ANTAKYA Şehrin çevresinde sanayie yönelik en önemli tarm ürünü zeytindi. Zeytin işleyen tesisler de şehirde bulunuyordu. Özellikle sabun imalathaneleri çok saydayd. Defne tanesi yağndan gar sabunu yaplyordu. Esnaf Cumhuriyet dönemine kadar loncalar halinde teşkilatlan mşt. Şehri boydan boya kesen cadde ile nehir arasnda kalan ksmn orta yerindeki çarş, uzun çarşdan başlar köprüye uzanrd. Çarş kuzeye doğru üç paralel cadde ile köprüye ulaşr. en soldaki uzun çarşnn devam olan cadde üzerinde kunduraclar. nalburlar, terziler, neccarlar (marangoz) ikinci paralel caddede tenekeciler, manifaturaclar; sol taraftaki handa ise kuyumcu ve tuhafiyeciler bulunurdu. Attar ve manifaturaclar çarşs hububat satlan meydana ulaşr. diğer taraftan ikinci bir cadde olarak da saraçlar ve köşkerlerle (yemenici ) devam ederdi. Sağ tarafta eski elbise satclar. ikinci ve daha geniş caddede demirci esnaf. yine sağda bir cadde üzerinde keçi kl işleyen esnaf yer alrd. Kefşger esnafnn iş yerlerinin bitiminde çkrkç esnaf, onun önünde sağa açlan cadde üzerinde kilim ve aba dokuyan esnaf. paralel üçüncü caddede yoğurtçu. peynirci, bakrc ve bçakçlar vard. Bçakçlarn karşsnda Debbağhane Camii ve ardndaki caddede tabak esnaf bulunuyordu. Köprü çarşs denen 232 ~ xx. yüzy l başlarnd a An takyada Habib Neccar Camii!üstte! ve Meydan Camii (iü Ktp.. Albü m. nr. 90429) yerde bakkal. manav, kasap, kebapç esnaf karşk olarak yerleşmişti. Asi kysndaki cadde üzerinde oteller ve kahvehaneler sralanmşt. Hükümet Konağna doğru uzanan cadde ise şehrin en gözde semti idi. Ayrca XIX. yüzyln sonlarnda şehirde bir iplik fabrikas kurulmuştu. Yine Süveydiyede bir liman ve buradan Antakyaya kadar bir demiryolu yaplmasnn ve bunun Anadolu demiryoluna Halep. Birecik. Urfa ve Mardine uzatlmasnn düşünüldüğü, ancak uygun görülmediği bilinmektedir. 1870te Antakya-iskenderun şose yolunun yapm, 1872de de iskenderun bataklklarnn kurutulmas karar alnmştr. Cumhuriyet döneminde Asi nin mecras slah edildiğinde setler sökülmüş, nehrin yatağ temizlenmiş. ve değirmenler yklmştr. Antakya. Dünya Savaş sonunda 1918. sonbaharnda ingilizler tarafndan işgal edildi, sonra da Fransz idaresine geçti. 21 Ekim 1921 Ankara Antiaşmas ile Fransa. iskenderun sancağ denilen bölgeye idari muhtariyet vermeyi kabul etti. Ocak 1937de Paris ve Ankarada yaplan görüşmelerden sonra iki devletin garantisinde Hatay ady la bir devlet teşkili kararlaştrld. Anayasas Milletler Cemiyetinde hazrland ve 29 Mays 1937 de onayland. Türkiye garantör sfatyla S Temmuz 1938de Hataya askeri birliklerini soktu. 2 Eylül 1938de Hatay Cumhuriyeti Millet Meclisi açlarak devlet başkanlğna Tayfur Sökmen seçildi. 23 Haziran 1939da imzalanan antlaşma ile Hatayn Türkiyeye katlmas kesinleşti. ayn gün Hatay Millet Meclisi bu doğrultuda karar ald ve bakanlar kurulu yetkilerini Hatay olağan üstü temsilcisi Cevat Açkalna devretti ve varlğn sona erdirdi. Böylece Hatay vilayeti ve onun merkezi Antakya şehri Türkiye Cumhuriyetinin bir parças oldu. Cumhuriyet döneminde Antakya hzl bir gelişme gösterdi. 1940ta 28.127 dolayndaki nüfusu 1980de 94.992ye, 198Ste 107.821e yükseldi. Bugünkü şehir Asi nehrinin her iki yakasnda ve her doğrultuda yatay ve dikey bir şekilde büyümektedir. Antakya şehrinin merkez olduğu Hatay ili. kuzeyde Adana ve Gaziantep illeri ile komşudur; doğuda ve güneyde Suriye topraklar, batda da Akdeniz kylar ile çevrilmiştir. Merkez ilçeden başka Altnözü. DörtyoL Erzin. Hassa. iskenderun. Krkhan. Reyhanl, Samandağ ve Yayiadağ adl dokuz ilçesi, yirmi beş bucağ, 383 de köyü vardr. Diyanet işleri Başkanlğ na ait 1989 yl istatistiklerine göre Hatayda il ve ilçe merkezlerinde 176, kasaba ve köylerde ise 497 olmak üzere toplam 673 cami bulunmaktadr. 5603 km 2 genişliğindeki Hatay ilinin 1985 saymna göre nüfusu 1.002.252. nüfus yoğunluğu ise 18Stir. BİBLİYOGRAFYA: BA. TD, nr. 107, 397, 422, 454, 497, 1040 ; TK, TD, nr. 36, 556; Antakya Şer iyye Sic il Defteri, Antakya Müzesi, nr. 1 ; Haleb Konso los/uğu Muhabereleri, Paris Archives Nationa les, Aff. Etr., B 1, nr. 76 ve müteakip ciltler; iskenderun Kons olos luğu Muhabereleri, a.y., nr. 98-99; Kurtubf. Tefsir, Xl, 24 ; XV, 14; ibnüi-esir. el-kamil,, 325, 331-332, 367-387, 438, 474; Makrizi. Kitabüs-Sülük, Süley maniye Ktp., Fatih, nr. 4377, 1, tür.yer.; İbnüI Adim, Buğyetüqal e b min tarfl]i Haleb (nşr. Fuat Sezgin). Stuttgart 1986, s. 145; a.mlf.. Zübdetül haleb (n ş r. Sami ed-dehhan). D maşk 1951-68, 1-111, tür.yer.; İbn Fazlullah ei Ömeri. MesiWkül-ebsar (n ş r. Fuat Sezgin), Frankfurt 1408/ 1988, tür. yer.; Kati b Çelebi, Cihannüma, istanbul 1145, s. 595 vd.; Evliya Çelebi, Seyahatname, lll, 52 56 ; J. B. Tavernier, Les Six Voyages de Turquie en Perse et aux lndes (n ş r. S. Yerasimos), Paris 1981, 1, 205 206; M. G. Robinson, Vayage en Palestine et en Syrie, Paris 1838 ; Cuinet, ll, 193 197; Elmall. Hak Dini, V, 3267 ; VI, 4015, 4017; Cl. Cahen. La Syrie du /lord a lepoque des Croisa des et la Principaute Franque dantioche, Pa ris 1940 ; P. K. H itti. Tarif] u Süriye ve Lübnan ve Filistin (tre Co re Haddad -Abdülkerlm Rafik}, Beyrut 1959, J.ll, bk. index; G. Downey, A History of Antioch in Syria fro m Seleucus to the Arab Conques t, Princeton 1961; W. Heyd, Yakmdoğu Ticaret Tarihi (tre. Enver Ziya Karal) Ankara 1975, bk. indeks ; Ali Sevim. Suriye ve Filistin Selçuklulan Tarihi, Ankara 1983, bk. indeks ; S. Runciman. Haç l Seferleri Tarihi (tre Fikret l ş lt a n ), Ankara 1986-87, 1-111, b k. index; Streck, "Antakya", ia,, 456-459; a.mlf. H. A. R. Gibb, "Antakiya", E/ 2 (İn g.). 1, 516-517; a.mlf.ler, "A nta:ki.yye", U D Mi, lll, 434-436; J. Hansman, "Antioch", E Ir., ll, 124-125. L Iii HALİL SAHİLLİOGLU Akdeniz bölgesinde şehir ve bu şehrin merkez olduğu il. Ayn ad taşyan körfezin kuzeybat Antalya ovasnn ucunda yer alan şehir, denize dik yarlarla inen 30 m. yükseklikteki düz zemini üzerinde kurulmuştur. Tabii zenginliklerinin yan sra tarihi geçmişi ile de bölgenin önemli bir turistik merkezidir. Şehrin ismi. Bergama Kral ll. Attalosun adna dayanmaktadr. Antik çağlarda Attaleai adyla anlan şehir. Atalia Adalia, Ortaçağ Bat kaynaklarnda Satalia. Arap ve _j
Türk kaynaklarnda ise Antaliyye, Adaiya şeklinde geçer. Tarih. Anadolunun en eski yerleşme bölgelerinden biri olan Antalya yöresinin tarihi, insanlğn Anadoluda görülmeye başladğ çağiara kadar uzanr. Antalyann ise bu bölgede tabii bir deniz üssü arayan Bergama Kral ll. Attalos tarafndan eski bir şehrin de yeniden kurulduğu kabul edilir. ll. Attalos un burada bir şehir kurmak zorunda kalmas, bölgenin en gelişmiş şebirlerinden olan ve Antalya nn doğu sunda bulunan Sidenin (Arap ve baz Os ma n l kay nakl a rnd a Eski Antalya) Roma hakimiyetinde olmasna bağlanr. bulunduğu yer XVI. y ü z y iin ilk ya r s nd a A nt al y a nn mahallelerini göste ren belge (BA, TD, m. 166, s. 575 ~ ~-----;----- ; ;.> tl---- - - -..w-.-~ t""t" ~ ----- - -- - -..UJ.r--~ ~;(~ :;-; ;: i - ~ :, - ~~~ ;... ca... r "t--i-.;jj:;:f 1:--4-o..fid ~~r:j::;.! -~ (~.d _., d"j ~ -....A.P c!j.. - " r ( ( (f, f,, ~c--::iy~ u_,.. ~t r _.. ] t la ~c--.;~ tj. _,~.. 1- -,~ ",J "lt-=--r..r::.rf ~ t. ~ ~.. 1;-..J r _,. r Jr.. Q(l,.. t.j-1)~... )! t-- ~.hdr.;:! lf ~-" ; ~ rj~ t f " ~... --:...1:fw ~;,.u ~---iii! lr....l.j -. r r. -~ "i, (.. l.&.o.j.... r rr ~ Milattan önce. yüzyl başlarnda Bergama Krallğ topraklar Romallar"a geçince Antalya ve civarndaki limanlarn çoğu korsanlarn (Pamphylia ko rs anlar ) nüfuzu altna girdi. Bölgeyi korsanlardan temizleyen Roma Konsülü P. Servilius şehirde Roma hakimiyetini sağlad ve surlar tahkim ettirdi (m ö 79). Roma idaresinde Antalya giderek gelişti ve önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Bizans hakimiyeti döneminde de Akdenizin faal bir liman olma özelliğini sürdürdü. Hatta bu özelliği sebebiyle daha VII. yüzyldan itiparen Arap akn Iarna uğrad. 860ta, Halife Mütevekkilin donanma kumandan Fazi b. Karin şehri ele geçirdi. Ancak bu hakimiyet uzun sürmedi. Türklerin Anadoluya fethi srasnda Süleyman Şah buray ald ve şehir 11 03e kadar Selçuklular"n hakimiyetinde kald. 11 03te Bizans imparatoru Alexis Komnenos un kuwetleri tarafndan geri alnd. Bundan sonra Bizans ve Türkler arasnda birkaç defa el değiştirdi. 1120de Yoannis Komnenos buray tekrar Bizans hakimiyeti altna ald. Bu sralarda şehir önemli bir ithalat ve ihracat liman durumunda olup Avrupa ve Msr ticaret gemilerinin uğrak noktasyd. Bu sebeple Antalya da Bizans hakimiyeti döneminde de bir müslüman tüccar kolonisi mevcuttu. ll. Haçl Seferi srasnda bir müddet Haçl kuwetlerine üs vazifesi gördü ( I 48 ). 1181 de ll. Klcarslann bu önemli ticaret merkezini geri alma teşebbüsü başarl olamad. Latinlerin istanbulu zaptndan sonra Bizans imparatorluğu taksim edilince bu sefer Aldobrandini adl bir italyann eline geçti. Ardndan. Gyaseddin Keyhusrev kaleyi kuşatt ise de Kbrs tan yardm gelmesi yüzünden buray zaptedemedi, ancak abluka altna ald. Nihayet 5 Mart 1207de Latin idaresinden memnun olmayan Ru m lar"n da desteği ile fethi g erçe k leşti rd i. Mübarizüddin Ertokuşu valiliğe ve subaşlğa getirdiği gibi şehre bir kad. imam. müezzin. hatip tayin etti; ayrca kalenin surlarn onartt ve bir de mescid yaptrd. "Uç, hudut şehri" anlamnda Darüssagr unvann taşyan Antalya nn bu defa ki zapt, buraya yavaş yavaş bir Türkislam şehri hüviyeti kazandrmaya başlad; ayrca iktisadi ve ticari gelişmeye de yol açt. Kbrsl Latinler"le yaplan ticaret antiaşmas bu gelişmede önemli rol oynad. Ayrca Antalya Liman Selçuklu deniz kuwetleri için de önemli bir üs durumuna geldi. Ancak bir süre sonra Kbrs kralnn da desteği ile şehirdeki yerli hristiyan ahalinin çkardğ isyan sonucu Antalya 1212de Kbrsllarn eline geçti ; fakat 22 Oca k 1216da izzeddin Keykavus tarafndan yeniden fethedilerek valiliği tekrar Mübarizüddin Ertokuş a verildi. Kale onarld. birtakm iktisadi tedbirler alnd. eski rhtm ve mendirekler tamir edildiği gibi bir de tersane kuruldu. Böylece şehir ayn zamanda Selçuklular n Akdeniz donanmasnn merkezi oldu ve buradaki valiler de "meliküs-sevahil". "emirüs-sevahil" olarak anldlar. Hatta bu lakap. daha sonra buraya hakim olan Tekeoğullar nn beyleri için de kullanld. Antalya ve civar. Selçuklu Devletinin zayflamas üzerine Isparta ve Teke bölgesine hakim olan Hamidoğullarnn eline geçti. Ebül-Fida nn kaydettiğine göre. Hamid Türkmenlerinin beyi Feleküddin Dündar Bey, gezmek için kale dşna çkan Antalya hakiminin esir düşmesi üzerine şehri zaptetmişti. Dündar Bey daha sonra Antalya y kardeşi Yü n us Beye verdi ve böylece Hamidoğullar nn Teke kolu ortaya çkmş oldu. Yünus Beyden sonra oğlu Mahmud Bey Antalyada hüküm sürmeye başlad. Mahmud Bey, 1324 te ihanllar n Anadolu valisi Demirtaşn önünden kaçan ve Antalyaya sğnan amcas Dündar" Moğollara teslim ederek ölümüne sebep oldu. Ancak üç yl sonra Demirtaş Msr"a iltica edince. onunla iş birliği yapan Mahmud Memlük sultanna sğnmak zorunda kald. Antalya bu defa Mahmud un kardeşi istanoz (Korkud -ili ) Emiri Hzr Beyin eline geçti. Bu arada ibn Battüta 1332 de Antalya ya gelerek o srada hasta olan Hzr Beyi ziyaret etmişti. Daha sonra Antalyaya sahip olan Mübarizüddin Mehmed Bey, K brsl Latinlerle a ma n s z bir mücadeleye gi ri şti. Bunun üzerine Kbrs Kral Pierre, 24 Ağustos 1361de şehri ele geçirerek Tekeoğullar n geriye çekilmeye mecbur etti. Mehmed Beyin Antalyay tekrar ele geçirme teşebbüsleri uzun mücadeleler sonunda başanya ulaşt ve 14 Mays 1373 te buraya yeniden hakim oldu. Osmanl kaynaklarnda Teke Bey olarak geçen Mehmed Beyden sonra bir müddet daha Tekeoğullar nn hakimiyetinde kalan şl? hir. nihayet Yldrm Bayezid tarafndan zaptedilerek muhafzlğ Firuz Beye verildi. Ankara Savaş ndan 114021 sonra eski Antalya hakimi Mehmed Bey in oğlu Osman Çelebi. Karamanllar"n yard- 233
myla buray tekrar ele geçirmek istediyse de Osmanllar n Teke Karahisar subaşs Hamza tarafndan yakalanarak öldürüldü (Ocak 1423). Bundan sonra Antalya ve merkezi olduğu Teke-ilinde Osmanl hakimiyeti kesin olarak sağland. Osmanl döneminde Antalya son bir defa daha yabanc saldrsna uğrad. Uzun Hasana yardm maksadyla hazrlanan, ancak gerçek hedeflerinin Osmanl ticaretine darbe vurmak olduğu anlaşlan bir Haçl donanmas, 1472de Antalya üzerine yönelerek buray kuşatt. Liman koruyan zincir krld, şehrin dş mahalleleri yakld ve eşya depolarndaki baharat ve kymetli kumaşlar yağmaland; ancak surlar aşlamad ve Haçl donannas geri dönmek zorunda kald. Osmanl hakimiyeti döneminde Tekeili adl sancağn merkezi olan Antalyada Osmanl hanedanna mensup şehzadeler de idareci olarak bulundular. Nitekim Yldrm Bayezid Teke-ilini oğlu fsa Çelebiye vermişti. Ayrca ll. Bayezid in oğlu Korkut, Teke sancağ beyi olarak 1502den 1509a kadar Antalyada oturmuş ve saltanat mücadelesini buradan sürdürmüştü. Bu mücadele esnasnda bir ara Msra geçmiş, ancak daha sonra yeniden Antalyaya dönmüş, tam bu sralarda Teke bölgesinde patlak veren Şahkulu Baba Tekeli İ syan ile uğraşmak zorunda kalmşt. Şahkulu isyan Teke-ili. bölgesinde, dolaysyla Antalya yöresinde büyük tahribata yol açt. Kbrs harekat srasnda, 19 Haziran 1 S70te Kaptanderya Piyale Paşa ve Lala Mustafa Paşa birkaç parça gemi ile buraya gelerek asker sevki için Antalya iskelesinin müsait olup olmadğn kontrol ettiler (BA, KK, Ruus, nr. 221, vr. 3h ). Kbrsn fethinden sonra ise Osmanllara karş koyan Kbrsl hristiyanlarn 300 kadar adadan sürülerek Antalyaya iskan edildi. XVII. yüzyln ortalarnda devletin içinde bulunduğu karşk durumdan faydalanmak isteyen ve Abaza Hasan Paşa isyann frsat bilen mutasarrf Körbey Mustafa Paşa nn isyan şehri de etkisi altna ald. İsyan bastrmak üzere Antalyaya karadan ve denizden kuwetler sevkedildl Nihayet Körbey Mustafann Antalya halk tarafndan hükümet kuwetlerine teslim edilmesiyle isyan bastrlmş oldu (1659). Bundan sonra XIX. yüzyl başlarna kadar şehirde önemli bir hadise meydana gelmedi. Ancak ll. Mahmud döneminde, daha önce öldürülen Kad Abdurrahman 234 Atabey Arm ağ an Medresesi"nin 112391 günümüze ulasabilmis olan taçkap s Paşann mallarn geri vermeyen mütesellim* İbrahim Beyin Antalya Kalesine kapanmas üzerine buraya kuwetler sevkedildl Antalya denizden ve karadan kuşatld. sonunda şehre girilerek İbrahim Bey yakalanp öldürüldü. Şehir ve civar 29 Nisan 1919da Mondros Mütarekesi uyarnca İtalyanlar tarafndan işgal edildi. İki yl kadar süren bu işgal, 1 Haziran 1921de İta lyanlarn şehri boşaltmaya başlamasyla sona erdi. Antalya Cumhuriyet döneminde ayn adl ilin merkezi oldu. Ekonomi, Nüfus, Fiziki ve Kültürel Yap. Antalya Bizans döneminde Batya açk bir liman durumundayd ve bilhassa Venedikli tüccarlar burada faaliyet gösteriyorlard. Hatta Venedikliler Selçuklu hakimiyeti srasnda da hiçbir güçlükle karşlaşmadan ticari faaliyetlerini sürdürmekteydiler. Onlarn ilgisini buraya çeken husus, Msr ile Antalya arasndaki ticari trafiğin yoğun olmas idi. Gerçekten eski çağlardan beri Msr ile olan ticaret çok canlyd. Msrdan baharat, keten, şeker gibi maddeler Antalya ya geliyor, oradan da meşe palamudu, kitre zamk, şap, kereste, zift gibi sanayi mallar dşarya gönderiliyordu. Ayrca Bat ile olan ticaret dolaysyla Antalya pazarlarnda Avrupa mal kumaşlar da bulunuyordu. Bu pazarda özellikle Venedikli ve Cenevizli tacirler önde geliyordu. Floransal Bardi ailesi. ticaret maksadyla limana gönder0ikleri gemileri için % 2 gümrük vergisi ödüyor, çkşta ise vergi vermeme imtiyazn elde etmiş bulunuyordu. Buna karşlk Kbrsl tüccarlar. hem giriş hem de çkş için % 2, simsariye olarak da yine % 2 vergi ödemekle mükellef idiler. Selçuklu ve Tekeoğullar döneminde Antalyann iktisadi hayatnda esnaf kuruluşlarnn ve ahilerin önemli rolleri olmuştur. İbn Battüta buraya geldiğinde kalabalk bir ahi topluluğu ile karşlaşmş ve bir ahi zaviyesinde gecelemişti. Ancak Bizans idaresindeki Antalya fiziki yönden pek gelişme gösteremedi. Şehir Helenistik dönemde liman kuşatan ve doğuya doğru uzanan kesimde iken daha sonra güneydoğudaki geniş alan surlarla çevrilerek şehre katld. X. yüzylda ise kara tarafna ikinci bir sur yaplarak şehrin gelişmesi ve yaplaşmas sağland. Böylece liman ve çevresi bir iç kale durumunda kald ve idarecilere ayrld. Tersaneyi kuşatan tarafta ikinci bir duvar i nşasyla, tersane arkasndaki Ahi Yüsuf Mescidi merkez olmak üzere bir yerleşme şer i di ortaya çkt. Selçuklu dönemi Antalyas. buray etrafl şekilde anlatan Arap seyyahlarn ifadesine göre. etraf üç kat surlarla çevrili, bağlk bahçelik, marnur bir şehirdi ve ticaret liman olmas sebebiyle etnik bakmdan karşk bir nüfusa sahipti. Şehirde asl unsuru meydana getiren Türklerin yan sra Arap tüccarlar, Rumlar. yahudiler ve Avrupal tüccarlar da bulunuyordu. Bu etnik gruplar. duvarlarla çevrilm i ş birbirlerinden ayr mahallelerde oturuyorlard. Dş mahallelerin birinde, muhtemelen şehrin kuzey kesiminde yabanc tüccarlar ikamet ediyor ve bunlarn bulunduklar mahalleye Mina deniyordu. Şehrin esas ksmnda yani!imann güneydoğu, bat ve kuzeydoğusunda Türkler, sur içinde ayr bir mahallede ise yahudiler bulunuyordu. Güneydoğudaki bölümde Rumlar oturuyor. pazar ve çarşlar Türk kesiminde yer alyordu. Selçuklu döneminde surlarla çevrili kapal bir şehir olan Antalya Osmanl döneminde fiziki yönden gelişerek sur dşna doğru yaylmaya başlad. Çarş ve pazarlarn sur dşnda yer almas bu gelişmeyi yönlendirdi. Muharrem 859 (Ocak 1455) tarihli Tahrir Defterinde sadece Ahi Kz. Ahi Yüsuf ve Çoban Ali mescidleri mahalleleri kaydedilen ve diğer mahallelerine yer verilmeyen Antalya da, bu sralarda. gelirleri çeşitli vakflara ait en az 100 dükkan bulunuyordu. Defterde vakf bulunan eserler arasnda, Hac Balaban Mescidi ve Medresesi. Teke Bey Türbesi, Arap Reis Mescidi, Liman Mescidi, Ahi Yüsuf M escidi dikkati çeker. Ayrca şehirde dört zaviye bulunmaktayd ve baz kilise vakflar da yeniden ihya edilmişti (BA. MAD, nr. 14, s. 406-41 3. 427) XVI. yüzyln ilk yarsnda ise şehirde yirmi iki müslüman, iki gayri müslim mahallesi vard. Antalya bu s ralarda
orta büyüklükte bir şehir durumundayd. Mevcut yirmi iki müslüman mahallesinin hemen hepsi de bir cami, mescid veya imaretin çevresinde teşekkül etmişti. Şehirde Cami-i Atik, Cami-i Cedid ve Bali Bey Camii adlarn taşyan üç cami, on sekiz mescid, bir imaret bir muallimhane, dört hamam vard. Mahalleler arasnda en kalabalk olanlar, eski mahallelerden Ahi YOsuf Mescidi mahallesi, Temürcü Süleyman Mescidi mahallesi, Hac Balaban Mescidi mahallesi, Mukbil Ağa Mescidi mahallesi. Cami-i Cedid ve Atik mahalleleri. Baba Doğan Mescidi mahallesi. Bali Bey Camii mahallesi idi. Ayrca Karatay Mescidi mahallesi, Halaç Kara Mescidi mahallesi, Limon (Liman) Mescidi mahallesi, Tuzcu Mescidi mahallesi, Ahi Kz. Çoban Ali mescidleri mahalleleri. Kara Paşa mal:allesi ve Hac İlyas mahallesi diğer önemli mahalleleri teşkil ediyordu. Şehirdeki hristiyan ve yahudilerin de ayr mahalleleri bulunuyordu. Bu srada Antalyada 2800 dolaynda müslüman, 600 kadar da hristiyan ve yahudi nüfus mevcuttu. Şehirdeki hristiyanlarn çoğu kalenin tamiri ve bakm hizmetiyle yükümlü olup bunun karşlğnda her çeşit vergiden muaf tutulmuşlard (BA, MAD, nr. 257), Ayrca müstahkem kale-. sinde 123 muhafz vard (BA, TO, nr. 66, s. 575-59 1 ). XVI. yüzyln son çeyreğinde ise Antalya sur dşna taşan gelişmiş bir şehir durumundayd. Nitekim 1 S88 de şehirde otuz dokuz müslüman, iki gayri müslim mahallesi 4000i aşkn nüfusu barndryordu. Bu nüfusun 3SOO kadarn müslümanlar. diğer ksmn ise hristiyan ve otuz kişiden ibaret yahudiler teşkil ediyordu. En kalabalk mahalleleri XVI. yüzyln başlarndaki durumlarn koruyorlard. 1588de cami says değişmemekle birlikte mescidler yirmi dokuza yükselmiş ve yeni kurulan mahalleler de bu mescidlerin çevresinde yer almşt (TK, TD, nr. 07, vr. 2a- 2b; TK, TO, nr. 567, vr. b-j4a). Antalya Osmanllar döneminde de ticari önemini korudu. Antalya Liman Msr ve Suriyeden gelen ticaret mallarn Bursaya ileten yolun üzerinde önemli bir merkez olma özelliğini XVI. yüzyl sonlarna kadar devam ettirdi. İskenderiye ve Trablusşam limani arna gelen Hint mallar buralardan Antalyaya yollanyor. oradan Bat Anadolu ve İç Anadoluyu kateden iki yolu takip ederek Bursaya ulaşyordu. Ayn şekilde Anadolu mallar yine bu yollarla Msr ve Suriye, hatta Avrupa ülkelerine gönderiliyordu. XV. yüzylda, Antalya mukataa larn gösteren bir deftere göre, Msr ve Suriye limanlarndan gelen baharat, şeker ve kumaş boyalarma karşl k kereste, demir. zift, Ankara soflar. pamuklu dokumalar. ibrişim gibi Anadolu mallar ihraç ediliyordu. 1476-1477 de Antalya iskelesi gümrük gelirleri Finike iskelesiyle birlikte 4SO.OOO akçeye ulaşyor. müslüman tüccarlar ile haraçgüzar tüccarlarndan % 4, haraçgüzar olmayan yabanc tüccarlardan ise % S gümrük resmi alnyordu (BA, MAD, nr. 7387, s. 86-87). Özellikle Sursal müslüman tüccarlar bu ticarette önde geliyordu. Bu faal ticaret XVI. yüzylda da sürdü. Nitekim XVI. yüzyln başlarnda Antalya iskelesi gümrük gelirleri 206.667 akçeye, ihtisab gelirleri 15.000 akçeye, pazar ve kantar vergileri ise 4S.OOO akçeye ulaşmş bulunuyordu. Ancak önce Msrn, ardndan da Rodosun alnmas sonucunda Msr ile istanbul arasndaki doğrudan ticaret yolunun devreye girmesi, bu faal ticaret yolunun yön değiştirmesine sebep oldu. Fakat yine de Antalya yolu bir süre daha ticari faaliyetini ve önemini sürdürdü. Nitekim 1560-1 S61 tarihli Antalya gümrük defterine göre Msr ve Suriye den ticari mal taşyan gemiler limana yanaşarak şeker, baharat ve esir getiriyorlard. Ayrca buradan hal, kilim, kuru meyve, deri, kaşk. pamuklu dokumalar gibi Anadolu mallar da ihraç edi- Eski Antalya Kaleiçinden bir görünüs Antalya Kaleiçi evleri ve Yivli Minare liyordu. Bu srada altnş aşkn irili ufakl gemi limana giriş çkş yapmşt (BA, MAO, nr. 102 ). Ancak XVI. yüzyln sonlarnda Osmanl Devletinin dünya ticaret yollarnn dşnda kalmas, dolaysyla Hint ticaret yolunun değişmesi ile Antalya Liman Hint ticaretindeki eski önemli fonksiyonunu kaybetti. XVII. yüzylda Antalya büyük ksm ile surlar dşna taşmş büyükçe bir şehir durumundayd. Nitekim Evliya Çelebi buray, kale içinde dört, dşnda ise yirmi dört mahallesi bulunan büyük bir şehir olarak tantr. Ayrca kale içinde 3000 kadar kiremit örtülü evin mevcut olduğunu belirtir ki bu rakam şehrin tamam için kabul etmek daha doğru olsa gerektir. Bu rakama göre şehirde 10-1 S.OOO kişinin yaşadğ söylenebilir. Yine Evliya Çelebiye göre, 600ü kale içinde, SOOü de kale dşnda olmak üzere 1100 dükkan mevcuttu. Bu sralarda şehirde beşi kale içinde olan on bir cami, birçok mescid, yedi medrese, on yedi sbyan mektebi, yedi tekke. sekiz hamam ve birçok han bulunuyordu. Şehrin müstahkem kalesinden övgüyle bahseden Evliya Çelebi burada 1 SO müslüman, 1 SO de gayri müslim muhafzn görev yaptğn, şehir halknn ticaretle uğraştğn, limon, turunç gibi narenciye mahsullerinin çok meşhur olduğunu. limannn mahfuz ve 200 küçük gemi alabilecek kapasitede bulunduğunu belirtir. Antalya XVlll ve XIX. yüzyllarda fiziki bakmdan ve nüfus yönünden fazla bir gelişme gösteremedi. 17S4te avarz * tesbiti için yaplan bir tahrir* e göre otuz yedi mahalleli, yaklaşk 10.000 nüfuslu bir şehir durumundayd. Bu tarihte aralarnda Cami-i Atfk, Karatay. Ahi Kz, Tuzcular, İskender Çelebi. Hac Balaban, Cami-i Cedid, MakbOl (Mukbil) Ağa, Ahf YOsuf. Cüllah Kara. Hatib Süleyman, Baba Doğan adl mahallelerin de bulundu- 235
ğu on beş mahallesi sur içinde yer alyordu. En kalabalklar Temürcü Kara. Meydan, Şeyh Sinan, Sofular. Takyac Mustafa. Temürcü Süleyman, Sağr Bey, Bali Bey, Elmal, Kzl Saray adlarn taşyan yirmi iki mahallesi ise sur dşndayd. Şehirde 1 SOO kadar gayri müslim nüfus bulunuyor, bunlarn tamam kale içindeki mahallelerde oturuyordu. Ayrca bir ksm da kale muhafziiğ görevini yapyordu {BA, Mevkufat Kalemi, nr. 29778, s. 1-18). XIX. yüzyl başlarnda 15.000 olarak tahmin edilen nüfusu bu yüzyln sonlarna ait tahminlere göre 13.000 ile 25.000 dolaynda idi. Bu sralarda deniz nakliyat ve ticaretinin yapldğ şehirde başlca faaliyet hububat. çeşitli dokumalar, hal, kilim ve kereste ticareti üzerinde idi. Ayrca Msr. Suriye sahilleri ile olan ticart bağ limana giren çkan gemiler vastasyla devam etmekteydi. XIX. yüzyl sonlarnda limann faaliyeti daha da artt, özellikle Avrupa ile olan ticarette artş görüldü. Nitekim 1889-1890da, bir yl zarfnda limana 1042si Osmanllar a ait olmak üzere 1264 gemi girdi. Yabanc gemiler arasnda Yunanllar ve İngilizler e ait olanlar başta gelmekteydi. Bu sralarda. V. Cuinetye göre. Antalyada 2000 öğrenci eğitim görüyor. bir rüşdiye, bir idadt, bir kz mektebi ve otuz yedi ilkokul bulunuyordu. Ayrca hristiyanlarn da kendilerine ait mektepleri vard. Osmanl idari teşkilatnda Antalyann merkezi olduğu sancak Teke sancağ veya Teke-ili olarak geçmekte ve Anadolu eyajetine bağl bulunmakta idi. Ancak baz tarihçilerin buras için Antaliyye sancağ adn da kullandklar bilinmektedir {Tursun Bey, s. 184) Sancak XVI. yüzylda Antalya, Finike. Elmal. Kaş, Karahisar- Teke, Kalkanlu adl alt kazadan oluşuyordu. XVII. yüzylda kaza says sekize ulaşt. XVlll. yüzylda bu durumunu koruyan sancak XIX. yüzylda yeni kurulan Konya vilayetine bağland. Bu srada Teke (Antalya). Elmal, Alaiye, Akseki ve Kaş adlarnda beş kazas vard. Bugünkü Antalya. 1913te mutasarrflk olan Antalya Cumhuriyetin ilk yllarnda il haline getirildi. 1925-1926da Antalya şehrinde 32.000 kişi yaşyordu. Ancak mübadele antiaşmas gereğince şehirdeki Rum nüfusun göç etmesiyle nüfusta düşüş görüldü. Cumhuriyet döneminin ilk saym olan 1927 saymnda nüfus 17.635 olarak tesbit edildi. Çok geçmeden ulaşm imkan larnn gelişme- 236 si sonucu şehir yavaş yavaş ekonomi ve nüfus yönünden önem kazanmaya başlad. 19SOde 28.000 dolaynda olan nüfus, bu tarihten sonra hzla artarak 1970te 96.000e, 198Ste 261.114e yükseldi. Antalya da özellikle 1960tan itibaren tarma dayal ekonomik yapda bir değişme başlad. Ekonomik hayatta imalat sanayii ve ticaretin pay gittikçe artt. Antalya bugün civardan getirtilen mallar toplama ve dağtma işini yüklenen bir merkez durumundadr. Şehirde daha çok dokuma, yağ, ambalaj malzemesi, un ve konserve sanayii gelişmiştir. Bunlarn dşnda ferro- krom sanayii de vardr. Ayrca şehrin ekonomik hayatnda turizmin pay gittikçe artmaktadr. Antalya da bugüne ulaşan başlca tarihi yaplar arasnda. Yivli Minare Camii {Ulucami, XIII. yüzyl), Ahi Yüsuf Mescidi {1249). Bali Bey Camii {XV yüzy l). Cami-i KebTr. Cumanun Camii, Kesik Minare adlaryla da bilinen Korkut Camii {XV. yüzy l), Mehmed Paşa Camii {XVI. yüzyl), Müsellim Camii { 1795), Murad Paşa Camii { 1570), Şeyh Sinan Camii {XVII yüzy l ). Karatay Medresesi { 250). Ulucami Medresesi {XIII. yüzyl) ve Atabey Armağan Medresesi { 1239) saylabilir. Ayrca Antalya da Akdeniz Üniversitesi kurulmuştur. Bu üniversiteye bağl Tp Fakültesi, Ziraat Fakültesi, Turizm işletmeciliği, Otelcilik Yüksek Okulu ve Meslek Yüksek Okulu şehirde faaliyet göstermektedir. Diyanet İşleri Başkanlğna ait 1990 yl istatistiklerine göre Antalyada il ve ilçe merkezlerinde 300, kasaba ve köylerde 1142 olmak üzere toplam 1442 cami bulunmaktadr. Antalya şehrinin merkez olduğu Antalya ili İçel, Konya, Isparta, Burdur ilieri ve Akdeniz sahilleriyle kuşatlmştr. Merkez ilçesinden başka Akseki, Alanya, E lmal, Finike. Gazipaşa, Gündoğmuş, İbrad. Kale, K8ş, Kemer. Korkuteli, Kumluca, Manavgat ve Serik adl on dört ilçeye ve otuz üç bucağa ayrlmştr; snrlar içerisinde 611 köy bulunmaktadr. 20.591 km 2 genişliğindeki Antalya ilinin 1985 saymna göre nüfusu 891.149, nüfus yoğunluğu ise 43tür. ilin başlca ekonomik faaliyetini tarm ürünleri ve özellikle sebze, meyve, narenciye, muz üretimi teşkil eder. Son yllarda seraclk çok gelişmiş olup elde edilen ürünler Ortadoğu ülkelerine ve iç pazarlara sevkedilir. Antalya ili tabii güzellikleri, sahilleri, mağaralar (Karain, Beldibi, Damlataş). orman örtüsü. çağlayanlar (Manavgat, Düden), Antikçağ şehir harabeleri {Aspendos, Kalanoros veya Alanya, Side, Demre IHyraJ. Patara, Perge, Termessos), Likya mezar antlar, Roma. Selçuklu ve Osmanl dönemi eserleriyle önemli bir turizm merkezidir. BİBLİYOGRAFYA: BA. TD, nr. 166, s. 575-591; BA. TD, nr. 107, s. 1 89; TK. TD, nr. 107, vr. 2 12"; TK, TD, nr. 567, vr. 1" 14; BA. Mevkufat Kalemi, nr. 29778, s. 1 18; nr. 29752, s. 1 24; BA. MAD, nr. 14, s. 2 3, 406-413, 427; nr. 102; nr. 257; nr. 7387, s. 70-88 ; BA. KK. Ruus, nr. 221, vr. 3"; İbn Bfbf, Tevarif] i Al-i Selcak lll: Türkçe Metin (nşr. M. Th. Houtsma). Leiden 1902, s. 80 86, 123-128 ; a.e., IV: Muf)taşar Selçükname, s. 33-36, 51, 97, 103, 112, 127 vd.; EbüI-Fida, Takvimü /-büldan (nşr. M. Reinaud). Paris 1840, s. 380 381; İbn Battüta, Seyahatname, 1, 311-312, 314; Tursun Bey. Tarih-i Ebül Feth (nşr. Mertol Tuluml. istanbul 1977, s. 184 ; Neşrf. Cihannüma (Taeschnerl., 64, 95; İbn Kemal, Tevarih i Al-i Osman, VII. Defter, s. 384; Pfrf Reis, Kitab- Bahriye, istan bul 1935, s. 764, 766; Aşk Mehmed. Me nazrül avalim, Süleymaniye Ktp., Hale! Efen di, nr. 616, vr. 275"; Katib Çelebi, Cihannü ma, istanbul 1145, s. 638-639; Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, 285-290; Naima. Tarih, VI, 407 41 o; Şanfzade, Tarih, ll, 221 ; F. Beaufort. Karamania or a Brief Description of the South Coast of Asia Minor and the Remains of Anti quity..., London 1817, s. 123 127 ; Konya Vila yeti Salnamesi, Konya 1286, s. ll 5 vd.; Ch. Texier, Küçük Asya (tre. Ali Suad). istanbul 1340, lll, 251 ; Cuinet. 1, 853-863; Uzunçarş l, Anadolu Beylikleri, s. 67-69, 248-249, 252 253; a.mlf.. Osmanl Tarihi, 111 /1, s. 396-397; S. Fikri Erten. Antalya Vilayeti Tarihi, istanbul 1939; a.mlf.. Antalya Tarihi, Antalya 1948, lll. ksm; Tayyar Ana kök, Antalya Alim/eri, istan bul 1939; R. M. Riefstahl, Cenubu Garbi Ana doluda Türk Mimarisi (tre. C. Berktin). istan bul 1941, s. 38 vd.; Hulusi Günay, Antalya, İ s tanbul i 945; Cemi! Toksöz, Antalya, istanbul 1953 ; W. Heyd. Yakn-Doğu Ticaret Tarihi (tre. Enver Ziya Karai). Ankara 1975, s. 334-335, 611-614; Osman Turan. Selçuklular Zam ann da Türkiye Tarihi, istanbul 1984, s. 177, 283-286, 307-312, 482-483, 648-650; a.mlf.. "Ortaçağlarda - Türkiye Kbrs Münasebetleri", TTK Beliete n, XXVlll / ll O ( 1964). s. 220 vd.; S. Runciman. Haç l Seferleri Tarihi (tre. Fikret l ş ltan), Ankara 1987, ll, 222 229; lll, 382; U. Tanyeli. Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yap nn Evrim Süreci, 77-75. yy., istanbul 1987, s. 49-52; A. Refik, "Fatih Zamannda Teke-ili", TTEM, sy. 2 (79), ( 1340). s. 65-83; Ali, "Teke Emareti", a.e., s. 77-84; Ahmed Tevhid, "Antalya Kitabeleri", a.e., sy. 6 (83), ( 1340). s. 336; a.mlf., "Antalya Surlar Kitabeleri", a.e., sy. 9 (86). ( 1341 ). s. 165 176; Şehabettin Tekindağ, "Teke-ili ve Tek e - oğullar", TED, VII-VIII ( 1977). s.. 53-94 ; Halil inalck. "Bursa I, XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", TTK Beliete n, XXIV / 93 ( 1960). s. 49 50, 73, 91 ; Suraiya Faroqhi. "Ondokuzuncu Yüzyln Başlarnda Antalya Liman", VIII. TTK (Bildiriler) (1981). 11, 1461 1471; B. Darkot. "Antal ya", ia, 1, 459-462; Fr. Taeschner. "Antalya", E/ 2 (İng.)., 517-518. ~ FERiDUN EMECEN