girmişrr. Küreselleşme süreciyle sermaye akışı, değişik finans merkezlerinin liberalleşrrilmesi, bilgi toplama, işleme ve nakletme süreçlerinin, haberleşme teknolojilerinin gelişrrilmesi, ulusal piyasalar arasındaki bağları güçlendirmişrr. Böyle bir gelişme hizmet sektörlerindeki ürerm- tükerm ve Rcaret faaliyetlerini hızla genişletmişrr. Böylece, toplumlar endüstri- ötesi veya bilgi toplumu dönüşümü yaşamaya başlamışlardır. Bu gelişmeler, hizmet sektörlerinde geleneksel yapıları değişrrmekte ve hizmet sektörlerine küreselleşme sürecinde anahtar bir rol vermektedir Milyar Dolar 5. 4.5 4. 3.5 3. 2.5 2. 1.5 1. 5 198 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 211 212 4.644 4.381 213 İhracat İthalat World trade in commercial services by category, 213 GATS Hizmet Sektörü Sınıflandırması (Billion dollars and percentage) 213 5 211 212 213 Exports All commercial services 4645 1, 1, 1, 1, 1, TransportaRon services 95 23,2 22,6 2,5 2,2 19,5 Travel 1185 32, 27,9 24,8 25,1 25,5 Other commercial services 255 44,8 49,3 54,5 54,5 54,9 Imports All commercial services 438 1, 1, 1, 1, 1, TransportaRon services 1165 28,6 28,6 27,4 27,3 26,6 Travel 17 3,1 27,4 23,4 23,9 24,5 Other commercial services 285 41,2 44, 48, 47,5 47,6 Value Share 1.MESLEKİ HİZMETLER A. Uzmanlık GerekRren Hizmetler (Hukuk, vergi, muhasebe, vb.) B. Bilgisayar ve ilgili hizmetler (Yazılım, veri tabanı) C. AraşWrma Ve GelişRrme Hizmetleri D. Emlakçılık Hizmetleri E. Kiralama Ve Leasing Hizmetleri F. Diğer Mesleki Hizmetler (Reklam, danışmanlık, vb.) 2.HABERLEŞME HİZMETLERİ A. Posta Hizmetleri B. Kurye Hizmetleri C. Telekomünikasyon Hizmetleri D. Audiovisual Hizmetler 3.MÜTEAHHİTLİK ve İLGİLİ MÜHENDİSLİK HİZMETLERİ 4.DAĞITIM HİZMETLERİ A. Komisyonculuk hizmetleri B. Toptan Rcaret hizmetleri C. Perakende Rcaret hizmetleri D. Franchising E. Diğer 5.EĞİTİM HİZMETLERİ 6.ÇEVRE HİZMETLERİ 7.MALİ HİZMETLER A. Tüm sigortacılık ve sigortacılığa bağlı hizmetler B. Bankacılık ve Diğer Mali Hizmetler (sigortacılık hariç) C. Diğerleri 8.SAĞLIKLA İLGİLİ VE SOSYAL HİZMETLER 9. TURİZM VE SEYAHAT İLE İLGİLİ HİZMETLER 1.EĞLENCE, KÜLTÜR VE SPOR HİZMETLERİ 11.ULAŞTIRMA HİZMETLERİ (Boru hau taşımacılığı dahil) 12. DİĞER HİZMETLER 2
Hizmet RcareR engelleri; Türkiye hizmet RcareRni serbestleşrreceğini taahhüt etmişrr. Uluslararası anlaşma ve kurallara uygun olmayan Yerli hizmet veya hizmet sağlayıcıları ile yabancı hizmet ya da hizmet sağlayıcıları arasında ayrımcı uygulamalar. Ör. Kayıt yükümlüğü, lisans alma veya zorunlu bazı teknik standartlara uyum yükümlükleri Kota uygulamaları, sermaye veya büyüklük sınırlamaları Ticari varlık oluşturma ya da genişletme konusunda sınırlamalar Sahiplik veya yönerm açısından gerrilen sınırlamalar Hizmet sunumu yapacak kişilerin milliyer bakımından gerrilen sınırlamalar Sermaye veya kâr aktarımı ya da ilgili ülkeye giriş çıkışta yaşanan sıkınwlar Türkiye nin taahhüwe bulunmadığı sektörlerin doktorluk ve diş hekimliği gibi Türk vatandaşlarına bırakılan sektörler olduğu görülmektedir. Bazı sektörlerde ise mevzuawn olmaması (iç su taşımacılığı) veya uygulama olmaması ( uzay taşımacılığı) nedeniyle taahhüwe bulunulmamışwr. Türkiye nin derogasyon listesi İkili anlaşmalarla sağlanan ve üçüncü bir ülkeye uygulanmaması sonucunu doğuran hususlar listelenmişrr: YaWrımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmaları Mesleki hizmetler, telekomünikasyon, ulaşwrma ve bankacılık sektörleriyle ilgili karşılıklılık maddeleri listelenmiş bulunmaktadır. Türkiye AB Arasında Hizmetlerin SerbestleşRrilmesi Taraflar Ankara Anlaşmasında öngörülen hazırlık dönemini birrip geçiş dönemine başlamak için 1973 yılında yürürlüğe giren Katma Protokolü imzalamışlardır. Katma Protokolde malların serbest dolaşımının sağlanmasının (Gümrük Birliği) yanı sıra hizmetler, sermaye ve kişilerin serbest dolaşımı ile ilgili hükümler de bulunmaktadır. 3
Türkiye nin dünya hizmet RcareRndeki payı: İhracawa %.9, ithalawa %.5 Billions 4 35 3 25 2 15 1 5 198 1982 Türkiye de Hizmet Sektörü 1984 1986 1988 2 4 6 8 2 4 6 8 21 Türkiye Hizmet TicareR Milyon Dolar 5. 45. 4. 35. 3. 25. 2. 15. 1. 5. 198 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 211 212 213 Türkiye İhracat Türkiye İthalat Türkiye de Hizmet Sektörü 46.349 22.19 Sanayileşmenin artmasıyla sektörün GSYH içindeki payı büyümüştür. 198: %48,4, : 52,2 iken 9 da %6 seviyesinde. Hizmetler sektöründe kamunun payı azalmışwr. Hizmetler sektöründe en büyük payı Rcaret hizmer oluşturmaktadır. Bu sektörü ulaşwrma ve haberleşme ile mali hizmetler izler. 7 6 5 4 3 2 1 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 211 212 213 214 Tarım Sanayi Hizmetler 4
Hizmet Sektörünün Büyüklüğü İmalat sanayinin yanında, Rcaret, ulaşwrma, mali hizmetler tarım sektörünün payını geçmişrr. Hizmet sektörlerinin toplam isrhdam içindeki payı yılında yüzde 46,3 düzeyindeyken bu oran 214 yılında yüzde 59 a yükselmişrr. Sektörler İRbariyle Sabit Sermaye YaWrımları (KAMU) 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 211 212 213 ULAŞTIRMA TURİZM KONUT EĞİTİM SAĞLIK DİĞER HİZMETLER Sektörler İRbariyle Sabit Sermaye YaWrımları (ÖZEL) Turizm; 5, 45, 4, 35, 3, 25, Turizm, yarauğı katma değer, isrhdam ve döviz geliri bakımından Türkiye ekonomisinde son 2 yılda önemli awlım gösteren sektörlerden biri olmuştur. Türk turizminin uluslararası turizm geliri içindeki payı yılında yüzde 1,6 iken 5 yılında yüzde 2,9 a ulaşmışwr. Aynı dönemde yabancı turist sayısı 1,4 milyon kişiden, 21,1 milyon kişiye artarken, turizm geliri ise 7,6 milyar dolardan 18,2 milyar dolara yükselmişrr. 213: Turizm geliri: 32.3 milyar $, turist sayısı: 39.2 milyon kişi. Ortalama harcama 824 $... 2, 15, 1, 5,, 8 9 21 211 212 213 Dünya turizm pazarında yüzde 2,4; Avrupa turizm pazarında ise yüzde 4,5 paya sahip olan Türkiye, turist sayısı ve döviz gelirlerindeki arwş hızıyla Dünyadaki en büyük 2 turizm varış noktası içinde turist girişleri açısından 7., turizm gelirleri açısından 9. sıradadır. 212: Turizm gideri; 4.5 milyar $, ortalama harcama 792 $... İmalat Enerji UlaşWrma Turizm Konut EğiRm Sağlık Diğer Hizmetler 5
Gelen turist; 4.. 35.. 3.. 25.. 3. 25. Turizm Gelirleri (Milyon Dolar) 27.997 2.. 2. 15.. 15. 1.. 5.. 1. 5. 7.636 198 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 211 212 213 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 211 212 213 214 YABANCI ZİYARETÇİ VE YURT DIŞINDA İKAMET EDEN VATANDAŞ ZİYARETÇİ TURİZM GELİRLERİ 35 3 25 2 15 1 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 TURİZM GELİRİ ( 1 $ ) ZİYARETÇİ SAYISI ORTALAMA HARCAMA ($) 1 8 6 4 TOPLAM YABANCI VATANDAŞ ZİYARETÇİ ORTALAMA GSM+Marina ZİYARETÇİ ORTALAMA ZİYARETÇİ ORTALAMA YILLAR TURİZM GELİRİ SAYISI HARCAMA Hizmet Harc. TURİZM GELİRİ SAYISI HARCAMA TURİZM GELİRİ SAYISI HARCAMA ( 1 $ ) ($) (1 $) ( 1 $ ) ($) ( 1 $ ) ($) 3 13 854 866 16 32 53 85 113 339 1 141 116 13 71 419 74 3 6 411 2 6 634 1 384 4 17 76 66 2 262 64 843 152 937 13 61 118 17 22 996 759 3 862 552 3 59 644 1 262 5 2 322 112 24 124 51 842 221 915 15 725 813 2 522 621 766 4 374 383 3 61 88 1 214 6 18 593 951 23 148 669 83 211 58 13 918 757 19 275 948 722 4 463 614 3 872 721 1 153 7 2 942 5 27 214 988 77 32 33 15 936 347 23 17 81 692 4 73 85 4 197 97 1 121 8 25 415 67 3 979 979 82 384 332 19 612 296 26 431 124 742 5 418 439 4 548 855 1 191 9 25 64 482 32 6 149 783 31 15 19 63 72 27 347 977 697 5 69 629 4 658 172 1 222 21 24 93 997 33 27 943 755 262 627 19 11 3 28 51 852 67 5 558 366 4 517 91 1 231 211 28 115 692 36 151 328 778 254 753 22 222 454 31 324 528 79 5 638 484 4 826 8 1 168 212 29 7 3 36 463 921 795 242 261 22 41 364 31 342 464 715 6 354 378 5 121 457 1 241 213 32 38 991 39 226 226 824 226 519 25 322 291 33 827 474 749 6 76 18 5 398 752 1 252 6
YILLARA GÖRE TURİZM BELGELİ KONAKLAMA TESİSLERİ SAYILARI (2-212) 35 3 25 15 1 5 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 YATIRIM BELGELİ (Investment Licenced) İŞLETME BELGELİ (Operation Licenced) 5 6 7 8 9 21 21 1 287 96 21 2 Yatak sayısı 8 7 6 5 4 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 21 76 19 273 877 211 212 UlaşWrma Sektörü: Reel GSYH daki payı 8 de %11 iken 21 da 15,2 ye yükselmişrr. Kamunun toplam sabit sermaye yawrımları içinde en fazla payı alan sektördür. Toplam yawrımların %23,5 i ulaşwrma sektörüne ağırlıklı olarak karayolu. Bu sektör kara, deniz, hava ve demiryolları ulaşwrması ile boru hatları ve taşımacılığı kapsar. Yolcu ve yük taşımacılığında en büyük ağırlığa karayolu taşımacılığı sahiprr. Yolcu taşımacılığının %95 i, yük taşımacılığının %9 ı karayolu ile yapılmaktadır. Kamyon,kamyonet ile yük - otobüs, minibüs ile yolcu taşımacılığı en yaygın küçük işletmecilik alanıdır. Yaklaşık 16 milyon taşıt kayıtlıdır. Yarısı otomobildir. Sektör enerji yoğunluğu ve çevresel etkiler açısından da oldukça önemlidir. Demiryolları özelleşrrme kapsamındadır. Ankara- İstanbul hau dışında ölüme terk edilmişrr. Demiryolu yoğunluğu ve hat üstündeki trafik oldukça düşüktür. Havayolu, genelde dış hat yolcu taşımacılığında kullanılır. Hava ulaşımında Tekel konumunda olan THY nın bu niteliği yılında kaldırılmış ve günümüzde halka arzı gerçekleşmişrr. YurRçinde özel taşımacılık şirketleri de faaliyet göstermektedir. Boruhau taşımacılığı: Türkiye- Irak, BTC, Doğalgaz boru hatları, Trans- Anadolu PBH, Nabucco, vb. 7
DENİZCİLİK Denizyolunun inşa gideri yoktur. Dış RcareRn %8 i denizyolu ile yapılır. Karayollarının ardından yük taşımacılığında ikinci sırayı alır. Dünya da konteynır ve tanker taşımacılığı önem kazanmaktadır. Filo ortalama yaş 22.! GEMİ CİNSİ (1 LU GRUP) 212 Adet DWT Kuru Yük Gemileri (Genel Kargo) 489 1.823.586 Dökme Yük Gemileri 115 5.164.647 Konteyner 72 977.278 Sıvı / Gaz Taşıyan Tankerler 214 2.16.427 Yolcu Gemileri 253 49.989 Hizmet Gemileri 89 65.544 Romorkörler 121 3.88 Deniz Araçları 164 1.364 Balıkçı Gemileri 218 8.757 Sportif Ve Eğlence Amaçlı Tekneler Yatlar 144 2.947 TOPLAM 1.879 1.257.627 Haberleşme Sektörü: Dünyanın en büyük şirketleri arasında ilerşim şirketleri bulunmaktadır. 8 li yıllarla birlikte dünya ekonomisinde bunların özelleşrrilmesi gündeme gelmişrr. Eski adıyla PTT nin T si; Türk Telekom yılında bu piyasayı regüle etmek amacıyla Telekomünikasyon Kurulu kurulmuştur. Telekom un özelleşrrilmesi 5 de gerçekleşmişrr. Ticaret Sektörü: Değer (213) Sıralama Toplam telefon aboneliği (per 1 inhab.) 111 122 Mobil telefon aboneliği (% tot. tel. subscript.) 83,7 129 İnternet kullanıcı (per 1 inhab.) 46,3 95 Geniş bant internet (per 1 inhab.) 11,2 81 İnternet sağlayıcı (no.) 3779 28 Türkiye'de ulusal gelire katkı açısından en hızlı gelişen hizmet alt sektörüdür. Türkiye'de faaliyet gösteren şirketlerin önemli bir bölümü Rcaret, turizm ve inşaat sektöründe faaliyet göstermektedir. Toptan ve perakende Rcarewe gıda, dokuma giyim eşyası, mobilya kereste ve yapı malzemesi RcareR en önemlileridir. GSMH içerisinde Rcaret hizmetlerinin payı 198: %16, : %19,1, 2-5 döneminde toptan ve perakende Rcaret hizmetleri yıllık ortalama yüzde 11,2 oranında büyümüştür. 8
İnşaat Sektörü Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Emek- yoğun nitelikte, nitelikli eleman gerekrrmeyen, dışa ve ithalâta bağımlılığı düşük bir sektördür. İmalat sanayi yawrımı gibi devamlı ürerm kapasitesi ve isrhdam yaratmaz. Bu nedenle, toplam sabit sermaye yawrımları içindeki payına dikkatli bakmak gerekir. Konut talebinde canlanma 4 sonrasında olmuştur. GSMH içindeki payı %5-6 seviyesindedir.! Yurtdışı müteahhitlik hizmetlerinde - 212 döneminde gerçekleşen hızlı gelişme 1 krizi sonrasında yurrçi yawrımlar önemli ölçüde azalmışwr. Diğer tara~an, yurrçindeki ihalelerde varlığını sürdüren "aşırı düşük teklif" sorunu nitelikli firmaları kendi ülkelerinde iş yapamaz hale gerrmiş, iş gelişrrme çabalarının yurtdışına yoğunlaşmasına neden olmuştur. 1985 - döneminde yurrçi pazarda yabancı ortaklarla işbirliği içerisinde büyük ölçekli altyapı projeleri gerçekleşrren Türk müteahhitlik firmaları uluslararası standartlarda ürerm, proje yönermi ve uluslararası finans kuruluşları ile ilişkiler alanlarında önemli deneyimler kazanmışlardır. Petrol fiyatlarındaki arwşa bağlı olarak, petrol ve doğalgaz zengini olan, aynı zamanda coğrafi ve kültürel yakınlığımız bulunan ülkelerdeki yawrımlar artmış ve Türk müteahhitleri için çekici iş rsatları oluşmuştur. Bölge Proje Sayısı Proje Bedeli - ABD $ Pay (%) (212) (212) Orta Doğu 172 1,915,298,529 41.% BDT 29 1,553,52,797 39.7% Afrika 39 4,22,436,62 15.9% Avrupa 9 552,423,653 2.1% Asya 3 22,161,.8% Amerika 9 148,55,331.6% 441 26,61,372,93 9
1972-212 Dönemi Projeler Bilgi Teknolojileri Hizmetleri Proje Bedeli Pay (%) (ABD $)* Rusya Fed. 4,892,514,237 16.8% Türkmenistan 31,247,334,477 12.9% Libya 27,766,547,48 11.4% Irak 17,112,27,666 7.% Kazakistan 16,517,463,335 6.8% Katar 12,241,21,355 5.% S. Arabistan 12,161,755,445 5.% BAE 8,446,152,46 3.5% Cezayir 6,478,326,859 2.7% Romanya 6,14,484,988 2.5% Diğer 63,729,56,655 26.3% Ülkemizde bilgi teknolojileri pazarının büyüklüğü 3 milyar dolar civarındadır. Pazarın büyük kısmını donanım oluşturmakta, yazılım ve hizmetlerin bilgi teknolojileri pazarındaki payı yüzde 3 civarında kalmaktadır. Bilgi teknolojileri sektöründe yazılım ve hizmetler alanında çok sayıda firma faaliyet göstermekle birlikte, ölçek, yetkinlik, deneyim ve finansal güç açısından sorunlar yaşanmaktadır. Sektördeki en büyük 2 firmanın yaş ortalaması 13 tür. Pazarın darlığı ve dikey pazarlardaki sınırlı gelişim, deneyim ve teknik uzmanlık gelişrrilmesini güçleşrrmekte, dış pazarlara açılımın yetersiz oluşu ve iç pazarda fiyata dayalı rekabet büyümeyi güçleşrrmektedir. Diğer tara~an, dünyada yazılım ve hizmetler alanları bir yandan ekonomide verimlilik arwşının en temel unsurlarından biri haline gelirken diğer yandan yoğun bir isrhdam alanı olarak ortaya çıkmışwr. 1