KIYI ALANLARI DOĞAL YAPI VE İNSAN KULLANIMI DEĞERLENDİRMESİ; ANTALYA, KONYAALTI ÇALIŞMASI Ayşen ERGİN*, Engin KARAESMEN** ve Deniz ÇAKIR*** *ODTÜ, İnşaat Müh. Böl., Ankara **ODTÜ, İnşaat Müh. Böl., Ankara *** DOLFEN Müh. Dan. Ltd. Şti., Ankara ÖZET Son yıllarda yapılan çalışmalarda, doğal alanların fiziksel özellikleri ve kullanımı insandoğa etkileşimini de göz önüne alarak değerlendirilmektedir ve bu tür değerlendirmelerin çoğu öznel bir temelde yürütülmektedir. Kıyıların doğal yapılarını, sürdürülebilen gelişme ölçütlerini de göz önüne alarak gelecek nesillere devredecek şekilde sağlayabilme amacıyla yapılacak çalısmalarda doğal yapı ve kullanım değerlendirilmesi temel yapıyı oluşturacaktır. Bu amaçla Antalya, Konyaaltı plajı bulanık mantık kullanılarak geliştirilen Kıyı Alanları Doğal Yapı ve Kullanımı Değerlendirilmesi bilimsel metodu ile değerlendirilmiştir. Ayrıca, kıyı alanlarında insan kullanımına engelli insanların bakış açısını içeren anket çalışmaları yapılmış ve sonuçları Konyaaltı plajı için yapılan düzenlemeye örnek olarak yansıtılmıştır. ABSTRACT By recent studies physical features and use of natural sites are evaluated with taking into consideration of human-nature interaction and most of such evaluations are performed on a subjective base. Natural structure and usage evaluation will be the fundemantel of the studies which will be performed for leaving natural structure of coastal sites to the next generation with sustainable development considerations. For this aim Konyaaltı Beach is evaluated by Natural Structure and Usage Evaluation of Coastal Sites methodology which is build-up with fuzzy logic. Also questionnaire studies including ideas of disabled people about human use on coastal sites are performed and the results are reflected as sample for the arrengment which is proposed for Konyaaltı Beach. Keywords : Evaluation of Coastal Sites, Fuzzy Logic, Disabled People
1. ÇALIŞMA YÖNTEMİ Bu çalışmada, bulanık mantık yöntemi kullanılarak, kıyı alanları doğal yapı ve kullanım değerlendirmesine olanak tanıyacak bilimsel bir metot geliştirilmiştir. Geliştirilen kıyı alanları görsel değerlendirme matematik modelinde kullanılan 26 tane değerlendirme parametresi, bu alandaki kullanıcılara ve uzmanlara danışılarak seçilmiştir. Değer parametrelerinin önceliklerine göre ağırlık katsayıları anket çalışmalarıyla belirlenmiştir. Doğa-insan kullanımı değerlendirme ortak kümesinin etken alt kümeleri P (fiziksel) ve H (insan kullanımı) sırasıyla onsekiz ve sekiz ayrı değerlendirme parametresinden oluşacak şekilde aşağıdaki gibi tanımlanmıştır. P alt kümesi için dört alt grup düşünülmüştür; P = {P 1, P 2, P 3, P Diğerleri } P 1 = {yamaç yüksekliği, yamaç eğimi, yamaçta özel oluşumlar} P 2 = {deniz kenarı tipi, deniz kenarı genişliği, deniz kenarı rengi} P 3 = {kaya platformu eğimi, kaya platformu genişliği, kaya platformu düzgünlüğü} P Diğer = {kum tepecikleri, vadi, yer şekilleri, gel-git olayı, kıyıda özel doğa oluşumları, uzakların görünebilirliği, deniz suyunun rengi ve berraklığı, bitki örtüsü, yosunlar} H = {gürültü, katı atıklar, kanalizasyon, tarımsal kullanım, yapılaşma, ulaşım, ufuk çizgisi, altyapı birimleri} Kıyı alanları doğa ve insan kullanımı değerlendirme yönteminde, modelin ilk girdisi değerlendirme yapılan kıyı alanının, alan çalışmaları ile elde edilen değerlendirme histogramı dır. Bu histogram, her değerlendirme parametresi için verilen ve 1 ile 5 arasında en iyiye (5) doğru değişen görsel nitelik puanlarını yansıtmaktadır. Değerlendirme parametrelerinin aldığı nitelik puanları, bulanık mantık yöntemi ile oluşturulan ve parametrelerinin ağırlıklarının verildiği matematik modele (Bulanık Mantık Değerlendirme Matrisi) işlenerek Ağırlıklı Ortalamalar ve Alan Üyelik Derecesi çıktıları elde edilmektedir. Bu çıktılar kullanılarak, kıyı alanları arasında karşılaştırmalı bir çalışmaya olanak sağlayacak kıyı alanları değer puanı (D) tanımlanmaktadır. Alanların karşılaştırmalı çalışmasını yapabilmek için üyelik derecesi-nitelikler grafiği (Çizim-3) kullanılarak değer puanları hesaplanmaktadır. Değer puanı 5 li değer sisteminde üyelik derece grafiğinde oluşan eğri ve yatay eksen arasında kalan alanları 3 den büyük kısımlar için artı, 3 den küçük kısımlar için eksi ağırlıklı ortalamalar düşünülerek toplam alana oranlanarak aşağıdaki formül ile hesaplanmıştır. Değer Puanı = (-2 x A 12 + (-1) x A 23 x + (1) x A 34 + 2 x A 45 ) / A T Burada A ij, i ve j nitelikleri arasında eğri ve yatay eksen arasında kalan alanı tanımlamaktadır. Görüldüğü gibi i ve j birbirini takip eden niteliklerdir (i=1, 2, 3,4 ve j=i+1). A T ise Üyelik Derecesi-Nitelikler Derecesi Grafiği nin eksenleri arasında kalan toplam alandır. Türkiye ve dünyada yapılan yüze yakın alan çalışmaları sonucu elde edilen değer puanlarının (D) sıralanması, kıyı alanlarının sınıflandırılması için bir model oluşturmuştur. Dünyada bu metodun ilk pilot çalışmalarından biri Antalya kıyı alanlarında yapılmıştır. Çizim 1 de Antalya Konyaaltı Plajı için oluşturulan değerlendirme histogramı, Çizim 2 de Ağırlıklı Ortalamalar-Nitelikler Grafiği, Çizim3 de Üyelik Derecesi-Nitelikler Grafiği, Tablo 1 de Konyaaltı Plajı İçin Bulanık Değerlendirme Matrisi ve Tablo 2 de (D) değerlerine göre kıyı alanlarının sınıflandırılması verilmiştir.
Antalya Konyaaltı Plajı Değerlendirme Histogramı Scores 0 1 2 3 4 5 Kum Tepecikleri Vadi Parametreler Suyun Rengi Yosunlar Kanalizasyon Fiziksel İnsan Kullanımı Çizim 1 Antalya Konyaaltı Plajı Değerlendirme Histogramı
Fiziksel İnsan Kullanımı 0,40 0,35 Ağırlıklı Ortalamalar 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1 2 3 4 5 Nitelikler Çizim 2 Ağırlıklı Ortalamalar-Nitelikler Grafiği Üyelik Derecesi 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1 2 3 4 5 Nitelikler Çizim 3 Üyelik Derecesi-Nitelikler Grafiği
Tablo 1-Antalya, Konyaaltı Plajı; Bulanık Mantık Değerlendirme Matrisi No C1 Değerlendirme Parametreleri Fiziksel Parametre Ağırlıkları, WP Oylanan Nitelik C2 C3 C4 Girdi Matrisleri D J C5 - C9 A Matrisleri Bulanık Ağırlıklı Değerlendirme Matrisi Nitelikler C10 - C14 1 2 3 4 5 1 Yamaç Yüksekliği (1-1) 0,019 0 0 2 1 0 0 0,0 1,0 0,3 0,0 0,0 1 2 Yamaç Eğimi (1-2) 0,014 3 0 0 1 0 0 0,0 0,5 1,0 0,5 0,0 3 Özel Oluşumlar (1-3) 0,024 2 0 1 0 0 0 0,0 1,0 0,3 0,0 0,0 4 Deniz Kenarı Tipi (2-1) 0,034 4 0 0 0 1 0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 5 Deniz Kenarı Genişliği (2-2) 0,029 4 0 0 0 1 0 0,0 0,0 0,2 1,0 0,6 6 Deniz Kenarı Rengi (2-3) 0,023 4 0 0 0 1 0 0,0 0,0 0,6 1,0 0,0 7 Kaya Platformu Eğimi (3-1) 0,013 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 8 Kaya Platformu Genişliği (3-2) 0,014 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 9 Kaya Plat. Düzgünlüğü (3-3) 0,021 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 10 Kum Tepecikleri (4) 0,045 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 11 Vadi (5) 0,081 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 12 Yer Şekilleri (6) 0,085 5 0 0 0 0 1 0,0 0,0 0,0 0,2 1,0 13 Gel-Git (7) 0,038 5 0 0 0 0 1 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 14 Özel Kıyı Oluşumları (8) 0,127 2 0 1 0 0 0 0,0 1,0 0,2 0,0 0,0 15 Uzakların Görünürlüğü (9) 0,094 4 0 0 0 1 0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,3 16 Suyun Rengi (10) 0,147 4 0 0 0 1 0 0,0 0,0 0,5 1,0 0,2 17 Bitki Örtüsü (11) 0,115 1 1 0 0 0 0 1,0 0,2 0,0 0,0 0,0 18 Yosunlar (12) 0,077 5 0 0 0 0 1 0,0 0,0 0,0 0,2 1,0 FİZİKSEL NİTELİKLER İÇİN AĞIRLIKLI ORTALAMA MATRİSİ ( K P = W P A P ) AP 0,288 0,200 0,146 0,367 0,275 İnsan Kullanımı W H 19 Gürültü (1) 0,136 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 20 Katı Atıklar (2) 0,150 3 0 0 1 0 0 0,0 0,2 1,0 0,2 0,0 21 Kanalizasyon (3) 0,150 5 0 0 0 0 1 0,0 0,0 0,2 0,0 1,0 22 Tarımsal Kullanım (4) 0,064 1 1 0 0 0 0 1,0 0,0 0,2 0,0 0,0 23 Yapılaşma (5) 0,134 4 0 0 0 1 0 0,0 0,0 0,3 1,0 0,0 24 Ulaşım (6) 0,097 2 0 1 0 0 0 0,2 1,0 0,0 0,2 0,0 25 Ufuk Çizgisi (7) 0,134 2 0 1 0 0 0 0,4 1,0 0,2 0,0 0,0 26 Altyapı Birimleri (8) 0,134 1 1 0 0 0 0 0,0 0,0 0,2 1,0 0,0 AH İNSAN KULLANIMI NİTELİKLERİ İÇİN AĞIRLIKLI ORTALAMA MATRİSİ ( K H = W H A H ) 0,273 0,261 0,287 0,318 0,150 Final Değerlendirme Matrisi (Üyelik Derecesi), R 0.288 0.200 0.146 0.367 0.275 R = W F K=(.5 0.5) 0.273 0.261 0.287 0.318 1.500 0 = (0.281 0.230 0.216 0.343 0.213) Değer Puanı (D) = 0.10
Yapılan değerlendirme sonucunda Antalya, Konyaaltı plajı için (D) değeri 0.10 olarak hesaplanmıştır. Antalya, Konyaaltı plajı bu (D) değeri ile doğal güzelliklerin yanlış insan kullanımı ve yoğun yapılaşma ile çok azaldığı alanlar olarak tanımlanan 4. sınıf kıyı alanına girmektedir. Tablo 2-Kıyı Alanları Sınıflandırması, Değer Puanları ve Bölge Özellikleri Sınıf Türü Değer Puanı Bölge Özellikleri 1 >85 Olağandışı doğal güzelliği ve doğru insan kullanımı olan alanlar 2 0.65-0.85 Doğal güzelliği ve doğru insan kullanımı olan alanlar 3 0.35-0.65 Doğal güzelliklerin yanlış insan kullanımı ile azaldığı alanlar 4 0-0.35 Doğal güzelliklerin yanlış insan kullanımı ve yoğun yapılaşma ile çok azaldığı alanlar 5 <0 Yanlış ve yoğun yapılaşmanın ve/veya ağır endüstrinin doğal güzellikleri yok ettiği alanlar Antalya kıyı alanları çalışmalarının en büyük özelliği ise bu çalışmanın bedensel engelli insanların bakış açısını içeren insan parametreleri üzerine odaklanmış olmasıdır. Bu çalışma, kıyı alanlarının insan kullanımı açısından bedensel engellileri içermesi ile ilk kez yapılan bir çalışma niteliğindedir. Bu nedenle öncelikle, bedensel engellilerin kıyı alanlarına ulaşabilmesi için gerekli düzenlemelerin ortaya çıkarılması amacıyla anket çalışmaları yürütülmüştür. Seçilmiş alan (Antalya/Konyaaltı Plajı) bu açıdan bazı öneriler getirmek amacıyla gözden geçirilmiştir Sınırlı sayıda anket yapılabilmiş olmasına karşın alınan cevapların aşağıdaki konular üzerine odaklandığı ortaya çıkmıştır; Kum zemin üzerinde tekerlekli sandalyelerin hareket ettirilememesinden dolayı deniz kenarına yaklaşmanın mümkün olmaması, Kumsalda tekerlekli sandalyeyi kullanabilmek için uygun bir rampa gerekliliği, Duş, soyunma kabini gibi plaj ünitelerinin bedensel engelli insanların gereksinimlerini karşılayacak şekilde düzenlenmesi gerekliliği. 2. ÖNERİLER Türkiye de bedensel engelli insanlar için özel olarak tasarlanmış plaj ünitesi bulunmamasına karşın kendisi de bir bedensel engelli olan mimar Ayhan Mert in bu çalışmaya temel alınan ön çalışmaları olmuştur. Söz konusu çalışma Çizim 4 de verilmiştir.
Çizim 4 Bedensel Engelliler İçin Özel Olarak Tasarlanmış Plaj Ünitesi Öneri plandaki plaj ünitesi, boyutları bedensel engelli insanların gereksinimlerine cevap verecek şekilde düzenlenmiş bir plaj ünitesidir. Plaj ünitesinin yanı sıra bedensel engellilerin kullanımına uygun şekilde düzenlenmiş otoparklara da ihtiyaç olacaktır. Bütün bu düzenlemelerin ekonomik gerçeklikler ile de optimize edilmesi gerekliliği de göz önünde bulundurulursa önerilen ünite tüm plaj alanının ancak sınırlı bir bölgesinde gerçekleştirilebilir. Fakat küçük ölçekte de olsa bedensel engelliler için yapılabilecek böyle bir düzenleme Konyaaltı Plajının insan parametreleri değerini arttıracak ve Türkiye de ilk uygulama olacaktır. Ayrıca aşağıda Antalya/Konyaaltı Plajının konforlu taşıma kapasitesi hesaplanmıştır. (Çakır, 2004). Hesapların temelinde üç adet kabul yapılmıştır; Bir insan 4m 2 lik bir alan kullanır. Bir otomobil üç insana hizmet eder. Bir otomobil 2m x 5m lik bir park alanına ihtiyaç duyar.
Buna göre; Toplam Etkin Alan = 14m x 6m = 8,400 m 2 İnsanlar Tarafından Kullanılan Alan = 8,400m 2 x 0.40 = 3,360 m 2 İnsan Sayısı = 3,360m 2 /4m 2 = 840 adet Araç Sayısı = 840 /3 = 280 adet 3. SONUÇLAR Kıyı alanlarının doğal yapısının sürdürülebilir gelişme ölçütlerine göre kullanımı ve korunmasında, geliştirilmiş bilimsel modelin kullanımı önemli bir araç olabilecektir. Ülke ekonomisinin vazgeçilemez bir parçası olan kıyı alanları kaynaklarının doğru kullanımı ancak bilimsel yaklaşımlarla mümkündür. Dünyada ilk kez, pilot bölgelerden biri olarak seçilen Antalya,Konyaaltı plajında bulanık mantık kullanılarak geliştirilen Kıyı Alanları Doğal Yapı ve Kullanımı Değerlendirilmesi metodu ile değerlendirilmiş ve insan kullanımının doğal yapıya olan etkileri tartışılmıştır. Ayrıca örnek bir tasarım ile kıyı alanlarında bedensel engelliler için kullanım kolaylıkları tartışılmıştır. KAYNAKLAR [1] ERGIN,A., KARAESMEN,E,WILLIAMS, A.T., MICALLEF, A., A New Methodology for Evaluating Coastal Scenery: Fuzzy Logic Systems, AREA, 36(4), 367-386, 2004. [2] ERGIN, A.,WILLIAMS,A.T., MICALLEF,A., A New methodology for Evaluating Coastal Scenery:Fuzzy Logic Systems, British Council Project Final Report, Ankara, 2003 [3] ERGIN, A.,WILLIAMS,A.T., MICALLEF,A., Coastal Scenic Assessment via Fuzzy Logic Mathematics, European Landscape Conference, United Kingdom December, 2003. [4] ERGIN, A., KARAESMEN, E., WILLIAMS, A.T., MICALLEF,A., KARAKAYA,S.T, DEDEOĞLU, M.R., Coastal Scenery Evaluation: Application of Fuzzy Logic Mathematics at Turkish Sites, COPEDEC VI, Colombo, Sri Lanka, September, 2003. [5] ÇAKIR., D., Kıyı Alanları Ölçme Parametrelerinin Değerlendirilmesi; Seçilmiş Yöre (Antalya/Konyaaltı Plajı) İçin Pilot Çalışma, 2004, Y. Lisans Tezi [6] ERGIN, A., KARAESMEN, E., KARAKAYA, T.S.,DEDEOGLU, R., Fuzzy Logic Applications in Coastal Scenic Assessments (In Turkish), Chamber of Turkish Civil Engineers, 4 th National Coastal Engineering Symposium Proceedings, Antalya, Turkey,Oct.,2002.