T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BAKANLIĞIMIZ TASARRUFUNDA BULUNAN KÜLTÜR VARLIKLARINDAN BİLİMSEL, KÜLTÜREL VE TİCARİ AMAÇLARLA FAYDALANILMASINA İLİŞKİN MEVCUT MEVZUATIN DEĞERLENDİRMESİ UZMANLIK TEZİ Şakir DEMİROK Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Bülent GÖNÜLTAŞ NİSAN 2012 ANKARA
KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Şakir DEMİROK Tez Konusu : Bakanlığımız Tasarrufunda Bulunan Kültür Varlıklarından Bilimsel, Kültürel ve Ticari Amaçlarla Faydalanılmasına İlişkin Mevcut Mevzuatın Değerlendirmesi Tez Danışmanı : Bülent GÖNÜLTAŞ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim.../../2012 Şakir DEMİROK Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı
ÖNSÖZ Eğitim, turizm, bilişim ve medya alanlarında yaşanan gelişmelere paralel olarak tarihe artan ilgi kültür varlıklarına ait görsellerin akademik çalışmalarda ve basın-yayın ürünlerinde giderek daha sıklıkla yer almasını sağlamaktadır. Bu durum, müzelerin ve kütüphanelerin kültür varlıklarını çeşitli amaçlarla filme alma, fotoğraflarını çekme, kopyalarını çıkarma veya kendilerince hazırlanan görsel materyalden yararlanma taleplerine olabildiğince belirgin esas ve şartlara dayanarak cevap vermesini önemli kılmaktadır. Müzeler ve kütüphaneler kültür sektörünün gelişmesinde başı çeken kurumlardır. Avrupa ve Kuzey Amerika daki kuruluşlar ellerinde bulunan kültür varlıklarından belli başlı örneklerin görsellerinin dijital kopyalarını internet ortamına aktarıp kullanıcıların kolayca erişmesini sağlamaktadır. Bu kolaylık özellikle akademik amaçlı kullanıcıların bilgiye erişimi için önemli fırsat sunmakta, bu da kültür varlıklarına olan merak ve talebin artmasının yolunu açmaktadır. Ülkemizde de görsellerin dijital ortama aktarılması çalışmalarının Avrupa ve Kuzey Amerika daki ölçeğine ulaşması uzun zaman almayacaktır. Öngörülen bu süreç içerisinde müzelerin ve kütüphanelerin söz konusu görsellerin kullanımına ilişkin yasal esasları ve bu alanda tecrübe sahibi kuruluşların uygulamalarını ve yaklaşımlarını yakından takip etmesinde fayda vardır. Aynı gereksinim tarihi mekanlarda gerçekleştirilen profesyonel film ve fotoğraf çekimleriyle edinilen verilerin kullanımı ve kültür varlıklarının çeşitli yöntemlerle kopyalarının çıkarılarak satışı için de geçerlidir. Bu çalışma, söz konusu esas ve yaklaşımların değerlendirilmesi yönünde bir başlangıç niteliğindedir. Bu doğrultuda kültür varlıklarından faydalanılması konusunda Ülkemizdeki mevcut temel yasal hükümler incelenmiş, bu hükümlerle Bakanlığımız birimlerine tanınan hak ve yetkiler ile talep sahiplerine ait hak ve sorumlulukların çerçevesi belirlenmeye çalışılmıştır. British Museum, Bibliotheque National de France gibi kuruluşların sözleşme hukuku hükümleri gibi ilgili yasal
hükümleri bir araya getirerek düzenlediği esas ve şartlara nispeten mevzuatımızın yeterli detaylılığa sahip olmadığı görülmektedir. Bakanlığımız birimlerinin artan bilimsel, kültürel ve ticari amaçlı kullanım taleplerinin karşılanmasında karmaşık durumlara dahi hızla çözüm ve yanıt oluşturulmasını sağlayan açık ve net mevzuat esaslarına sahip olması birimlerin işleyişi ve taleplerin uygun biçimde değerlendirilmesi açısından önemlidir. Bu tez ile mevzuatın güncellenmesi için yapılacak çalışmalarda ele alınabilecek hususların bir araya getirilmesi amaçlanmıştır. Bu çalışmanın yapılmasına bilgileri ve görüşleriyle katkı sağlayan amirlerime, tez danışmanım Kültür ve Turizm Uzmanı Bülent GÖNÜLTAŞ a, Müzecilik Hizmetleri Şubesi Müdür Vekili Arkeolog Azime EVRENSEL e, aileme, başta oda arkadaşlarım Arkeolog Filiz KOCAELİ, Ebru AYLA, Yüksel ÜÇGÜL, Kültür ve Turizm Uzmanı Meltem YAŞDAĞ olmak üzere tüm mesai arkadaşlarıma, tezin hazırlanması sürecinde verdikleri her türden destek için arkadaşlarım Kültür ve Turizm Uzman Yardımcıları Egemen Batu VAROL, Safiye Tuna DÖNMEZ, Funda MENGİLLİ, Ozan AYDOĞDU ve Kültür ve Turizm Uzmanı Mahmut AKPINAR a içten teşekkürlerimi sunarım. ii
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ...v GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL MEVZUAT 1. KÜLTÜR VARLIKLARINDAN VERİ ELDE EDİLMESİNE VE BU VERİLERİN KULLANIMINA İLİŞKİN TEMEL YASAL HÜKÜMLER... 3 1.1 FSEK nin 46. Maddesinin Kapsamı... 8 1.2 KTVKK nin 34. Maddesi Uyarınca Düzenlenen Yönetmelik... 14 1.3 Mali Haklarla İlgili Koruma Süreleri Dolmuş Olan Eserlerden Mali Olarak Faydalanmaya Getirilen Kısıtlamalar... 17 1.4 Bridgeman Art Library ile Corel Corporation Arasındaki Dava... 19 1.5 Müze ve Kütüphanelerin Mali Haklarla İlgili Koruma Süresi Geçmiş Eserlere Ait Mali Hakları Kullanım Yetkisiyle İlgili Genel Değerlendirme... 26 1.6 KTVKK nin 43. Maddesi... 31 İKİNCİ BÖLÜM ALT MEVZUAT 2. FAYDALANMA ESASLARININ BELİRLENMESİNDE GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULACAK HUSUSLAR... 35 2.1 British Museum da Yapılacak Film Çekimlerine İlişkin Esaslar ve Şartlar... 36 2.2 British Museum Images in Dijital Görsellerin Kullanımına İlişkin Esas ve Şartları... 41 2.3 Kültür Varlıklarından Faydalanılarak Meydana Getirilen İşlenme Eserler... 48 iii
2.4 Ücretlendirmeye İlişkin Esasların Belirlenmesinde Göz Önünde Bulundurulması Gereken Hususlar... 50 2.5 Faydalanma Esaslarının Belirlenmesiyle İlgili Genel Değerlendirme... 53 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...56 KAYNAKÇA...59 EKLER...60 ÖZET...93 ABSTRACT...95 ÖZGEÇMİŞ...97 iv
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ age. bkz. : adı geçen eser : bakınız Esaslar ve Şartlar: British Museum da Yapılacak Film Çekimlerine İlişkin Esaslar ve Şartlar FSEK KTVKK : 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu : 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu m. : madde Şartlar : British Museum Images e Ait Dijital Görsellerin Kullanımına İlişkin Esaslar ve Şartlar v
GİRİŞ Fikri mülkiyet haklarının korunması en çok tartışmaya konu olan meselelerden biridir. Bir fikri üründen faydalanmanın hangi orandan itibaren fikri ürün sahibinin iznini ve kazanç talebinin karşılanmasını gerektireceğine ilişkin tartışmasız ölçütler bulunmamaktadır. Hiçbir ürünün meydana getirilirken tamamen orijinal olamayacağı; bir fikir sahibinin kendi ürününden faydalanabilmesi için tanıtımına yönelik olarak onun belli ölçüde serbestçe kullanılmasına müsaade etmesindeki yarar; genellikle bir fikri üründen o ürüne ait hakları kullanma yetkisinin belirli bir süreliğine başka birine devredilmesi yoluyla faydalanıldığı, bu nedenle fikri ürün sahibinin bu hakları kullanma yetkisini alan kişiye karşı sorumlu olması fikri mülkiyet hukukunu karmaşıklaştıran unsurlardır. Bu çalışmanın ilk bölümünde Bakanlığımızın birimlerinin tasarrufunda bulunan kültür varlıklarına ait verilerin kullanılmasına ilişkin fikri mülkiyet hukuku esaslarının incelenmesi, bu yolla söz konusu varlıklardan bilimsel, kültürel ve ticari amaçlarla faydalanma taleplerinin değerlendirilmesinde benimsenecek yaklaşımların belirlenebilmesi amaçlanmıştır. Bunun için ilk olarak FSEK de ve KTVKK de doğrudan kültür varlıklarından faydalanılmasına ilişkin getirilen hükümler incelenmiş, bu hükümler FSEK nin eser sahibine ve eserden yararlananlara tanınan hakları konu alan diğer hükümleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme yapılırken Avrupa da ve Kuzey Amerika daki müze, kütüphane gibi benzer kuruluşlarca gerçekleştirilen işlemlerde esas alınan düzenlemeler ve bu kurumların fikri mülkiyet hukukuna yaklaşımı etrafındaki tartışmalar da ele alınmıştır. İlk bölümde son olarak KTVKK nin kazı, sondaj ve araştırma başkanlıklarına bu çalışmalarda bulunan varlıklar üzerine yayım yapma hakkı tanıyan 43. maddesi konu edilmiş ve bu hakkın kapsamı tartışılmıştır.
Çalışmanın ikinci bölümünde ise, Bakanlığımız mevzuatının değerlendirilmesi için faydalı olabileceği düşünülen, British Museum un film çekimleri ve kültür varlıklarının görsellerinin ticari amaçla kullanımı için ayrıntılı olarak düzenlediği lisans sözleşmesi esasları incelenmiştir. Bu esasların belirlenişinde gözetilen ilkeler Ülkemiz yasalarındaki ilgili hükümler ve Bakanlığımız birimlerinin uygulamaya yönelik ihtiyaçları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Avrupa ve Kuzey Amerika daki benzer kuruluşların özellikle ticari amaçlı kullanımların ücretlendirilmesi konusunda yaptığı detaylı ayrımlamalar birimlerin uyguladığı mevzuatın güncellenmesi için değerli örnekler teşkil etmektedir. Mevzuatın güncellenmesine yönelik öneriler çalışmanın ekinde bulunan bir taslak çalışmasında yer almaktadır. 2
BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL MEVZUAT 1. KÜLTÜR VARLIKLARINDAN VERİ ELDE EDİLMESİNE VE BU VERİLERİN KULLANIMINA İLİŞKİN TEMEL YASAL HÜKÜMLER Çalışmanın bu bölümünde Bakanlığımızın tasarrufunda bulunan kültür ve tabiat varlıklarından bilimsel çalışmalar, tanıtım amaçlı veya ticari yayın, film projeleri, bireysel meraklar ve benzeri kapsamlarda faydalanılmasıyla ilgili yürütülen işlemlerde uygulanan ve esas alınan temel mevzuat hükümleri incelenecektir (1). Bu hükümlerin bir kısmı çalışma kapsamında bir kültür varlığının aslından faydalanılmasını, bir kısmı da o varlık üzerine yapılan çalışmayla elde edilen verilerden yararlanılmasını konu alır. Bu inceleme ile kültür varlıklarının sözü edilen yasal hükümlerin ne ölçüde kapsamında bulunduğu, ayrıca faydalanma iznini veren kurum olarak Bakanlığımızın ilgili birimlerinin yasalar çerçevesindeki hak, yetki ve sorumlulukları incelenecektir. Bununla, çalışmalarda kültür varlıklarının asıllarından faydalanılması sonucunda elde edilen verilerin kullanımına ilişkin ortaya çıkabilecek ihtilaflı durumlarda ve belirsizliklerde başvurulabilecek yasal esasların netleştirilmesi amaçlanmaktadır. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünün, Milli Kütüphane Başkanlığının, Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğünün, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğünün ve Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığının tasarrufunda bulunan kültür varlıklarından faydalanılmasına ilişkin işlemlerde esas aldığı Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ait Eserlerden Faydalanma Usul ve Esasları Hakkında 1 Konu kapsamında Bakanlığımıza bağlı müze ve örenyerlerinde bulunan tabiat varlıkları da yer aldığından burada kültür ve tabiat varlıkları ifadesi kullanılmıştır. Ancak çalışmada ele alınan her konuda geçerli olmadığından çalışmanın geri kalan bölümünde kültür ve tabiat varlıkları ifadesine yer verilmemiş, faydalanmaya konu varlıklar genel bir tanımlayıcı olarak kültür varlıkları şeklinde ifade edilmiştir. Bu yüzden tabiat varlıklarını da ilgilendiren kısımlarda kültür varlıkları ifadesi kültür ve tabiat varlıkları olarak anlaşılmalıdır.
Tüzük (2) (Ek: 1), FSEK nin Devletin Faydalanma Salahiyeti başlıklı 46. maddesi uyarınca düzenlenmiştir. Bu maddeye göre Çoğaltma ve yayımı eser sahibi tarafından açıkça men edilmemiş olan ve umumi kütüphane, müze ve benzeri müesseselerde saklı bulunan henüz yayımlanmamış ve alenileşmemiş eserler, mali haklarla ilgili koruma süresi dolmuş olmak şartıyla bulunduğu kamu kurum ve kuruluşuna ait olur. Bunlardan kamu kurum ve kuruluşları ile bilimsel vesair amaçlarla faydalanmak isteyen kişi ve kuruluşların izin alacakları merci ve bunlardan alınacak ücretlerle bu ücretlerin hangi kültürel gayelerde sarfedileceği ve diğer hususlar, ilgili kuruluşların görüşü alındıktan sonra Kültür Bakanlığınca hazırlanacak tüzükle belirlenir. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünce yukarıda anılan Tüzükle beraber KTVKK nin 34. maddesi uyarınca düzenlenen Müzelerle Müzelere Bağlı Birimlerde ve Örenyerlerindeki Kültür Varlıklarının Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi, Mulaj ve Kopyalarının Çıkarılması Hakkında Yönetmelik (Ek: 2) uygulanmaktadır. KTVKK nin 34. maddesi Kültür Bakanlığına bağlı örenyerleri ve müzelerdeki taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarının öğretim, eğitim, bilimsel araştırma ve tanıtma amacı ile fotoğraflarının ve filmlerinin çekilmesi, mulaj ve kopyalarının çıkartılması Kültür Bakanlığının iznine bağlıdır. Bu hususlarla ilgili esaslar, yönetmelikte tespit olunur şeklindedir. Bu maddede yazma eser kütüphaneleri kapsam dışında kalmış, söz konusu eserlerden faydalanılmasına ilişkin Kültür ve Turizm Bakanlığı Yazma Eser Kütüphaneleri Çalışma, Yazma ve Eski Harfli Basma Eserlerden Yararlanma Yönetmeliği nin 3. maddesinde hukuki dayanak olarak 16.04.2003 tarihli ve 4848 sayılı Kültür ve Turizm Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun'un Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğünün Görevleri başlıklı 10. maddesi gösterilmiştir (3). Aralarında yazma eserler de bulunan Milli Kütüphane 2 Bakanlar Kurulunun 13.02.2006 tarih ve 2006/10082 sayılı Kararıyla değişik Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ait Eserlerden Faydalanma Usul ve Esasları Hakkında Tüzük, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 19253, 16/10/1986. 3 4848 Sayılı Kültür ve Turizm Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 25093, 29/04/2003. Madde 10. 4
materyallerinden faydalanılmasına ilişkin Milli Kütüphane Hizmetlerinden Yararlanılmasında Uygulanacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik de dayanak olarak (m. 3) 23.03.1950 tarihli ve 5632 sayılı Milli Kütüphane Kuruluşu Hakkında Kanunun 2. maddesi ve Ek 1. maddesi ile yukarıda anılan Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ait Eserlerden Faydalanma Usul ve Esasları Hakkında Tüzüğü göstermiştir (4). Yazma eserleri ilgilendiren bu iki Yönetmeliğin dayandırıldığı kanun maddelerinde, KTVKK nin 34. maddesinde olduğu gibi kültür varlıklarından faydalanılmasıyla ilgili hususların ne şekilde belirleneceğine ilişkin hükümler bulunmamaktadır. Bakanlığımızın anılan birimlerince uygulanan Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ait Eserlerden Faydalanma Usul ve Esasları Hakkında Tüzüğün Alınacak Ücretler başlıklı 4. maddesinde belirlenen ücretlerin geçerli ücret tarifesi olarak kullanılması, Müzelerle Müzelere Bağlı Birimlerde ve Örenyerlerindeki Kültür Varlıklarının Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi, Mulaj ve Kopyalarının Çıkarılması Hakkında Yönetmeliğin Ücret başlıklı 14. maddesinde alınacak ücretlerin 2252 sayılı Döner Sermaye Kanunu ve ilgili mevzuat göz önüne alınarak Bakanlıkça saptanacağı hükmüyle çelişki oluşturmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı Resim ve Heykel Müzeleri Yönetmeliğinde ise (m. 32) bir ara yol bulunduğu görülmektedir. Yönetmeliğin 32. maddesi 1. bendinde müzede araştırma yapmak isteyen kişi, kurum veya kuruluşların söz konusu Tüzük hükümlerine göre Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğünden izin almak kaydıyla çalışma yapabilecekleri belirtilirken, maddenin 3. bendinde, eserlerden yararlanma karşılığı alınacak ücretlerin 2252 sayılı Kanun ve ilgili mevzuat göz önünde bulundurularak Genel Müdürlüğün teklifi, Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yönetim Kurulunun Kararı ve Bakan Onayı ile tespit edileceği belirtilmiştir (5). 4 Milli Kütüphane Hizmetlerinden Yararlanılmasında Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 27721, 06/10/2010; 5632 Sayılı Milli Kütüphane Kuruluşu Hakkında Kanun, T.C. Resmi Gazete, 7469, 29/03/1950. 5 Kültür ve Turizm Bakanlığı Resim ve Heykel Müzeleri Yönetmeliği, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 27724, 09/10/2010. Madde 32. 5
Diğer bir nokta, söz konusu Tüzüğün Bakanlığımız tasarrufunda bulunan tabiat varlıklarına ve taşınmaz kültür varlıklarına ilişkin bir ifade içermiyor olmasıdır. Esas alınan mevzuat hükümleri arasındaki bu belirsizliğin çözümlenebilmesi amacıyla anılan Tüzüğün dayandığı FSEK nin 46. maddesinin incelenmesi yararlı olacaktır. Bu kanun maddesinin incelenmesinden önce ilk olarak Bakanlığımıza bağlı müze ve örenyerlerinde bulunan kültür varlıklarının ne ölçüde FSEK nin kapsamında yer aldığını belirlemekte fayda vardır. Kültür varlıklarının tanımlanmasında kullanılan eser kelimesi bu alanda kavram karışıklığına neden olabilmektedir. KTVKK nin bazı maddelerinde genel bir tanımlayıcı olarak eser kelimesine yer verilmişse de (madde 7, 24, 26, 37 gibi), Kanunda korunması gerekli olan nesneler taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları olarak tanımlanmıştır. FSEK nin 1/B maddesinde ise eser, Sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleri, eser sahibi ise Eseri meydana getiren kişi olarak tanımlanmıştır. Buna göre, örneğin Anadolu Medeniyetleri Müzesinde bulunan Asur Ticaret Kolonileri dönemine ait, üzerinde bir alım satım sözleşmesinin yer aldığı çivi yazılı bir tablet FSEK nin tanımına göre bir eser değilken, aynı döneme ait bir süs eşyası bir eser niteliğindedir. FSEK nin 27. maddesi 1. fıkrasına göre bir eseri meydana getiren kişi yaşadığı sürece ve ölümünden sonra hak sahibi olanlar 70 yıl boyunca Kanunun 21, 22, 23, 24 ve 25. maddelerinde, sırasıyla İşleme, Çoğaltma, Yayma, Temsil ve İşaret, Ses ve/veya Görüntü Nakline Yarayan Araçlarla Umuma İletim hakkı olarak belirtilen mali haklardan faydalanabileceklerdir (6). FSEK nin 26. maddesi 1. fıkrası uyarınca, Kanunun 46. ve 47. maddesindeki haller dışında bu sürenin (mali haklarla ilgili koruma süresinin) bitiminden sonra herkes eser sahibine tanınan mali 6 Bu hakların dışında FSEK nin Güzel sanat eserlerinin satış bedellerinden pay verilmesi başlıklı 45. maddesi hükümlerine istinaden doktrinde pay ve takip hakkının da mali haklardan sayılması gerektiği ileri sürülmüştür. Şirin Aydıncık, Fikri Haklara İlişkin Lisans Sözleşmeleri, İstanbul: Arıkan Basım Yayım, 2006. s. 36. 6
haklardan faydalanabilecektir (7). Eser sahibi tarafından aksi belirtilmemişse ve eser 46. ve 47. madde hükümleri kapsamında bulunmuyorsa (yani yayımlanmamış olup aslı bir müzede, kütüphanede veya benzeri bir yerde muhafaza edilmiyor ya da üzerindeki mali haklardan faydalanma salahiyeti kamuya maledilmemiş ise) örneğin yayınlanmış bir roman mali haklarla ilgili koruma süresinin bitiminden sonra herkes tarafından çeşitli şekillerde kamuya arz edilebilir. Bir televizyon programında Mevlana nın Mesnevi sinden bir bölüm okumak veya Ömer Seyfettin in bir hikayesini senaryolaştırarak filme aktarmak için bir kişiden veya kurumdan izin alınmasına gerek bulunmamaktadır. Bir eserin sahibinin eseri üzerindeki manevi hakları ise FSEK nin 14, 15, 16 ve 17. maddelerinde düzenlenmiştir. Bu haklar, umuma arz yetkisi, adın belirtilmesi yetkisi, eserde değişiklik yapılmasını yasaklama yetkisi ve eserin bir başka kişinin zilyetliğinde ve mülkiyetinde bulunması halinde belirli şartlarla eserin aslından, yani orijinalinden yararlanma yetkisidir (8). FSEK nin temel amacı bir eseri meydana getiren kişiyi ve o kişinin yasal mirasçılarını belirli bir süreliğine fikir ve emek hırsızlığına karşı korumaktır. Bu süre içerisinde bu haklara sahip olan kişiler eser üzerinde tasarrufta bulunabileceklerdir. Sürenin bitimiyle eser topluma mal olarak insanlığın kültür mirasının bir parçası haline gelir ve artık herkes bu sürenin bitimi öncesinde hak sahibi durumunda olan kişilerden izin istemeksizin eseri çoğaltarak, işleyerek, formatına göre tercüme 7 FSEK nin Kamuya Mal Etme başlıklı 47. maddesi: Bir kararname ile memleket kültürü için önemi haiz görülen bir eser üzerindeki mali haklardan faydalanma salahiyeti, hak sahiplerine münasip bir bedel ödenmesi suretiyle koruma süresinin bitiminden önce kamuya maledilebilir. (Değişik fıkra: 03/03/2001-4630/24. md.) Bu hususta karar verilebilmesi için eserin Türkiye'de veya Türkiye dışında Türk vatandaşları tarafından vücuda getirilmiş olması ve aynı zamanda yayımlanmış eser nüshalarının iki yıldan beri tükenmiş bulunması ve hak sahibinin uygun bir süre içinde eserin yeni baskısını yapmayacağının tespit edilmesi gerekir. Bu kararnamede: 1. Eser ve sahibinin adı; 2. Müktesep hakları ihlal edilen kimselere ödenecek bedel; 3. Mali hakları kullanacak makam veya müessese; 4. Verilen bedelin itfasından sonra elde edilecek safi karın hangi kültürel gayelere tahsis edileceği; yazılır. 8 Şirin Aydıncık, age. s. 28 7
ederek, sahneye koyarak, senaryolaştırarak, çizgi roman haline getirerek vb. yollarla faydalanabilir. Nitekim bir eser, sahibince belirli bir kültürel ve fikri birikimin üzerine, kendisinden önce gelen örneklere binaen meydana getirilmiş olduğundan bir tek kişinin yaratıcılığının ürünü olarak görülemez. Örneğin dizel motor bir yenilik olmakla beraber geçmişi ilk değirmenlere kadar gidip elektrik motorlarına uzanan bir teknoloji tarihinin parçasıdır. Bu bakımdan orijinal bir fikrin geçici olarak korunması anlamlıdır. 1.1 FSEK nin 46. Maddesinin Kapsamı FSEK nin mali haklarla ilgili temel hükümlerine istinaden FSEK 46. madde kapsamında bulunan eserlere ait mali haklardan faydalanma konusunu anlamayı güçleştiren bir belirsizlik bulunmaktadır. FSEK nin 26. maddesi 3. fıkrasında mali haklarla ilgili koruma süresinin, eserin alenileşmesinden önce cereyana başlamayacağına hükmedilmiştir. Yani bir eser kamuya arz edilmediği sürece eser üzerinde mali hak sahibi olacak bir kişi veya kurumun bu hakkını kullanacağı süre de başlamaz. Diğer yandan FSEK nin 46. maddesinde, yayınlanmamış ve alenileşmemiş eserlerin, mali haklarla ilgili koruma süresi dolmuş olmak şartıyla bulundukları kamu kurum ve kuruluşuna ait olacağına hükmedilmiştir. Doğal olarak, söz konusu sürenin başlaması eserin alenileşmesine bağlı olduğuna göre sürenin sona ermesi zaman bakımından değişkenlik gösterebilecektir. Örneğin bir hattatın daha önce yayınlamadığı, sergilemediği bir hat eseri, müzeye gelişinden iki yüz yıl sonra sergilenerek veya yayınlanarak alenileştirilebilir. Bu durumda esere ilişkin mali hak sahibi olacak eser sahibinin yaşadığı süre ve ölümünden sonraki 70 yıl sona ermiş olacak ve esere ilişkin mali haklarla ilgili koruma süresinin dolması gerçekleşmemiş olacaktır. Bu yüzden, eserlerin müze, kütüphane veya benzeri bir yerde saklanmaya başladığı tarihten itibaren, alenileşip alenileşmediklerine bakılmaksızın mali haklarla ilgili koruma süresinin başlamış olduğunun kabul edilmesi gerektiği düşünülebilir. Erdil, bir eserin bir kamu kurumunun zilyetliğine geçmekle alenileşmiş olacağını 8
ileri sürmektedir (9). Üzerinde mali hak sahibi olarak tanınacak bir kişi bulunmayan alenileşmemiş eserlerle ilgili koruma sürelerinin ise halihazırda sona ermiş olacağı kabul edilebilir. İlk bakışta 46. maddedeki hükümden devletin faydalanma salahiyetinin mali haklarla ilgili koruma süresinin bitiminden önce mi yoksa sonra mı başladığına ilişkin açık bir fikir edinilememektedir. Erdil, 46. maddeyle ilgili olarak eserin zilyedi bulunan kamu kurumlarının esere ilişkin koruma süresinin dolmasını müteakip kendiliğinden eserin mali haklarının sahibi durumuna geçtiğini, ancak FSEK nin 15. ve 16. maddelerinde eser sahibine tanınan manevi haklara ve 19. maddede yasal mirasçılara tanınan haklara halel gelmeyeceğini ifade etmiştir (10). Ancak bu noktada FSEK nin 15, 16 ve 19. maddelerine konu olan hakların ele alınması yerinde değildir, çünkü söz konusu fikri haklar yalnızca mali haklarla ilgili koruma süresi boyunca geçerli olup, bu sürenin bitiminden sonra eserin maliki durumuna geçen kamu kurumu zaten eser üzerindeki tek hak sahibi olacaktır (11). Devletin henüz alenileşmemiş ve yayınlanmamış bir eserden faydalanma 9 Engin Erdil, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Şerhi, İstanbul: Vedat Kitapçılık 2009: s. 958 10 Engin Erdil, age. 958 11 FSEK nin 19. maddesi 1. ve 2. fıkraları: Eser sahibi 14 ve 15 inci maddelerin birinci fıkralariyle kendisine tanınan salahiyetlerin kullanılış tarzlarını tesbit etmemişse yahut bu hususu her hangi bir kimseye bırakmamışsa bu salahiyetlerin ölümünden sonra kullanılması, vasiyeti tenfiz memuruna; bu tayin edilmemişse sırasiyle sağ kalan eşi ile çocuklarına ve mansup mirasçılarına, ana - babasına, kardeşlerine aittir. (Değişik fıkra: 03/03/2001-4630/12. md.) Eser sahibinin ölümünden sonra yukarıdaki fıkrada sayılan kimseler eser sahibine 14, 15 ve 16 ncı maddelerin üçüncü fıkralarında tanınan hakları eser sahibinin ölümünden itibaren yetmiş yıl kendi namlarına kullanabilirler. FSEK nin 14. maddesi 1. fıkrası: Bir eserin umuma arzedilip edilmemesini, yayımlanma zamanını ve tarzını munhasıran eser sahibi tayin eder. FSEK nin 15. maddesi 1. fıkrası: Eseri, sahibinin adı veya müstear adı ile yahut adsız olarak, umuma arzetme veya yayımlama hususunda karar vermek salahiyeti munhasıran eser sahibine aittir. FSEK nin 14. maddesi 3. fıkrası: (Değişik fıkra: 03/03/2001-4630/8. md.) Eserin umuma arz edilmesi veya yayımlanma tarzı, sahibinin şeref ve itibarını zedeleyecek mahiyette ise eser sahibi, başkasına yazılı izin vermiş olsa bile eserin gerek aslının gerek işlenmiş şeklinin umuma tanıtılması veya yayımlanmasını menedebilir. Menetme yetkisinden sözleşme ile vazgeçmek hükümsüzdür. Diğer tarafın tazminat hakkı saklıdır. FSEK nin 15. maddesi 3. fıkrası: Bir eserin kimin tarafından vücuda getirildiği ihtilaflı ise, yahut her hangi bir kimse eserin sahibi olduğunu iddia etmekte ise, hakiki sahibi, hakkının tesbitini mahkemeden isteyebilir. FSEK nin 16. maddesi 3. fıkrası: (Değişik fıkra: 03/03/2001-4630/9. md.) Eser sahibi, kayıtsız ve şartsız olarak yazılı izin vermiş olsa bile şeref ve itibarını zedeleyen veya eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değiştirilmeleri menedebilir. Menetme yetkisinden bu hususta sözleşme yapılmış olsa bile vazgeçmek hükümsüzdür. 9
salahiyetinin koruma süresinin dolmasını müteakip başladığı kabul edilirse bu, koruma süresi boyunca esere ilişkin hakların yalnızca eser sahibine ve ilgili diğer hak sahiplerine tanınan haklardan ibaret kalacağı anlamına gelir. Yani bu durumda müze veya kütüphane yalnızca eserin saklandığı kurum durumunda kalacak, esere ait mali haklardan da ancak koruma süresinin dolmasından sonra faydalanabilecektir. Oysa FSEK nin Eser sahibinin zilyet ve malike karşı hakları başlıklı 17. maddesinin 2. fıkrasında aslın malikinin eser sahibi ile yapmış olduğu sözleşme şartlarına göre eser üzerinde tasarruf edebileceği, 1. fıkrasında da eser sahibinin gerekli durumlarda aslın maliki ve zilyedinden, koruma şartlarını yerine getirmek kaydıyla, Kanunun 4. maddesi 1. ve 2. bentlerinde sayılan güzel sanat eserlerinin ve 2. maddesinin 1. bendinde ve 3. maddesinde sayılıp da yazarlarla bestecilerin el yazısıyla yazılmış eserlerinin asıllarından geçici bir süre için yararlanmayı talep etme hakkına sahip olduğuna hükmedilmiştir. 17. maddenin bu hükümlerinden anlaşıldığı üzere belirli bir kişi veya kurumun mülkiyetine veya zilyetliğine verilmiş bir eser üzerinde mali olarak tasarruf etme hakkı öncelikli olarak söz konusu kişi veya kuruma aittir. Eser sahibine 17. madde ile tanınan haklar, ölümünden sonra hak sahibi olacak kişilere tanınmamıştır (bkz. Dipnot 11: FSEK nin 19. maddesi 2. fıkrası). FSEK nin 57. maddesinde, asıl veya çoğaltılmış nüshalar üzerindeki mülkiyet hakkının devrinin, aksi kararlaştırılmış olmadıkça fikri hakların devrini ihtiva etmediğine hükmedilmiştir. Buna göre eser sahibi FSEK nin 17. maddesiyle kendisine tanınan hakları kullanabilecek, ilgili hak sahipleri ise eser sahibinin ölümünden sonraki 70 yıl içinde FSEK nin 19. maddesi 2. fıkrası uyarınca kendilerine tanınan fikri haklar kapsamında yalnızca eserlere ilişkin mali hakların kullanımını kısıtlayabileceklerdir. Konuyu örneklemek gerekirse, Yargıtay ın 1995 yılına ait bir kararında, müzede muhafaza edilen bir eserin mali haklarla ilgili koruma süresi boyunca eser sahibinin mirasçısının eser üzerindeki fikri hakkının devam ettiği esasına dayanılmıştır. Yargıtay 11. Hukuk Dairesinin 19.10.1995 tarih ve 1995/5303 esas sayılı bu kararında, Ressam Şefik tarafından 1937 yılında İstanbul Resim ve Heykel Müzesi ne bağışlanan Konya Alaattin Camii Civarından Manzara adlı resmin 10
anılan ressamın mirasçısının izni olmadan bir takvimde basılması üzerine mirasçının eser üzerindeki maddi ve manevi haklarının ihlal edildiği iddiasıyla ilgili olarak, eserin mülkiyeti müzeye bağışlanmış olmakla birlikte FSEK nin 57. maddesi uyarınca eser üzerindeki fikri hakların eser sahibinin mirasçısında kaldığına hükmedilmiştir (12). Buradan, müzenin tabloya ait mali haklardan, eser üzerinde fikri hak sahibi olan mirasçının iznine bağlı olarak yararlanabileceği anlaşılmaktadır. FSEK nin 46. maddesindeki düzenlemeden, alenileşmemiş ve yayınlanmamış eserler üzerinde eser sahibine ve yasal mirasçılarına tanınan fikri haklardan istifade sürelerinin sona ermesinden önce devlete kontrollü bir hak tanındığı anlaşılır. Bununla, alenileşmemiş eserlerin ilgili kurumun inisiyatifiyle alenileştirilmesi konusunda bir salahiyet verilmiş olduğu düşünülebilir. Erdil in düşüncesi doğrultusunda bir eserin bir kamu kurumunun zilyetliğine geçmekle teknik olarak alenileşmiş olacağı kabul edilse bile bu, eserin kamuya arz edilerek alenileştiği anlamına gelmez. Bir müze, eser alımı yoluyla koleksiyonuna kattığı bir minyatür çalışmasını fikri hak sahipliğine ilişkin sürenin dolmasından sonra, yani hak sahiplerinin müdahale imkanı olmadan, sergileyerek, yayımlayarak veya ruhsat vermek yoluyla yayımlatarak, kamuya arzını gerçekleştirebilir. Alenileşmemiş bir eser devletin zilyetliğine alındığı için eserin alenileşmesi durumunda fikri hak sahibi olacak kişilerin eserin alenileştirilmesi yönünde bir şartı yok ise müzeye karşı bir zorlayıcılığı bulunamaz. Bu durumda devletin zilyetliğine veya mülkiyetine geçen alenileşmemiş eserler için, FSEK nin 19. maddesi 1. fıkrasında eser sahibinin yasal mirasçılarının fikri hakkı olarak tanınan, Kanunun 14. maddesi 1. fıkrasına konu alenileştirme yetkisinin geçerli olmadığı kabul edilebilir. (bkz. Dipnot 11). Bu noktada, eski devirlere ait olan eserlerin FSEK nin 46. maddesine konu olup olmadığı hususunun netleştirilmesi yerinde olacaktır. İlk olarak, maddedeki alenileşmemiş ve yayınlanmamış tanımının ifade ettiği niteliğin FSEK hükümlerine göre kamuya arzı gerçekleşmemiş eserlere ait olduğuna dikkat edilmelidir. Topraktan 12 Duygu Öztunalı, Eser Sahibinin Manevi Hakları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 2010, s. 114. 11
yeni çıkarılmış arkeolojik eserler günümüzdeki kamunun bilgisi dahilinde olmamakla birlikte, meydana getirilmiş oldukları dönemde kamuya arz edilmiş oldukları için FSEK ye göre alenileşmiş eser durumundadırlar. Farklı bir bakışla bunun aksi iddia edilebilse dahi 46. maddenin önceki hali, arkeolojik eserlerin bu madde kapsamına giremeyeceğini göstermektedir. FSEK nin 46. maddesinin 2936 sayılı Kanunla değiştirilmeden önceki halinde faydalanma yetkisinin lüzum görüldüğü takdirde ve bir kararname çıkarılarak devlete, meslek birliğine yahut uygun bulunacak diğer bir kültür müessesesine verilebileceğine hükmedilmiştir (13). Söz konusu kanun değişikliği ile eserin zilyedi olan kamu kurum ve kuruluşlarının esere ilişkin koruma süresinin dolmasından sonra kendiliğinden mülkiyet sahibi olacakları hükmü getirilmiştir. KTVKK den ve FSEK nin 46. maddesindeki değişiklikten önce yürürlükte bulunan 1710 sayılı Eski Eserler Kanununun 3. maddesinde, bütün taşınır ve taşınmaz eski eserler devletin malı olarak belirlenmiştir (14). FSEK nin 1983 tarih ve 2936 sayılı Kanunla mülga 46. maddesi hükümleri doğrultusunda, devlet malı olarak belirlenen bir eserden faydalanma salahiyetinin bir mesleki birliğe veya bir kültür müessesesine verilmesi mümkün olamayacağından, eski devirlere ait eserlerin söz konusu mülga madde kapsamında bulunmadığı anlaşılır. Madde değişikliğiyle faydalanma yetkisinin bir mesleki birliğe veya bir kültür müessesesine verilebilmesi hükmünün kaldırılması amaçlanmıştır. Yenilenen maddede ise halihazırda devlet mülkiyetinde bulunan eserlere atıfta bulunulmamıştır. Buradan yenilenen madde kapsamında bulunan eserlerin maddenin mülga haline konu eserlerle aynı olduğu, yani devlet malı niteliği 13 FSEK nin 46. maddesinin 01.11.1983 tarihli ve 2936 sayılı Kanunla değiştirilmeden önceki hali: Çoğaltma ve yayımı sahibi tarafından açıkça menedilmemiş olan ve umumi kütüphane, müze ve buna benzer sair müesseselerde saklı bulunan henüz yayımlanmamış eserlerden faydalanma salahiyeti bir kararname ile munhasıran Devlete veya mesleki birliğe, yahut Devletçe uygun görülecek bir kültür müessesesine verilebilir. Kararname : 1. Eser sahibinin adını; 2. Faydalanma salahiyetinin hangi makam veya müesseseye verildiğini ve bir zamanla mukayyet olup olmadığını; 3. Safi karın kültürel gayelere tahsis edileceğini; ihtiva eder. http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=5.3.5846&mevzuatiliski=0&sourcexml Search=i Erişim tarihi: 03.01.2012. 14 1710 Sayılı Eski Eserler Kanunu T.C. Resmi Gazete Sayı: 14527, 06/05/1973. m. 3. 12
taşımayan eserler olduğu anlaşılmaktadır. Sonuç olarak, FSEK nin 46. maddesiyle alenileşmemiş ve yayınlanmamış olup bir kamu kurum veya kuruluşunun himayesine intikal eden bir eserin hukuki durumunun belirlenmesi amaçlanmış olduğundan bu madde uyarınca düzenlenen tüzüğün söz konusu kamu kuruluşlarında bulunan eski devirlere ait kültür varlıklarından faydalanılmasına ilişkin işlemlerde esas alınması yerinde bir uygulama değildir. Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ait Eserlerden Faydalanma Usul ve Esasları Hakkında Tüzük, Genelkurmay Başkanlığı ile T.B.M.M. Milli Saraylar Daire Başkanlığınca esas alınmamaktadır (15). Ancak Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğünce faydalanmaya ilişkin düzenlenen bir yönetmelik olmaksızın uygulanmakta, Vakıflar Genel Müdürlüğü Müzeler Yönetmeliğinin Müzede Araştırma Yapılması başlıklı 36. maddesi 2. bendinde ise müzede araştırma yapmak isteyen kişi ya da kuruluşların anılan Tüzük hükümlerine göre Genel Müdürlükten izin almak zorunda oldukları belirtilmektedir (16). Görüldüğü üzere mülkiyetinde kültür ve tabiat varlığı bulunan kamu kurumları arasında söz konusu varlıklardan faydalanılmasıyla ilgili olarak Tüzüğün esas alınması konusunda bir uygulama birliği bulunmamaktadır. Esasen Tüzük istisnai olarak bir müze veya kütüphane gibi bir kuruluşun zilyetliğine devredilen alenileşmemiş bir eser üzerindeki mali hakkın hangi koşullarla kime verileceğini tayin eden bir kanun maddesine dayanmakla birlikte içerik olarak basılı eserleri de kapsamına alması dışında (ki basılı eserler tabiatıyla alenileşmiş eserlerdir) dayandığı kanun maddesinin çerçevesinde kalmıştır ve bünyesinde eser bulunduran kamu kuruluşlarınca sözü edilen istisnai durumdaki eserlerden faydalanılması hususunda ortak olarak uygulanacaktır. Kurumların mülkiyetinde bulunan alenileşmiş eserlerden faydalanılması konusunda ise Tüzükte belirlenmiş olan esaslardan 15 Konuya ilişkin bilgi, başvurularıma cevaben Genelkurmay Başkanlığının 13.01.2012 tarih ve 5010-79-12 sayılı yazısı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Müzecilik ve Tanıtım Başkanlığının tarihsiz ve 44590 sayılı yazısından edinilmiştir. 16 Vakıflar Genel Müdürlüğü Müzeler Yönetmeliği, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 26426, 06/02/2007; Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait mevzuata http://www.vgm.gov.tr/icerik.aspx?id=20 sayfasından ulaşılabilmektedir. 13
bağımsız olarak kurumların kendilerine ait mevzuat hükümlerinin yeniden düzenlenmesi gerekir (17). 1.2 KTVKK nin 34. Maddesi Uyarınca Düzenlenen Yönetmelik KTVKK nin 34. maddesi doğrultusunda hazırlanan Müzelerle Müzelere Bağlı Birim ve Ören Yerlerindeki Kültür Varlıklarının Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi Mülaj ve Kopyalarının Çıkarılması Hakkında Yönetmelik (Ek: 2) içerik itibariyle dayandığı kanun maddesi çerçevesinde kültür ve tabiat varlıklarının asıllarından hangi esaslara göre faydalanılacağına ilişkin hükümlerle sınırlı kalmış, asıllardan faydalanma sonucu elde edilen verilerin kullanımına ilişkin esaslar belirlememiştir. Buradan Yönetmelikte ve dayandığı kanun maddesinde, çalışmalar sonucu elde edilen verilerin kullanımının eşya, fikri mülkiyet ve sözleşme hukuku gibi alanlardaki ilgili yasal hükümler kapsamında değerlendirilmesinin kabul edildiği anlaşılabilir. Ancak, söz konusu verilerin kullanım haklarına ilişkin hukuki esasların belirlenebilmesi güçtür. Bu güçlük, temel olarak FSEK tanımına göre eser olarak nitelenen kültür varlıklarının mali haklarla ilgili koruma sürelerinin geçmiş olması ile söz konu eserlerin özel ve tüzel kişilerin mülkiyet hakkından tasarruf yetkisi kapsamında bulunmaları arasındaki çelişkiden kaynaklanmaktadır. Müzelerin ve kütüphanelerin mülkiyet haklarına istinaden FSEK de eser sahibine tanınan mali haklardan yararlanabildiği kabul edilirse üçüncü şahısların eserlerden faydalanmasına ilişkin esaslar FSEK hükümlerine göre belirlenebilecektir. Yukarıda anılan Yönetmeliğin İzinle İlgili Hususlar başlıklı 6. maddesinde; Müzelerle, müzelere bağlı birimlerde ve örenyerlerinde hangi varlıkların izne bağlı olmaksızın fotoğraf ve filmlerinin hangi şartlarla çekileceği hususu Bakanlığın önceden belirleyeceği esaslara göre müze müdürlüklerince tespit edilir 17 Mevcut aşamada Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünce Müzelerle Müzelere Bağlı Birim ve Ören Yerlerindeki Kültür Varlıklarının Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi Mülaj ve Kopyalarının Çıkarılması Hakkında Yönetmelik in kapsamlı olarak yeniden düzenlenmesi amacıyla bir çalışma yürütülmektedir. 14
denilmiştir. Bu konuyla ilgili olarak karşılaşılan tek hüküm mülga Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğünün 27.03.2001 tarihli ve 2487 sayılı Genelgesinde yer almaktadır (Ek: 3). Genelgenin C/4. maddesinde, müze ve örenyerlerinde ziyaret sırasında amatör mahiyette yapılan film ve fotoğraf çekimlerinin yerli ve yabancı ekiplerce gerçekleştirilecek film çekimlerine ilişkin protokoller ve izinler hakkındaki Genelge hükümlerinin kapsamı dışında olduğu belirtilmiştir. Buna göre, amaç bakımından ticari olarak nitelendirilemeyecek, profesyonel bir ekipmanla gerçekleştirilmeyecek çekimler yazılı bir izne ve ücrete tabi olmayacaktır. Bunun yanında, Yönetmelikte Bakanlıkça önceden belirlenmesi öngörülen esaslarla ilgili olarak FSEK nin 30 ila 40. maddeleri arasında bulunan Tahditler (sınırlamalar) bölümünden yararlanılabilir. Kanunun bu bölümünde, bir eserin bir parçasından veya bütününden hangi hallerde serbestçe faydalanılabileceği belirlenmiştir. Yukarıda bahsedilen, ziyaret sırasındaki amatör çekimlerin izne tabi olmaması FSEK nin Şahsen Kullanma başlıklı 38. maddesi 1. fıkrasındaki hükme uygundur: Bütün fikir ve sanat eserlerinin kar amacı güdülmeksizin şahsen kullanmaya mahsus çoğaltılması mümkündür. Ancak, bu çoğaltma hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar veremez ya da eserden normal yararlanmaya aykırı olamaz FSEK nin 40. maddesi 1. fıkrasına göre ise; Umumi yollar, caddeler ve meydanlara, temelli kalmak üzere konulan güzel sanat eserlerini; resim, grafik, fotoğraf ve saire ile çoğaltma, yayma, umumi mahallerde projeksiyonla gösterme, radyo ve benzeri vasıtalarla yayımlama caizdir. Bu salahiyet mimarlık eserlerinde yalnız dış şekle münhasırdır. Burada mimari eserlerin iç mekanlarıyla dış mekanları arasında bir ayrım yapılmış, herkesçe görülen kısmın çekim için izne tabi olmadığına hükmedilmiştir. Ancak 15
taşınmaz kültür varlıkları için bu görünürlüğün mülkiyet alanı dışındaki alanla sınırlı olarak anlaşılması gerekir. Aksi durumda bir anıt müzenin, örneğin Kariye Camii nin, içinde bulunduğu bahçeden alınan görüntüsünün de serbestçe ticari amaçlı olarak kullanılabileceği anlaşılabilir. FSEK nin Temsil Serbestisi başlıklı 33. maddesinde, yayımlanmış bir eserin tüm eğitim ve öğretim kurumlarında, yüz yüze eğitim ve öğretim maksadıyla doğrudan veya dolaylı kar amacı gütmeksizin temsilinin, eser sahibinin ve eserin adının mutat şekilde açıklanması şartıyla serbest olduğu belirtilmiştir. Kanunun İktibas Serbestisi başlıklı 35. maddesi, 1. Fıkra 4. bendinde ise alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ilmi konferans ve derslerde, konuyu aydınlatmak için projeksiyon ve buna benzer vasıtalarla gösterilmesinin caiz olduğuna hükmedilmiştir. Bu iki hüküm eğitim ve öğretim amacıyla eserden geçici olarak faydalanılması için serbestlik tanır. Ancak 35. maddenin 1. Fıkrası 3. bendine konu olan hüküm, kalıcı olarak faydalanmayı konu aldığından farklı yaklaşımlar söz konusu olabilir. Bu bentte, alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ve yayımlanmış diğer eserlerin, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla bir ilim eserine konulması nın caiz olduğu belirtilmiştir. Buna göre, müzede korunan bir güzel sanat eserine ait görselin kullanımı, eserle ilgili bilimsel bir inceleme bağlamında olmak kaydıyla izne ve ücrete tabi değildir. British Museum un web sitesinde (www.britishmuseum.org) Dijital görsellerin kullanımı başlıklı açıklamada belirli kullanım şartlarına uyulması kaydıyla web sitesinde yayımlanan görsellerden yararlanılabileceği belirtilmiş, kullanım şartlarında ise ticari amaçlı olmayan yayınlarda bu serbestliğin 4000 baskıya kadar geçerli olduğu belirtilmiştir (18). British Museum un getirdiği bu sınırlama, anılan FSEK hükmündeki maksadın haklı göstereceği nispet kavramına paraleldir. 18 http://www.britishmuseum.org/join_in/using_digital_images/using_digital_images.aspx, Erişim tarihi: 04.03.2012 16
1.3 Mali Haklarla İlgili Koruma Süreleri Dolmuş Olan Eserlerden Mali Olarak Faydalanmaya Getirilen Kısıtlamalar Bu noktada eski devirlere ait olan ve FSEK tanımına göre eser niteliğindeki kültür varlıklarından elde edilen görsel verilerin kullanımında hangi yasal düzenlemelere dayanılarak kısıtlamalara gidilebildiği sorulabilir. Bu, oldukça tartışmalı bir konudur. 2010 yılında, İngiltere deki tarihi eserlerden ve mekanlardan sorumlu kurum olan English Heritage, kullanıcılara ücret karşılığı fotoğraf temin eden fotolibra adlı web sitesine, Stonehenge in görsellerinin ticari kazanç için kullanılamayacağını, görsellerin satışına ait ticari menfaatin taraflarına ait olduğunu bildiren bir elektronik posta göndermiştir (19). Bu gönderi hakkında adı geçen web sitesinde yapılan açıklamada İngiliz Ulusal Miras Yasasında (English Heritage Acts, 1983, 2002) English Heritage a mülkiyetinde bulunan varlıklara ait görsellerin satışını engelleme hakkı tanınmadığı ifade edilmiştir. Benzer web sitelerince de yapılan itirazlar üzerine English Heritage in yaptığı açıklamada, kurum olarak ulus adına Stonehenge in bakım ve gözetimini yaptıkları, Stonehenge e ait tüm görseller üzerinde telif hakkına sahip olmadıkları, Flickr ve benzeri kar amacı gütmeyen web sitelerinde Stonehenge in görsellerinin paylaşılmasında bir problem olmadığı, ancak ticari kazanca yönelik fotoğraf çekimi yapmak için mekana gelen bir kişiden belirli bir ücret ödemesinin ve gerekli şartlara uymasının istendiği belirtilmiştir (20). Konuyla ilgili olarak Lex Technologiae adlı web sitesinde yapılan değerlendirmede, tarihi mekanlarda yapılan çekimlerle elde edilen görsel verilerin kullanımı için mülkiyet hakkı ile telif hakkına dayanılarak izin verildiği ifade edilmiştir. Buna göre mülkiyet sahibi, mülkiyet hakkına istinaden, mekana çekim amacıyla giriş için verdiği iznin karşılığında fotoğrafçının veya kameramanın görsel üzerindeki telif hakkını sınırlandırabilir veya hakkın tümden kendisine devredilmesini isteyebilir (21). 19 http://blog.fotolibra.com/?p=445, Erişim tarihi: 11.02.2012 20 http://www.english-heritage.org.uk/about/news/photography-and-stonehenge/, 22.11.2010, Erişim tarihi: 11.02.2012 21 http://www.lextechnologiae.com/2010/10/21/does-u-k-heritage-own-all-stonehenge-images-no/, Erişim tarihi: 11.02.2012 17
Bibliotheque Nationale de France ın (Fransa Ulusal Kütüphanesi), arşivinde bulunan telif hakkına tabi olmayan görsel materyalin ticari amaçla kullanım lisansına ilişkin genel hükümlerinde (madde 5.5) lisansın kendisine verilene hiçbir şartta görsel (kopya) üzerinde mülkiyet hakkı tanımadığı, görsel materyallerin Fransız Kamu Sektörü Mülkiyeti Genel Kanunu madde L. 2112-1 kapsamında Kütüphanenin mülkiyetinde bulunduğu belirtilmiştir (22). 4721 sayılı Medeni Kanunun Eşya Hukuku bölümündeki 683. maddede bir şeye malik olan kimsenin hukuk düzeninin sınırları içinde, o şey üzerinde dilediği gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahip olduğuna hükmedilmiştir. Burada hukuk düzeninin, FSEK hükümlerine istinaden müze ve kütüphane gibi kurumlara FSEK kapsamında eser olarak tanımlanan ve mali haklarla ilgili koruma süreleri geçmiş olan kültür varlıklarına ait görsellerden mali olarak istifade etme hakkı tanımayacağı anlamı çıkarılabilir. Ancak bu kuruluşlara söz konusu görsellerden mali olarak istifade etme hakkının tanınmaması, mülkiyet hakkından ileri gelen tasarruf hakkının ciddi derecede sınırlanması anlamına gelecektir. Her ne kadar müzelerin ziyaretlerden ücret talep ederek mülkiyet hakkından halihazırda istifade ettiği öne sürülebilirse de, korumaları altında bulunan kültür varlıklarına ait görsellerin ticari amaçlarla kullanımında pay sahibi olmamaları düşünülemez. Söz konusu kültür varlıkları üzerinde yalnızca cismin mülkiyeti değil, o cismin korunmasından, bakımından, yerine göre restorasyonundan ve tanziminden ileri gelen bir artı değer söz konusudur. Bu artı değer bazı durumlarda doğrudan telif hakkı olarak da tanınabilmektedir. Örneğin Eiffel Kulesi nin işletimini üstlenen Société d Exploitation de la Tour Eiffel, Kulenin 1989 yılındaki 100. yıldönümünde yapılan özel ışıklandırmanın eser sahibine tanınan haklara ve marka hakkına tabi olduğunu belirtmiş, Kulenin gündüz görünümüne ait görsellerin serbestçe kullanılabileceğini ancak gece görünümüne ait görseller için taraflarından öncelikli olarak izin alınması 22 http://www.bnf.fr/documents/autorisation_anglais.pdf, Erişim tarihi: 13.03.2012 18
gerektiğini bildirmiştir (23). Aynı durumun, Efes örenyerindeki Celsus Kütüphanesi gibi restorasyonu yapılarak ayağa kaldırılan yapılar için de geçerli olacağı düşünülebilir. Kanada nın doğal ve kültürel mirasını internet üzerinden paylaşmak amacıyla müzeler tarafından oluşturulan devlet destekli bir organizasyon olan The Canadian Heritage Information Network (CHIN: Kanada Miras Bilgilendirme Ağı), müzelerin fikri mülkiyet haklarına ilişkin yaptığı çalışmalar sonucunda müzelerce sahip olunan, telif hakkına tabi altı kategoride ürün belirlemiştir. Buna göre, müze koleksiyonlarında bulunan varlıkların ve sanat eserlerinin fotografik görselleri; ses kayıtları ve CD benzeri yayınlar; işitsel-görsel çalışmalar; CD ye aktarılmış veya internette yayımlanan multimedya ürünleri; basılı veya elektronik ortamdaki yayınlar ve eğitsel materyaller ile koleksiyonlar hakkında bilgi sunan veritabanları telif hakları koruması altındadır (24). 1.4 Bridgeman Art Library ile Corel Corporation Arasındaki Dava Müze koleksiyonlarında bulunan objelere ait görsellerin telif hakkı ile korunduğu belirtilmişse de bazı ülkelerin yasal düzenlemelerinde bu konuya istisnalar getirilebilmektedir. A.B.D. de Bridgeman Art Library ile Corel Corporation arasında 1999 yılında görülen davada mali haklarla ilgili koruma süreleri geçmiş bulunan tablolara ait dijital görüntülerin telif hakkına tabi olup olmadığı ele alınmıştır. Corel Corporation adlı şirket, içinde Avrupalı usta ressamların tablolarının görsellerinin yer aldığı bir CD yi satışa çıkarmış, İngiliz Bridgeman Art Library firması ise söz konusu tablolardan görüntü elde etmek için çeşitli müzelerce yalnızca tarafına lisans tanındığından söz konusu görsellerin kaynağı ancak kendi işletmeleri olabileceği için telif haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle adı geçen şirketi dava etmiştir. Mahkeme, davaya konu dijital 23 http://www.eiffel-tower.com/the-eiffel-tower-image-and-brand/image-rights-the-eiffel-tower-brand. html, Erişim tarihi: 12.02.2012. 24 Rina Elster Pantalony, The WIPO Guide on Managing Intellectual Property for Museums, Geneva: World Intellectual Property Organization, 2007: 34 19
görsellerin oluşturulmasında eserlerin aslına olabildiğince sadık kalındığı, bu işlemin kopyalamaktan ileri gitmediği, böylelikle bir çalışmanın Amerikan fikri mülkiyet yasaları çerçevesinde korunmasını gerektirecek yeni ve orijinal bir düşünceye dayanmadığı gerekçesiyle Bridgeman Art Library nin suçlamasını haksız bulmuştur. Bir İngiliz firması olarak Bridgeman Art Library davanın İngiliz fikri mülkiyet hakları yasaları esas alınarak görülmesini talep etmiştir. Zira İngiliz fikri mülkiyet yasası meydana getirilen bir ürüne telif hakkı tanınması için orijinallik ve yaratıcılık aramamaktadır (25). FSEK deki işlenme eser in tanımına bakılacak olursa başka bir eserden yararlanılarak elde edilen ürün üzerinde telif hakkı tanınabilmesi için göz önünde bulundurulan ölçütün, Amerikan hukukundakine eşdeğer olduğu görülebilir. FSEK nin 1/B maddesi (c) bendine göre işlenme eserler, diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan ve işleyenin hususiyetini taşıyan fikir ve sanat mahsulleri dir. Diğer yandan FSEK nin işlenme eserlerin türlerini belirttiği İşlenmeler ve Derlemeler başlıklı 6. maddesinde bir eser sahibinin bütün veya aynı cinsten olan eserlerinin külliyat haline konması (6. bent) ve belli bir maksada göre ve hususi bir plan dahilinde seçme ve toplama eserler tertibi (7. bent) de eser niteliğinde sayılmıştır. Maddenin 11. bendinde de, belirli bir maksada göre ve hususi bir plan dahilinde verilerin ve materyallerin seçilip derlenmesi sonucu ortaya çıkan ve bir araç ile okunabilir veya diğer biçimdeki veri tabanlarının da işlenme eser sayıldığına ancak burada sağlanan korumanın veri tabanı içinde bulunan veri ve materyalin korunması için genişletilemeyeceğine hükmedilmiştir. Burada, derleme işleminde bir araya getirilen tek tek kopyalar üzerinde değil, işlemin arkasındaki belirli maksada ve hususi plana ilişkin telif hakkı tanındığına dikkat edilmelidir. Örneğin, bir yayınevi Tanzimat dönemine ait siyasi içerikli şiirleri bir antoloji haline getirerek yayınladığında, çalışmaya dahil ettiği şiirlere değil, antolojiyi meydana getiren fikre ilişkin bir telif hakkına sahip olacaktır. FSEK nin 6. maddesinin 8. bendinde aynı doğrultuda henüz yayımlanmamış olan bir eserin ilmi araştırma ve çalışma 25 http://www.law.cornell.edu/copyright/cases/36_fsupp2d_191.htm, Erişim tarihi: 05.03.2012 20