OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

OTTO 221 MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. KAVRAM HARİTALARI / ARAP DİLİ 01 ARAP DİLİNİN 100'ü M. Mücahit Asutay ARAP DİLİNİN Editör: Bülent Akot Son Okuma: Mehmet Aknar Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS Baskı: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti. ISBN 978-605-9621-92-2 Sertifika No: 33205 M. Mücahit Asutay İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 06420 Çankaya Ankara tel.-faks: 0312. 439 01 69 www.ottoyayin.com otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin

M. MÜCAHİT ASUTAY Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesinden mezun oldu. Bir süre DİB taşra teşkilatında değişik görevlerde çalıştı. Recep Tayyip Erdoğan üniversitesi İlahiyat Fakültesi ne öğretim görevlisi olarak atandı (2010). İbn Hişâm ve Şerhu Şuzuri z-zeheb başlıklı çalışmasıyla yüksek lisansını tamamladı. Arap Anlambilimi ve Arap Anlambiliminin el-hasâis teki Temelleri adlı teziyle doktorasını bitirdi. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Arap Dili ve Belağatı Anabilim Dalında Öğretim Üyesi olarak çalışmaktadır (2013).

Önsöz Bu çalışma, Arap Dili ve Belagati kavramlarını içeren serinin ilk kitabıdır. Kitap hazırlanırken alanın hedeflerinin yanı sıra bazı imam-hatip lisesi öğretmenleri ile lisansüstü öğrencilerinin katıldığı ufak çaplı bir anket de dikkate alınmıştır. Kavramların büyük bir kısmı Arapçanın gramerini oluşturan nahiv ve sarf ilimlerine aittir. Bu durum ilk bakışta, günümüzde dil öğretim kitaplarında gramerin azaltılması yahut tamamen kaldırılması eğilimiyle çelişir gibi görünmektedir. Ancak Arapçanın grameri yani sarf ve nahiv, İslami ilimlere kendi mührünü vurmuştur. Hicri ikinci yüzyılda standart hâle gelen Arapça Sîbeveyh in (180 h.) kitabıyla sistematik bir gramer bilgisine sahip olmuş ve kemikleşmiştir. Modern zamanlarda Arapça öğretimini kolaylaştırmak için yapılan çalışmalar dahi nahvin Arapçayla olan imtizacından kurtulamamıştır. Bu yüzden sarf-nahiv terimlerini bilmek klasik Arapça ile uğraşanlar için kaçınılmazdır. Sadece dilsel açıklamalara dayalı İslami kaynakları bir tarafa bıraksak bile birçok tefsir kitabında ve hadis şerhlerinde nahiv terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. Hatta Türkçe kaleme alınan ve muteber tefsirlerden kabul edilen Elmalılı tefsirinin birçok yerinde nahiv kavramlarına rastlamak olağan bir durumdur. Hedef kitlemiz olan imamhatip lisesi, ilahiyat ön lisans programı ve kısmen ilahiyat fakülteleri Arapça hazırlık sınıfı öğrencileri için esas gayenin, Arapça olan temel İslam kaynaklarından yararlanma olduğunu düşünmekteyiz. Dil öğretiminden amaç, sadece o dili konuşmak ve sözlü iletişim değildir. Eğer böyle olsaydı fasih Arapçanın yanı sıra gündelik hayatın bütününde kullanılan mahalli lehçelere de yer verilmesi gerekirdi. Dolayısıyla bu amaçla yapılacak bir dil öğretiminde kavramsal bir çerçeveye de ihtiyaç duyulmayacaktır. Dil öğretimindeki hedefler açısından bakıldığında, kitaptaki kavramların Arapça temel İslami kaynaklardan yararlanma amacı güdülerek hazırlandığının bir kez daha altını çizmek isteriz. Bu kitaba aldığımız kavramlar sahih isim ve fiiller dikkate alınarak anlatılmış ve örneklendirilmiştir. Amacımız okuyucunun bu kavramlara zorluk çekmeden aşinalık kazanmasıdır. İlk etapta anlaşılması güç yahut karışık kavramların işlenmesi okuyucuda Arapçaya karşı bir soğukluk meydana getirebilir. İlletli fiillere ve nispeten zor konulara girilmediği için okuyucu için sağlam bir kavram temeli oluşacağını umuyoruz. Kitapta sarf ilminin hemen hemen tamamına yakınının kavramları ele alınmış nahiv ilminin de büyük çoğunluğu işlenmiştir. Böylece nispeten daha zor konuların işleneceği diğer kitaplara bir giriş ve hazırlık yapılmıştır. Kavramların birçoğu ileriki kitaplarda illetli fiiller ve isimlerle örneklendirilerek anlatılacaktır. İlk seviyede hem sahih hem illetli örneklerin verilmesi konunun temelden kavranılamaması gibi bir duruma yol açacağından böyle bir yöntem izlenmiştir. Bu konular önemli görülen kısımlarıyla incelenmiş geriye kalan kavramlar ve bunlarla ilgili konular serinin ileriki kitaplarına bırakılmıştır. Kavramların bir kısmı sonraki kitaplarda tekrar edecektir. Bu tekrarlarda konunun daha önce ele alınmayan yönlerine yer verilecek, örnekler çeşitlendirilecek, ayrıntılara daha fazla girilecektir. Ayrıca belagat ilmi ve kısımları tarif edilmiş, bu ilimlerin kavramları ve bağlantılı konular da sonraki kitaplara bırakılmıştır. Belagatle ilgili kavramların anlaşılması için yine sarf ve nahiv terimlerinin bilinmesine ihtiyaç vardır. Bu yüzden öncelik gramere, sonra belagate, sonra da dilbilim terimlerine verilmiştir. Kavramlar, sade bir dille oldukça netleştirilerek anlatılmaya çalışılmıştır. Bununla beraber bazı kavramların kendisinden kaynaklanan birtakım zorluklar bulunması kaçınılmazdır. Kavramlar klasik kullanımlarıyla verilmiş, ancak mümkün olduğu ölçüde Türkçeleri de beraber kullanılarak kavramın daha iyi anlaşılmasına gayret gösterilmiştir. Ancak yer yer tekrar eden kavramlarda, okuyucunun alışması için geleneksel kullanımları tercih edilmiştir. Kavramların parantez içinde Arapçaları verilirken, kelimenin kök harflerine dikkat çekmek için genellikle elif lâm takısı kullanılmamıştır. Bu çalışmanın Arapça ile başlangıç ve orta düzeyde ilgilenen herkese faydalı olacağını ümit ediyor, Cenab-ı Allah tan gayretlerimizi boşa çıkarmamasını diliyoruz. M. Mücahit Asutay Ankara 2017

Arapça اللغة العربية Sami diller ailesindendir ve Arap ülkelerinde kullanılmaktadır. Günümüzde dünyada en çok konuşulan diller arasında beşinci sıradadır. Yaklaşık 400 milyon kişi tarafından, 60 ülkede konuşulmaktadır. Birleşmiş Milletler de kabul edilen altı resmî dilden birisidir. Arap alfabesinde tamamı sessiz olan 28 harf bulunmaktadır. Önden ve sondan eklemeli olan Arapça aynı zamanda bükümlü (kelimenin yapısı değiştirilerek çekim yapılmasına imkân veren) bir dildir. Çok fazla kipe/kalıba sahip olduğu için iştikak (türetme) açısından oldukça elverişli ve zengindir. Diğer dillere oranla, çok fazla sayıda eş anlamlı ve çok anlamlı kelimeyi bünyesinde barındırmaktadır. Bir kelimenin iki zıt anlama sahip olması (ezdâd) da Arapça ya has bir olgu olarak değerlendirilmektedir. (Sâlih, 2005: 292-340) KAVRAM HARİTALARI / ARAP DİLİNİN YÜZÜ 11

Nahvin en temel özelliği, cümle kurma yollarını ele almasıdır. Her dilde olduğu gibi Arapça da da cümle kurma yolları sınırlı ve öğrenilebilir durumdadır (İbn Hişâm, 2004: 54-55). Nahiv نحو Arapça doğru cümle kurma yollarını, cümle çeşitlerini ve cümlenin unsurlarını konu edinen ilimdir. Nahvin temel hedefi, kişiyi konuşurken ve yazarken hatadan korumaktır. Nahiv, cümlede faillik, mefullük gibi işlevsel anlamlar üstlenen kelimelerin nasıl dizileceğini öğretir. Cümle içerisindeki kelimelerin sonunda meydana gelen harf ve hareke değişiklerini ele alır. Gramer. Kelimeler cümle içerisinde fâillik, mefullük, mübteda olma, haber olma gibi işlevsel anlamlar yüklenirler. Cümle kurma ise kelimelerin, cümle içerisinde yüklendikleri bu anlamlar dikkate alınarak, bir araya getirilmesidir. Kelimelerin bu görevler dikkate alınmadan bir araya getirilmesi neticesinde saçma da olsa anlam ifade eden cümlelerin oluşturulması mümkün ع ل ي في ا لي ي و م ذ ه ب الج م ع ة Örneğin, değildir. cümlesindeki kelimeler cümledeki ال م د ر س ة görevleri açısından birbiriyle bağlantılı hale getirilmediği için bir anlam ifade etmez. Arapça da cümle kurma, ismin isme, ismin fiile ve ismin ve fiilin harfe bağlanması yollarıyla olur. İşte nahiv bu çerçevede cümle içindeki kelimeyi ve kelimenin sonunda meydana gelen değişikleri, isim cümlesi ve unsurlarını; fiil cümlesi ve unsurlarını ele alır (Curcânî, 1992: 4). KAVRAM HARİTALARI / ARAP DİLİNİN YÜZÜ 13

Sarf صرف/تصريف Arapçada, cümle içindeki durumlarından bağımsız olarak, kelimeyi ele alan ilimdir. Kelime yapılarını, kalıplarını inceler. Kök kelimelerin bu kalıplara sokulmasını ve bu süreç esnasında kelimelerde meydana gelen yapısal değişikleri araştırır. Morfoloji. Sarf ilmi önceki dil âlimleri tarafından genellikle nahiv ilmi içerisinde değerlendirilmiş ve nahvin bir kısmı olarak ele alınmıştır. Zamanla sarf konuları, nahiv kitaplarından ayrılarak müstakil kitaplarda ele alınmaya başlanmıştır. (Güler, 2015: 170). Bu ilim, öğrencinin, kelime kalıplarını tanıma ve kök kelimeleri bu kalıplara aktarma konusunda maharet kazanmasını hedefler. Böylece kişi kelimelerin yapıları konusunda hatadan korunur. Öğrenci sarf ilmi sayesinde, ism-i fâil, ism-i meful, ism-i tafdil, ism-i mensûb vb. kalıpları tanır ve bu kalıpları kullanarak kelimelerin çekimlerini öğrenir. Kelimeler bu kalıplara aktarılırken, kelimelerin yapısında bir takım değişim, dönüşüm ve harf eksilmesi gibi durumlar ortaya çıkar. Bu durum en çok illetli fiillerde meydana ر ام fiilinin ism-i faili ر م ى gelir. Örneğin şeklinde gelir. Sarf ilmiyle meşgul olup çokça alıştırma yapan öğrenci bu yapısal değişikleri öğrenir ve bu kelimeleri metin içerisinde tanır (Güler, 2015: 120, 121). KAVRAM HARİTALARI / ARAP DİLİNİN YÜZÜ 15

Taaccüb Fiilleri ا فعال التعجب Bir durum karşısında oluşan, beğeni, hayret, duygulanma ve dehşet gibi duyguları ifade etmek için kullanılan fiillerdir. Arapçada bu duyguları ifade etmek için çok fiil bulunmakla beraber vezni itibariyle bu anlamları ifade etmeye yarayan iki fiil kalıbı vardır. Bunlar م ا ا ف ع ل ه ve ا ف ع ل به kalıplarıdır. ا ج م ل güzel, Yaz ne kadar م ا ا ج م ل الص ي ف Örneğin, güzel. Yaz ne kadar ب الص ي ف Bir fiilin bu iki kalıptan türetilmesi için şu şartları taşıması gerekir: Fiilin sülasi olması, üçten fazla harfe sahip olmaması. Malum olması, meçhul olmaması. Müsbet olması, menfi olmaması. Tam olması, nakıs olmaması. Mutasarrıf (çekimli) olması, camid olmaması. Manası itibariyle renk ve vücut noksanlıklarına işaret etmemesi gerekir. Örneğin, ا ق ب ح ب ال ك ذ ب /م ا ا ق ب ح ال ك ذ ب Yalan ne çirkindir. büyüktür. Kitap ne ا ك ب ر ب ال ك ت اب /م ا ا ك ب ر ال ك ت اب geniştir. Evا و س ne kadar ع ب ال ب ي ت /م ا ا و س ع ال ب ي ت Renk anlamına gelen kelimelerde, üçten fazla harfi olan kelimelerde, meçhul olan kelimelerde üç harfli bazı kelimelerden yardım alınarak bu kalıp kullanılabilir. Örneğin, م ا ا ب ي ض kalıbını, renge delalet ettiği için, beyazlıktaki aşırılık için kullanamayız ancak şu şekilde ifade edebiliriz: Ne kadar beyaz bir ا ش د د ب ب ي اض ال ق م يص /ما ا شد ب ي اض ال ق م يص gömlek. Araba ne kadar ا ك ث ر ب ح م ر ة الس ي ار ة /م ا ا ك ث ر ح م ر ة الس ي ار ة kırmızı. Âlim olman ne ا ح س ن ب ك و ن ك ع ال م ا/م ا ا ح س ن ك و ن ك ع ال م ا kadar iyi (Kılıç: 112-113). KAVRAM HARİTALARI / ARAP DİLİNİN YÜZÜ 209

Kaynaklar Akdağ, Hasan, Arap Dili Dilbilgisi, Tekin Dağıtım, Konya 1997. Atîk, Abdulazîz, İlmu l-me ânî, Dâru n-nahdati l- Arabiyye, Beyrut 1985. Bulut, Ali, el-belâğatu l-muyessera, İfav, İstanbul 2016. el-curcânî Abdulkâhir, Delâ ilu l-i câz fî İlmi l-me ânî, neşr. Mahmûd Muhammed Şâkir, Şeriketu l- Kuds, Kahire1992. Hacıbekiroğlu, Abdullah, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, (Basılmamış Doktora Tezi), AYBÜ Sos. Bil. Enst., Ankara 2015. Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Beyan, DİA, VI, İstanbul 1992. Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Bedi, DİA, V, İstanbul 1992. el-hâşimî, es-seyyid Ahmed, Cevâhiru l-belâğa fî l-me ânî, ve l-beyân ve l-bedî, el-mektebetu l- Asriyye, Beyrut 2002. Güler, İsmail, İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler, İsam, İstanbul 2015. Günday, Hüseyin vd., Arapça Dilbilgisi Nahiv Bilgisi, Alfa Yayınları, İstanbul 2015. Günday, Hüseyin, Arapça Dilbilgisi Sarf Bilgisi, Alfa Yayınları, İstanbul 2012. el-ğâlâyînî, eş-şeyh Mustafâ, Câmi u d-durûsi l- Arabiyye, (3 cilt bir arada), el-mektebetu l- Asriyye, Beyrut 1995. İbn Akîl, Bahâuddîn Abdullâh, Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyye, Muessesetu s-sâdık, Tahran 1994. İbn Hişâm, Ebû Abdillâh Muhammed Cemâluddîn el-ensârî, Şerhu Katru n-nedâ ve Bellu s-sadâ, Dâru l-kutubi l- İlmiyye, Beyrut 2004. Kılıç, Hulusi, Sarf Arapça Dilbilgisi, Seyda Kitabevi, İstanbul, tsz. Mehmet Zihni, el- Muntahab ve l- Muktadab, (İki cilt bir arada) Marifet Yayınları, İstanbul 1981. Mehmet Zihni, el-muşezzeb, Marifet Yayınları, İstanbul tsz. er-râcihî, Abduh, et-tatbîku s-sarfî, Dâru n-nahdati l- Arabiyye, Beyrut tsz. es-sâlih, Subhî, Dirâsât fî Fıkhi l-luğa, Dâru l- İlm li l-melâlyîn, Beyrut 2005. es-sâmirrâî, Fâdıl Sâlih, Fıkhi l-luğati l-mukâran, Dâru l- İlm li l-melâlyîn, Beyrut 1987. Sarmış, İbrahim, Metin ve Alıştırmalarla Uygulamalı Arapça Dil Bilgisi, Esra Yayınları, Konya 2011. KAVRAM HARİTALARI / ARAP DİLİNİN YÜZÜ 211

KAVRAM HARİTALARI 100 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 200 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 300 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi