Hayallettin Özkazanç tan Resimli ve Faideli Hikayeler Çinçhina Kuşu nun Hikayesi Kızıl Kantaron bitkisini bilirmisiniz? Ben bilmezdim, bu hikaye için öğrenmek durumunda kaldım, iyi de oldu. Kızıl kantaron şifalı bir bitki imiş. Yurdumuzda özelllikle doğu karadeniz de ve bursa-uludağ da yetişen bu dağ bitkisinin kökleri şifa imiş. Çentiyane, kızıllık otu, yılan otu, eşek turpu vb. İsimlerle de anılan bu bitkinin tüm şifalı otlar gibi sayısız faydaları varmış. İdrar söktürmek, mide ağrılarını dindirmek, ve hertürlü bözek sokmasına iyi gelmenin yanı sıra ateş düşürücü özelliği de varmış. Sizin gibi benim de dikkatimizi çeken husus; bu kızıllık otunun çiçeklerinin sarı oluşu oldu! Zaten bu hikayenin konusu da bu: sarı çiçekli bir bitkiye niye kızıllık otu denir ki? Kızıllık otu deyince insanın aklına şu hanım kızımızın şaçlarındaki gibi bir kızlık geliyor, ama..
Diyeceksiniz ki bu kızıl şaçlar boya! Bunlar gerçek kızıl değil! Sana ne kardeşim! Karı kısmı saçını zaten onbinlerce yıldır boyuyor. Eskiden tek seçenek zaten kına idi ve kına tam da şu anda gördüğünüz rengi yakalıyordu. Şimdiki kadınlar bu açıdan şanslı. Teknolojinin nimetlerinden yararlanmayıp, doğal yöntemlerle saçlarını kızıla boyamak için hala tek seçenek kına olarak görünüyor. Meğerse kına en eski kızıl boya imiş. Uygulandığı dokuya kızıl renk veren bu boya kına (Lawsonia inermis) bitkisinin yapraklarının kurutulup öğütülmesi ile hazırlanıyormuş. Ayrıca, türk örf ve adetlerinde gelin ve damatlara, askere gönderilen erkeklere de kına yapıldığını yada yakıldığını biliyoruz. Kına nın bir de bizde bilinmeyen bir özelliği varmış. Kuzey afrika da kına tozunun ateş düşürücü, iyileştirici bir etkisi olduğu biliniyormuş ve bazı kabileler hala bu tozu kullanıyorlarmış! Hikaye nin özünden fazla uzaklaşmadan konumuza kızıl kantaronun hikayesine geri gelelim. Kantaron sözcüğü bize yunancadan geçmiş, greklerde de kantaron şifalı bir bitki imiş ve ismi şifalı otlaraın ustası, piri kentaur Krion a bir atıf yapıyormuş. Biliyorsunuz grek mitolojisinde kentaurlar yarısı insan, yarısı at olarak tanımlanan hibrit yaratıklar. Grekler buna yarısı at demişler, ancak anadolu insanı yer mi? hemen anlamış o yarının at değil, eşşek olduğunu ve kızıl kantaron a yapıştırmış eşek kılığı otu, eşek turpu vb. isimleri. Tüm anadolu kavimleri gibi lazlar da bu otdan haberdar olmalılar ki, dillerinde hala kızıllık otu için iki tane sözcükleri var: mçita pira ve çheşi cami. Mçita lazcada kızıl anlamını taşıdığı için bizi pek bir yere götürmez diyoruz ve çhesi cami sözüne yükleniyoruz.
Lazca da Çhe: Sıtma Çami: İlaç anlamına geliyor. Buradan kızıl kantaron otunun lazlar için bir sıtma ilacı olduğunu anlıyoruz. Sıtma nın eskiden ülkemizde de yaygın görülen ateşli bir hastalık olduğunu ve sıtma ya karşı kinin denilen ilaç ile tedavi yapıldığını ya anam öğretti ya da ilk öğretmenim taliha hanım. Aradan yıllar geçti nereden öğrendiğimi bilmesem bile sıtma ilacının kinin olduğunu biliyorum! Ansiklopediler diyor ki, avrupalılar kinini peru yerlilerinden öğrenmişler. Amerikanın ispanyolca konuşan fatihleri yerli halk ile temasları sonucunda kinin ile tanışmışlar. Meğerse, peru da yetişen cinchona ağacının kabuğundan yaralanarak yerliler bir toz elde ediyorlarmış, bu toza kendi dillerinde kina diyorlarmış. Ateş düşürücü nitelikleri nedeni ile bu toz ispanyolların ilgisin çekmiş ve ispanyolcaya quina olarak geçmiş. Gel zaman, git zaman ispanyolca dan fransızca ya bu sözcük quinine olarak neşet etmiş. Fransızcadan da bizim dilimize kinin olarak aktarılmış. Tabi ki ben bunlara pek inanmıyorum, onun için hep mışlı, mişli anlatıyorum. Zaten ben kimseye inanmam, güvenmem: bir şeyi anlamıyorsam: anlamam. Herkesin aklı kendinedir
diye düşünürüm. Ancak, her duyduğum, her okuduğum kafamın bir yerinde uzun süre saklı kalır: özellikle de gariplikleri, terslikleri hiç unutmam. Bu sefer ortada bir terslik yoktu, kinin in etimolojisi gayep güzel duruyordu. Ama bir şey gözüme çarptı: peruların, kimbilir kaç bin yıldır, kinin elde etmek için kabuklarını kullandıkları bu bitkini adı cinchona gözüme lazca bir sözcük gibi göründü. Cinchona için bana google yardımcı oldu: meğerse amerikalıların bir mayın dökme gemisi varmış, ikinci dünya savaşında kullandıkları. Bir de costa rica da 2009 depreminde yıkılan bir kasabanın ismi imiş. Amerikan mayın gemisi cinchona amerikanın Oregon eyaletinde, portland şehrinde bir tersanede yapılmış ve denize indirilmiş. İsminin niye cinchona olduğuna dair bir kayıda rastlamadım. Ancak, sezgilerim bu deyimin oregon lu kızılderili kabilelerinden birisine kullanılan bir deyim olduğunu söyledi. Biraz zorlayıp bunu böyle olduğunu, ve oregon yerlilerinin orta asya dan göçmüş olduklarını da genetik olarak ispatlardım. Ancak elimin altında amarikan yerli haplotip dağılım haritası olamadığı için bu işi sonraya bıraktım. Kısa yolu seçtim, eniştemi aradım. Cinchona sözcüğünün lazcada bir anlam taşıyıp taşımadığını sornak için c leri ç yaptım Çinçhona diye bir bitki veya ağaçtan haberdar olup olmadığını sordum. Öyle bir ağaç bilmiyorum, ancak çocukluğumdan çinçhina diye bir kuş hatırlıyorum dedi. Bu internet müthiş bir şey: herşey internetde bir yerlerde duruyor. Ben de çinçhina kuşunu internet in derinliklerinden buldum, çıkardım. Meğerse, çinçhina
denen kuş zoolojide kızıl sırtlı örümcek kuşu (Lanius collurio) olarak bilinen bu kuş değilmiymiş! Bu kuş eniştemin arhavi deki köyünde çiçhina, bizim hopadaki köyümüzde ise ğaço diye biliniyormuş. Ğaço isimli kuşu çok duymuştum, ancak çiçhina yı eniştem sayesinde öğrenmiş oldum. İnsan ın arhavili bir eniştesi olması çok güzel bir şey! Bir gün arhavili eniştemin hikayesini de anlatırım size: arkaveli ismail in hikayesini. Bu kadar şanslı bir insan olur: perudaki bir bitki ile aynıadı taşıyan bir laz kuşu buluyorsunuz, bu da size bir telefon uzaklıkta! Tek yapmam gereken, eniştemi aramak oldu Tanrı benimle dalga geçiyor diye düşündüm bir an. Sonra, dedim kendime yılmak yok, yola devam. Çinçhina nın sırtını görüyorsunuz; ne de güzel bir rengi var, aynen kınalı gibi! Türkçede bu kuşa olsa olsa kınalı ismi verilirdi. Kızıl sırtlı örümcek kuşu gibi dolambaçlı bir isim vermişler, bence kınalı kuş olmalı bunu adı. Aslında hikayenin sonuna yaklaştık, çünkü sarı yapraklı kızıl kantaron otunun kızıllıgını kına rengine getirdik.. ancak bırakmıyoruz; lazcada kuşların bir kısmının üstlerine konmayı tercih ettikleri ağaçların ismi ile adlandırıldıklarını biliyoruz. Bu kuşa lazların çinçhina demesinin nedeni çinçhina ağacına gelmesine bağlıyoruz. Ve soruyoruz kendimize bu kınalı kuş neye gelir ki? Tabi ki kınakına bitkisine!
Ancak, bir gariplik daha oldu. Bu Kınakına bitkisi meğer (Cinchona officinalis) olarak adlandırılan bir cinchona türü değilmiymiş. Kabuklarından kinin in yapılan Cinchona Officinalis (Kınakına) kökboyasıgiller (Rubiaceae) familyasındanmış. Ve bu nedenle kızıl boya için kullanılan Kına (Lawsonia inermis) ile akraba çıkıyorlar. Peru nun yerlileri cinchona denilen bu bitkinin kabuklarından kina adını verdikleri ateş düşürücü bir ilaç yapıyorlar. Doğu karadenizde de çinçhona diye kınalı bir kuş var! Dahası da var: lazlar adı doğrudan sıtma ilacı anlamına gelen çheşi cami diye bir bitkiden yararlanarak ateş düşürücü bir ilaç yapıyorlar, türkçede kinin dediğimiz bu ilaca lazlar da hina diyorlar Oğlum, eşimin kızıl saçlarının doğal kına boyası ile boyalı olduğunu anlamış, bana sordu: babaannemin de saçları kınalı mı? diye. yok oğlum dedim, nereden çıkarıyorsun, babaannen gerçek bir kızıl. Peki, dedi kına nedir? Dedim ki kınayı bilmiyorum, ancak sana kinin in hikayesini anlatayım. Ve ona bu hikayeyi anlattım, çinçhina kuşunun hikayesini, çheşi çami nin hikayesini, lazların hikayesini.