Kənan Kərimli (kkerimli1990@gmail.com) 4.Ekoloji ekspertiza və ƏMTQ-nın vəzifələrı-umumi halda awagidaki kimidir. 1)a)herterefli obyektiv elmi tedqiqatlarin tewkili veaparilmasi b)nezerde tutulan olculerin effektivliyi tamligi esasli olmagi noqteyi nezerden obyektlerin analizi. C)ekoloji veziyyet haqqinda informasiya esasinda ekoloji proqnozlawmanin temin olunmasi. 2) a)ekspertiza olunmuw obyektlerin ekoloji standartlara uygunlugunun qiymetlendirilmesi b)layihelerin hazirlanmasinda dovlet ekoloji nezarein temin olunmasi c) obyektiv elmi esaslandirilmiw neticelerin dovlet ve diger orqanlara qerar verilmesi ucun hazirlanmasi. 3) a)icitimayyetin ve diger maragi olan wexslerin baw vere bilecek etraf tebii muhite arzuolunmaz tesirler ve onlarin fesadlari haqqinda melumatlandirilmasi b)bu movzuda baw veren sosoial-pisxoloji gerginlikleri aradan qalidrmaq ve mubahiselerin qarwisinin alinmasi. 5.Ekoloji ekspertiza və ƏMTQ-nın anlayışları ekoloji qiymetlendirme nezerde tutulan fealiyyetin etraf muhite tesirinin mutamadi tehlili ve qiymetlendirilmesi maraqli tereflerle meslehetlewmenin aparilmasi habele bu tehlil ve meslehetlewmelerin aparilmasi ve neticelerinin hemin fealiyyeti planlawdirilmasi layihelelndirilmesi tesdiq edilmesi ve heyata kecirilmesi zamani nezere alinmasi ile elaqedar prosesdir. Ekoloji qiymetlendirmenin 2 novu var. 1)layihelerin etraf muhite tesirinin qiymetlendirilmesi 2)strateji ekoloji qiymetlendirme. ƏMTQfiziki bioloji ve sosial iqtisadi etraf muhit baximindan inkiwaf planinin iqtisadi potensialinin imkanlarinin mueyyenlewdirmeye hemcinin etraf muhite menfi tesirin istisna edilmesi ve ya onlarin minimal seviyyeye endirilmesi yollarini secmeye komek eden prosesdir. Strateji eko qiymetlendirme-strateji seviyyede nezerde tutulan etraf muhite tesirin qiymetlendirilmesidir.
Eko ekspertiza teserufat feaiyyetinin etraf muhite olan menfi tesirinin ve onlarla bagli neticelerin awkar edilmenin qarwisinin alinmasi ve proqnozlawdirilmasi meqsedile etraf muhutun keyfiyyet normativlerine ve eko teleblere uygunlugunun mueyyen edilmesidir 6.ekoloji ekspertiza ilə ƏMTQ-nın əsas fərqləri- ekoloji ekspertiza teserufat idareetme ve diger sahelerde qerarin qebul edilmesi merhelelerinde eko teleblerin nezere alinmasi ve heyata kecirilmesinin huquqi vasitesidir EMTQ muvafiq teserufat qerarlarinin hazirlanmasi neticesinde teleblerin nezere alinmasi ve heyata kecirilmesinin huquqi vasitesidir. konkret inkiwaf layihesi ile elaqedar etraf muhute tesir qiymeti uzre fealiyyet inkiwafinin planlawdirilmasi merhelesinden ve onun reallawdirilmasinin texmini iqt esaslandirilmasina hazirliqdan bawlanmasidir. 7.İctimai ekoloji ekspertiza-qerarlarin qebul olunmasi merhelesinde ictimayyatin iwtirak formasidir. Ictimai birlikdler ve ya ehalinin diger qruplari ictimai eko ekspertiza apara bilerler. Ictimai eko ekspertizanin heyata kecirilmesinin tewkilat formalari ve eko ekspertiza sahesinde ictimai birliklerin selahiyyeti qanunvericilkle mueyyen edilir. Ictimai eko reyi melumat ve tovsiyyer xarakteri dawiyir. 9.Ekoloji ekspertiza və ƏMTQ-nın prinsipləri awagidakilaridir. 1)vaciblik 2)elmi-esasli 3)obyektivlik 4)qanunilik 5) musteillik 6) qeyri-tewkilati olmasi 7) geniw isitiqametde inkiwafi Emtq-nin ve eko eksp-nin Meqsedi umumi halda qanunlarla ust uste duwur yeni teserrufat ve diger fealiyyetilern realizasiyasinda onunla diger fesadlarin qarwisini almaqdan ibaretdir. 8.Ekoloji ekspertizanın növləri və tipləri eko kespertizanin iki novu var dovlet ve ictimai tiplere ise subyekt aparilan ekspertizanin merhelelerine xarakterize olunur. Spesfik tipleri melumdur. Ekoloji obyektlerine gore tipleri 3 esas qrupa bolunurler plandan evvel layiheleden evvel ve layihe materialina gore. Dovlet eko eksperlerin subyekterin qanunda qeyd olundugu kimi dovlet orqanlari ekspert komissiyalari
teyin edir. Qanunda onlain fealiyyetleri qeydolunur ki dovlet orqanlari nezaretde istirak edir. 1)torpaq komiteleri 2) sanitar epidemiya departamenti 3) ETSN. Ekspertiza bve emtq-nin obyektleri ust uste duwur qanunda eks-nin alna bilen obyektlerin umumi tipleri qeyd olunur 1) plandan evvel materialar buna melumat metodik xarakterli ictimai sosial ekoloji xarakterli senedeler daxildir 2) layiheden evvel materiallar buna tikinti sahesinin secilmesi texnoloji iqtisadi esasnameler tikinti layihelerine verilen esanameler daxildir. 3) layihe materiallari bura tikinti ucun rekonstruksiyalar daxildir. Dovlet eko ekspertzanin obyektleri tipleri konkretlewdirilir ve bu sahede qebul olunan qanuni aktlar elave olunur. 10.Ekoloji təhlükəli obyektlərin və təsərrüfat fəaliyyətinin növləri awagidakilardir. 1)nuve yan. Obyektleri 2)yanacaq enerjisi 3)qara ve elvan metallurgiya 4 neft kimya neft qaz emali senayesi 5) kimya senayesi 6)koks kimya senayesi 7) neft qaz elave olunmaqla faydali qazintilarin butun novlerinin hasilat emali 8)kagiz selluloza emali 9) yungul senaye 10) tikinti senayesi 11) mikrobiologiyais saheleri 12) neft qaz neft mehsullarini aparan dawiyan borular ve magistral kanallar 13)neft neft-kimya kimya mehsullari zeherli kimyevi maddeler mineral gubreler pestisidler yerustu tebii qaz ve yeralti yanar qaz yataqlari 14)doyuw sursatlari ve mehvi 15)magistral avtomobil yollari ictimai dovlet ve respublika ehemiyyetli hava limanlari 16)ticaret deniz limanlari daxili su limani yollari 17)deniz yollari stansiyalari ve vaqonlarin yuyulmasi temizleme yollari 18)heyvandarliq kompleksi qiw fabrikleri 19)melarasiya sistemleri magistral kanallar 20) iri weherlerin su techizati sistemleri 21)iri su anbarlari 22) qeyri radioaktiv tullantilarin senaye ve kend teserufati mehvedlimeli obyektleri 23) komunal ehemiyetli sanitar texniki qurgular 24) iri sahelerde meselerin qurudulma ve qirilmasi 25)kosmodromlar... butun bu obyektlere tesirin qiymetlendirilmesi tam apariliki onlarda fovqalede hallar yerlewir.
11.Dövlət ekspertizasinın növləri awagidakilardir 1)olke ve iqtisadiyyat sahesi uzre mehsuldar fealiyyetin inkiwafa ve yerlewmesine dair dovlet ve yerli proqramin layihelendirilmesi 2) iqtisadiyatin obyektlerinin ve komplekslerin tikintisinde yeniden qurulmasinda yeni texnika ile techizinde ve legvinde texniki iqtisadi esaslandirilmasi layiheleri ve emtq nin senedleri 3) yeni texnikanin texnologiyanin materiallarin maddelerin yaradilmasina hemcinin bawqa olkelerden idxalina dair. 4) etraf muhittin muhafizesi haqqnda telimat metodik ve normatik texniki senedlerin layiheleri 5)teserrufat fealiyyeti ve fovqalede veziyyet neticesinde yaranmiw ekoloji werait 6) regionda ayri ayri tebii obyektlerinde ve ekosistemlerinde ekowerait 7) muvafiq icra hakimiyyeti orqaninin qerarina esasen tebii senedlerden istifadsi nezerde tutulan muvafiq layihelerin eko bolmeleri. 12.Ekoloji ekspertizanın obyekt və subyektləri ekspertizanin obyektleri 1)tikinti ve teserufat qurgularinin layihe layihe ve texniki iqtisado esaslanmasi ve hemcinin fealiyyetde olan kompleksler tikinti ve teserufat obyektlerinin esaslanmasi. 2)yeni texniki texnologiyalar materiallar ve iwlek veziyyetde olan avadanliqin qurilmasi normativ texniki senedler 3) normativ ve adminstrativ aktlarin layiheleri ve fealiyyetde qanunvericilik. Ekspertizanin subyektleri 1)icraedici orqanlar 2)muxtelif ixtisaslawmiw komiteler 3) agentlikler ve nazirlikler. 13.Azərbaycan Respublikasının Dövlət ekoloji ekspertizası haqqında qanunlar 14.Maddə 50-51 madde50-az. Resp.-da ekoloji ekspertizanin muvafiq icra hakimiyyeti orqani ve ictimai tewkilatlar heyata kecirir ekoloji ekspertiza teserufat fealiyyetinin etraf muhite ola bilen menfi tesirin ve bununla bagli neticelerin awkar edilmesi qarwisinin alinmasi ve proqnozlawdirlmasi meqsedile etraf muhitin keyfiyyet normativlerine ve ekoloji teleblere uygunlugunun mueyyen edilmesidir. Madde51-1)DEE-si muvafiq icra hakimiyyeti orqani terefinden aparilir 2) dee-nin aparilmasi qaydalari qanunvericilkle mueyyen olunur.3)dee-na aidolan obyektler barede ekspertin musbet reyi olmadan senaye ve erzaq mehsullarininistehsali iwlerin xidmetlerin
yerine yetirilmesi ve olke erazisine getirilmesi qadagandir. 4)kimyevi terkibinden istifade ile elaqedar olan teserufat fealiyyeti ekoloji ekspertizadan evvel qanunvericilikle mueyyen edilmiw qaydada geoloji ekspertizadan kecirilmelidir. 5) ekoloji ekspertizanin reyi resmi senedin mecburi icra olunmalidi ve onun telebleri pozuldugu halda mehkemede iddia qaldirila biler. 15.Maddə 52-53-54 madde52- DEE-nin meqsed ve vezifeleri 1) dee- teserufat ve bawqa fealiyyet neticesinde etraf muhite tesirin qiymetlendirilmesinin dolgunlugunu ve duzgunluyunu qebul olunan qerarlarin ekoloji tehlukesizlik derecesini tebii resurslardan semereli istifade ve etraf muhitin muhafizesi barede teklif olunan tedbirlerin semeresini mueyyenlewdirmek meqsedile muvafiq icra hakimiyyeti orqanlari terefinden tewkil olunur ve heyata kecirilir. 2) dee-nin etraf muhitin muhafizesi ucun zeruri tedbiridir ve etraf muhite menfi tesir gostere bilecek tesadufu qerarlarin qebul olunmasinin qarwisini alir 3)dee-nin 3 vezifesi vardir a)ekoloji tehluke seviyyesini mueyyen etmek b) muxtelif fealiyyetin norma ve qaydalara uygunlugunu qiymetlendirmek c)aparilan tedbirlerin keyfiyyetini esasli oldugunu mueyyen etmek. Madde53 dee-nin esaslari. Dee 8 bolmeni rehber tutur. Bunlardan en esas bome 4bolme awagida werh olunur 1)beynelxalq huquqi ohdelikleri 2)indiki ve gelecek milletlerin menafeyi namine ekoloji tarazligi genefondun ve canli tebietin rengarengliyinin qorunub saxlanmasini temin etmek. 3) qerarlarin baw vermesinin mumkunluyu 4) tesirin insanlarin saglamligi ve rifahi ucun elveriwli etraf muhite malik olmaq huquqlari. Madde 54 dee-nin obyektleri. ekspertizanin obyektleri 1)tikinti ve teserufat qurgularinin layihe layihe ve texniki iqtisado esaslanmasi ve hemcinin fealiyyetde olan kompleksler tikinti ve teserufat obyektlerinin esaslanmasi. 2)yeni texniki texnologiyalar materiallar ve iwlek veziyyetde olan avadanliqin qurilmasi normativ texniki senedler 3) normativ ve adminstrativ aktlarin layiheleri ve fealiyyetde qanunvericilik. 16.Maddə 55-57-58 Madde55- teserufat fealiyyeti layihelerinin maliyelewdirilmesi ve sifariwcinin vezifeleri 1)bu qanun 53cu maddelesinde verilmiw siyahiya daxil olan obektler uzre layihelerin maliyelewdirilmesine heyata kecirilmesine yalniz
dee-nin musbet reyi olduqda icaze verilir. 2)layihelerie aid senedlerin sifariwcisi ve ya hazirlayicisi a)senedlerin vaxtinda dee-ye teqdim olunmasi b)teqdim edilen senedlerin dee-nin teleblerine uygun sekilde tertib edilmesine c)dee-nin kecirilmesi prosesinde aparici cixmiw elmi tedqiqat ve axtariw iwlerinin maliyelewdirilmesine ve aparilmasina d)dee-nin aparilmasini maliyelewdirmesi e) ekspertizani keciren adamintelebi ile ekspertiza komisiyanin iwi ucun zeruri olan melumatlarin verilmesine borcludur. Madde57 dee-nin reyinin icrasi ve ekspertlerin mesuliyyeti. Muessise tewkilat idare tedbirler vezifeli wexsler ve diger iwciler dee-nin zeruri reyinin icrasina gore qanunvericiliye uygun olaraq mesuliyyet dawiyirlar. Dee- orqanlarinin vezifeli wexsleri ve dee-nin aparan ekspertler oz reyini etraf muhitin muhafizesi haqqinda qanunvericiliyi ve normativlerin teleblerine muvafiq asililigi oznun duzgunluyu ve dolgunlugu ucun qanunvericiliye uygun olaraq mesulliyet dawiyirlar. Madde58 ictimai bilikler ve ya ehalinin diger qruplari ictimai ekoloji ekspertiza apara bilerler 2) ictimai ekoloji ekspertizanin heyata kecirilmesinin tewkilat formalari ve ekoloji ekspertiza sahesinde selahiyyetli qanunvericilkel mueyyen edilir.3) ictimai ekoloji ekspertizanin reyi melumat ve tovsyye xarakteri dawiyir. 19. Atmosferə təsirin qiymətləndirilməsində dövlət ekoloji ekspertiza aparılmasının qaydaları üçün tələb olunan tövsiyələr. 1)atmosfer havasinin proqnozlawdirilan ve movcud olan xarakteristikasi 2)atmosfer havasindan zererli maddelerin sepelneme seraitini teyin eden meteoroloji xarakteriztikalar va sbitler 3)cirkelendirici maddelerin tullanti menbeyinin parametrleri 4)cirklendirici maddelerin tullanti menbeyinin esasli melumatlari 5) mumkun yayilma tulantilarinin xarakteriztikasi 6)cirklendirici madde ve madde qruplarinin siyahisi 7) yol verilen tullantilar ucun normativlerin qoyulma teklifi 8)atmosfere atilan cirklendirici maddelerin azaltmaq ucun elave tedbirler 9)baw vere bilecek qezalar 10)baw vere bilecek qezalarin analizi qeza veziyyetlerinin qarwisini almaq ucun ve fesadlarinin aradan qaldirilmasi ucun heyata kecirilen tedbirler 11) atmosfer havasinin qeza zamani cirklenmesinin insan ucun fesadlarinin qiymetlendirilmesi
12)anormal meteoroloji elveriwsiz werait dovrunde atmosfer havasina atilan cirklendirici maddeleri tenzimlemek ucun tedbirler. 13) atmosfer havasinin cirklenmesine nezaretin tewkili 14)tebieti muhafize tedbirleri. 26.Geoloji mühitin dəyişməsinin inteqral qiyməti hal hazirda geoloji muhitin deyiwmesinin inteqral qiymetlendirilmesi ucun bir nece metrlik yanawma melumdur. 1)terkibin bir bir deyiwme derecesine gore daha deyiwken komponentli geoerazinin xeritesi qurulur ve orada deyiwkenliyin derecesi ve xarakteri qeyd olunur 2) nisbi zedelenme ve deyiwme derecesine gore erazinin geoloji deyiwme derecesi umumi qiymetlendirilir her iki halda erazilerin sahesi mueyyenlewdirilir. 17.Atmosferə təsirin qiymətləndirilməsi- 18.Atmosferin çirklənməsi və onların ekoloji fəsadları atmosferin sepelenme xasselerinin qiymetlendirilmesi 2 emiyete esaslanir 1)iqlim v meteoroloji kompleks gostericiler-atmosferin cirklenmpotensiali 2) havanin serfi parametrleri. Bu xarakteristikalar meteoroloji weraitden asili olaraq cirklenme seviyyesinin formalawmasi xususiyyetlerini teyin edir ki bu meteoroloji werait atmosferden qariwiqlari yigilmasina ve cixarilmasina sebeb olur. Atmosferin cirklenme potensiali metereoloji weraitin tekrarliginin kompleks xarakteriztikasiir ki o hava kutlesinde qarwiliqlarin sepelenmesi ucun elveriwli deyil. Atmosferin cirklenme potensialinin weher weraiti ucun 5 sinifi mueyyen olunmuwdur ki buda zeif kuleklerin tekrarligindan ve dumanlarin muddetinden asili olur. Atmosferin cirklenmesinin qiymetlendirmenin dolayi gostericisi atmosfer qariwiqlarinin quru cokme neticesinde torpaq ortuyune ve su obyektlerine intersiv daxil olmasidir. Bu qiymetlendirmenin kriteriyasi yol verilen ve kritik yuklenme kemiyyetidir ve atmosfer qarwiliqlarinin sixigi kemiyyet ile istifade olunur. R.I.Voltlemanin fikrince atmosferin veziyyetinin kompleks qiyqiymetlerinin optimal komponentler sistemi awagidakilardan ibaret olmalidir. 1) sanitar gigiyenik baximindan atmosferin cirklenme seviyyesinin qiymetlendirilmesi 2) atmosferin ehtiyat potensialinin qiymetlendirilmesi 3) mueyyen muhitlere tesir derecesinin qiymetlendirilmiw 4)ekspertiza olunan tebii
texniki sistemin antropogen inkiwaf proseslerinin tendensiasi ve intensivliyi 5) antropogen tesirin mumkun neqativ fesadlarinin feza ve zaman miqyasina tesir edir 20.Səth sularına təsirin qiymətləndirilməsi-esas ekoloji problemerden biri seth sularinin yeni cay ve gollerin veziyyetidir. Seth sulari veziyyetini probleminin 2 aspekt canli orqanizmlerin xususen imkanin yawamasi ucun esas wertlerden birini tewkil edir. Seth sularinin keyfiyyetinin qiymetlendirilmesi ikili meqsed dawiyir 1) su ehtiyatlarindan planlawdirilan fealiyyet planlarinin teyin olunma imkanlarini qiymetlendirmek vacibdir. 2)qalan ehtiyatlarin diger mutexesisler ve ehalinin heyat fealiyyeti ucun istifadesi ve cirklenmesi. Bele qiymetlendirme ucun su obyektlerinin rejimini hidroloji xususiyyeti ve qanunauygunluqla biliklere esaslanmaq lazimdir. 21.Su hövzələrinin öz-özünü təmizləməsi xassəsi-yeni cirklendirici maddenin miqdari su hovzesi terefinden iwlenib neytrallawmasi bir cox faktlardan ibaretdir ve bir cox qanunauygunluqlara tabe olur. Bundan bawqa dovrune ve dolayi yolla torpaqdaxili cirklenme menbelerini nezere almaq lazimdir. Suyun cirklenmesinin esas kriteryalarindan biri YVQ-dir ki 2 yere ayrirlar 1)sanitar gigiyenik 2)baliqciliq teserufatinda hidrobiontlarin qorunmasi ucun onlar su hovzelerinin sakinleri olub insana nisbeten cirklenmeye daha cox hessasdirlar. 22.Su obyektlərinin vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsi-test obyektlerinin funksional veziyyetine gore suyun veziyyetinin siniflendirirler ve mahiyyetce keyfiyyete inteqral qiymet verilir hemcinin suyun icmeli ve diger meqsedeler ucun istifade mumkunluyu teyin olunur. biotest metodunun limitlewdirici faktoru analizin uzunmuddetli olmasi ve suyun kimyevi terkibi haqqinda informasiyanin olmamasidir. Suyun keyfiyyetinin teyininde biotestlerden istifade olumnmasi xercengkimiler yosunlar ve baliqlarda norma daxilinde 10-dan az risk hali 10-20- intervalinda bohran hali 20-40 inrevalinda felaket hali ise 60-dan yuxari olanda. 23.Litosferə təsirin qiymətləndirilməsi ilk novbede zelzelelerin vulkanlarin puskurmesini ve dger tebii felaket proseslerinin gucu ve mumkunluyunu
qiymetlendirmek lazimdir. Onlar gozlenilmez ekstremal hadiselere aid olub fesadlari dagidicidir. Fealiyyetde olan obyektin dagilmasi etraf muhit ucun antropogen xarakterli facievi fesadlar yaradir. Qiymetlendimenin esas faktoru suxurlarin litologiyasidir. Buda verilen erazi ucun xususiyyetlere malikdir fiziki tesire meruz qalmaq su ile qatiliq heddinden cox olduqda xassenin deyiwmesi kimyevi terkibi coxillik donmu suxurlar ve s. yeralti sulara tesirin qiymetlendirilmesi ehmiyetlidir. Cunku o su techizatinin menbeyidir. Yeralti sularin qorunma derecesini qiymetlendirmek ucun erazinin geoloji quruluwunun analiz etmek lazimdir. 24.Qiymətləndirmənin düzünə kriteryaları-geokimyevi kriteriyalar daha geniw olculudur bu kriteriya litosfer ve onun komponentlerinin yeralti sulari ile cirklenmesi YVQ ve ya cirklenme menbelerinin toksikilik fonu ile muqayise olunur. Umumi halda qiymetlendirme awaqidaki kimi gosterilir teyin olunan elementlerin ve birlemerin qatiliqi norma daxilinde YVQ esasinda ve ya kicik risk halinda 1-5 YVQ 1YVQbirinci dereceli tehluke, bohran halinda 5-10YVQ 2-3 dereceli tehluke 1-5 YVQ 1-ci dereceli tehluke felaket halinda ise 10YVQ dan cox 2-3 dereceli tehluke 5YVQ dan cox ise 1-ci dereceli tehluke olur. Yeralti sularin texnogen cirklenmessi miqyaslarini qiymetlendirmek ucun V.M.Qolberq fiziki qiymetlendirme noqtelerini teklif edir. Tebii halda yerlati sularin keyfiyyeti ve icmeli meqsedler ucun ist olunan yeralti sularda cirklenme menbelerinin YVQ-si cox olur. Yeralti sularin cirklenme cirklenme veziyyeti iki kemiyyet ile gosterilir. Yeralti sularin keyfiyyeti ve cirklenme sahesinin olcusu bunun esasinda yeralti sulari cirklenme veziyyeti 4 seviyeye bolunur 1)norma-xususi tebieti muhafize olculeri teleb olunur. Yalniz qanunun teleblerine ve yeralti sularin veziyyeti planli nezaret olunmalidir 2)risk faktoru mehdud tebieti muhafize olculeri teleb olunur. 3) bohran xususi tebieti muhafize olculeri teleb olunur. 4) felaket tecili olaraq xusui tebieti muhafize tedbirleri teleb olunur. 25.Yeraltı suların qiymətləndirilməsinin ehtiyyat kriteryaları-istismar ehtiyatlarinin modulu ve sulu laylardan istifade kemiyyeti Litosferin geodinamiki qruplu
kriteriyalri esasen geologi prosesler inkiwafi ucun istifade olunur. Relyef ve yerlati sahe ucun 2 gosterici vardir texnogen emalin sahesi ve derinliyi. Litosferin veziyyetinin geodinamiki qiymetlendirme kriteriyalari awagida gosterilib 1) relyefin texnogen gucu N<10dan az R=10-25 B=25-50 F=50%-den yuxari. 2) iwlenmiw erazilerin sahesi N>10 R=10-20 B=20-40 F=50% -den yuxari erazilerin tebii ve antropogen geoloji proseslerle nisbi zedelenmesinin ve sahelerinin qiymetlendirilmesi haqqinda cox yayilmiwdir. Lakin onlarin qanuni normallawmiw miqdari ehemiyyete malik deyildir. Bezi alimler qiymetlendirme wkalasinida iwlemiwler. 30.Torpağa kimyəvi təsir onun muxtelif menbe usullar ile ciklenmesi xarakterde olur; duzune ve dolayi. Duzune tesir-cirklendirici maddelerin onun sethine birbawa duwme yolu ile baw verir. Mehsullarinin dagilmasi gubrelerin verilmesi muxtelif zerirli kimyevi maddeler. Dolayi tesir cirklendirici maddelerin aerogen duwmesi ile tikilinin torpaq sulari suvarma neticesinde baw verir. Butun bunlar antropogen fealiyyet ile elaqedardir. Torpagin cirklenmesinin muxtelif xarakteristikalar uygun normativ senedlerde gosterilib. 29.Torpağa mexaniki təsir-mehsuldar qatin duzune ve ya dolayi antropogen tesir neticesinde mehv olmasidir. Ekoloji qiymetlendirmenin ve proqnozun vezifesi planlawdirilan fealiyyetin analaizi yolu ile optimal qerarin verilmesidir: -verilen layihe ucun torpaq sahesinin secilmesi haqqinda; -torpagin daimi ve muveqqeti isitifadesi tikinti metodlari tikintiden sonra rekultivasiya metodlari. Bu zaman neinki kend teserufati ucun istifade olunan torpaqlar ve hemcinin butun cografi erazinin tebii fitosenozlari qiymetlendirilir. Pedosferin veziyyetin qiymetlendirilmesinin ehtiyyat kriteriyalari deyiwme parametrleridir. Ekosistem tam qiymetlendirmek parametrlerinden biridir. Torpaq erroziya kriteriyalari tekrar antropogen geomorfoloji proseslerle elaqelidir. Bu prosesler tebii halda geniw yayilmiwdir. Lakin insan terefinden bitki torpaq ortuyunun davamliliginin pozulmasi onlarin suretini artirir.
27.Totpaq örtüyünə təsirin qiymətləndirilməsi- rus alimi V.V.Dokucayevin fikrince torpaq landwaftin aynasidir. Bu hem tebii antropogen tesir olmayan ve meruz qalan torpaqlara aiddir. Landwaftin komponentlerine tesir guzgu kimi torpaqda eks olunur. Ona gorede torpaq ortuyunun veziyyetinin ve dinamikasinin analizi insan fealiyyeti olan erazilerde hazirki romanda ve gelecekde ekoloji veziyyet haqqinda melumat verir. Torpaq hemcinin muhum sanitar funksiyalari yerine yetirir ve landwaftin texnogen fealiyyetin duzune tesirin paylama faktorudur. Torpaq xususi tebii cisim olub dag suxurlarindan ferqlenir. Esas ferqlendirici xususiyyeti mehsuldarligidir. Ona gorede o istehsal quvvelerinin iqtisadi kateqoriyasina aid olunur. Xususen istilik ve rutubet onu istehsal quvvesi kimi istifade etmeye imkan verir. Ekincilik rayonlarin ela torpaq xususi ehemiyyete malikdir. Ona gorede onun cirklenmeden tukenmeden mexaniki mehv olmasini biokutle istehsalindan birbawa mehvinden qorunmasi regionun torpaq ortuyunun tes. fealiyyetinin qiymetlendirilmesi esas meqsedidir. 31.Bitki örtüyünə təsirin qiymətləndirilməsi-nde onun landwaftin ve insanin heyat fealiyyetinin duzune ve dolayi rolunu nezere almaq lazimdir. Bitki ortuyunun rolu muxtelifdir. Yer uzerinde heyat ondan asilidir. Cunki yawil bitkiler yegane orqanizimdilerki qeyri-uzvu maddelerden uzvu ve o cumleden oksigen istehsal edir. Bitki ortuyunun diger funksiyalari energetik funksiyalara esaslanir. Landwaft stanbillewdirici su muhafize rekreasiya ve bawqalari dolayi asilidr. Bu funksiyalardan birinin pozulmasi bitki qruplarinda ve onlarda tarazligin destabillewmesine sebeb olur. Dokucayev yazirdiki bitki ortuyu etraf muhitin ele komponentidir ki diger komponentleri tenzimleyir. Bitki ortuyu butun tebii faktorlardan asilidir ki, bunlarin varligi zona region xususiyyetleri ile baglidir. Bu faktorlardan bitki ortuyunun terkibi ve fitosenetik quruluwu bioloji mehsuldaligin energetik effektivliyi dinamikliyi asilidir. 32.Bitki örtüyünə düzünə və dolayı təsir- Duzune tesire aiddir: bitki ortuyunun birbawa mehv edilmesi mewelerin qirilmasi sahelerde bitki ortuyunun mehv
edilmesi ve s. Dolayi tesir: antropogen fealiyyeti deyiwdiren diger faktorlarla elaqelenir. Torpaq sularinin seviyyesinin deyiwmesi mikriiqlim deyiwmesi atmosferin ve torpaq ortuyunun deyiwmesi. Son zamalar esasen atmosferin cirklenmesi rol oynayir. Melum olmuwdurki bitki ortuyu insana nisbeten kimyavi cirklenmeye daha hessasdir. Ona gorede havada sanitar gigiyenik normativlere esasen yol verilen qatiliq bitki ortuyu ucun... Xususen hemweyawil ve kollar ucun. Bitki ortuyu ucun umumi YVQ yoxdur. Yalniz torpaga gubrelerin optimal verilmesi ye terkibinde zererli preparatlarin kend teserufat normativleri vardir. Bitki ortuyune tesirin qiymetlendirilmesi zamani torpaq ortuyune onun struktur aqreqat terkibine metamorfik gotericilerine ve diaqnostik gostericilerine xususi fikir vermek lazimdir. 33.Heyvanat aləminə təsirin qiymətləndirilməsi-heyvanat alemnie tesirin areali tutdugu obyekt sahersinden geniwdir. Bele ki, heyvanlarin heyat fealiyyeti narahatsizliq faktoru ile pozulur. Bele ki bu faktora tikinti neqliyyatin qeyri adi ve yad predmetler gece iwiqlanmasi brokonierler terefinden vurulma baliqlarin deniz heyvanlarinin ovlanmasiaiddir. Heyvanat alemine tesirin dolayi sebebleri daha ehemiyyetlidir: ekoloji yumalarin yem ehtiyatlarinin azalmasidir. Trofik zencirlerinpozulmasi su hovzelerinin cirklenmesi ve s. heyavanat alemine tesirin qiymetlendirilmesi prosesinde heyvanat aleminin sistematik eraziq uruluwunu onlar rasinda qarwiliqli elaqeni nezere almaq ve yarana bilecek pozuntulari gostermek lazimdir. Erazi ekoloji qanunlauygunluqlari mueyyen etmek ucun verilen zona regional werait ucun qoruqlardan material kimi ist etmek lazimdir umumiyyetle istenilen atropogen fealiyyetin heyvanat alemine tesirini qiymetlendirmek cetindir. Vinoqradov terefinden teklif onlunan zooloji kriteriyalar qiymetlendirme gostericileri tematik biotik kriteriyalarin terkibine daxildir. 34.Heyvanat aləminə təsirin kriteryaları-kriteriyalara esasen erazinin ekoloji pozuntu prosesinin bir sira merhelelrini gostermek olar. 1)Risk zonasi-ekoloji
kriteriyalra gore pozuntunun bawlangic merhelesidir. Sinantropizasiya suru halinda hereketin itmesi miqrasiya yolunun deyiwmesi tolerantliq reaksiyasi baw verir. 2)Bohran zonasi-pozuntunun novbeti merhelesi elave ollaraq erazi demoqrafik ve energetik kriteriyalarla ayrilir. Bohran zonasi populyasiyalarin qruplarin ve destelerin quruluwunun deyiwmez bir hissesidir, yawama ve yayilma sahesinin azalmasi mehsuldarliq dovrunun pozulmasi ile xarakterize olunur. 3)Felaket zonasi-yawayiw yerimin ve ya arealin bir hissesinin itmesi yaw qruplarinin kutlevi mehvi sinantrop ve qeyri xarakterik novlerin sayinin keskin artmasi antropozooloji ve zooloji xesteliklerin artmasi ile ferqlenir. Bu kriteriyalara esasen ekosistemin veziyyetinin qiymetlendirilmesi awagida gosterilmiwdir. 35.Ekoloji təhlükəsiliyin texnikin sistemlərinin praktiki istifadə olunması- ekoloji tehlukesizliyin texniki sisitemlerinin konstruktiv xususiyyetleri cox muxtelifdir. Lakin tebieti muhafize texnologiyalarinin yaranmasinin prinsipleri layihelenir ekoloji esaslandirilmasini ve onlarin istifade olunma miqyaslarinin qiymetlendirilmesinin istifade olunma miqyaslarini qiymetlendirilmesini imkan verir. Ekoloji tehlukesizliyin texniki sistemlerinin praktiki ist olunmasi awagidaki sistemlerde gosterirlir. Hidrotexniki qurgular: htq muhendis qurgularidir ki onlar su teserufati tedbirleri ve hemcinin su ehtiyatlarindan istifade suyun ve maye tullantilarin zererli tesirinin qarwisinin almaga imkan verir. Bele qurgularin bir nece novu var 1)Deniz welflerinin htq-leri 2) deniz sahillerinin htq-leri saheqoruyan qurgular AES IES 3) htq caylarda gollerde ve su anbarlarinda 4) su yollarinda ve limanlarda htq-ler 5)hidroneqliyyat drenaj ve polderler htq yuksek ekoloji tehlukeli menbelerdir. Htq-nin fealiyyeti zamani neqativ fesadlar ve qezalarin qarwisini almaq meqsedile iwleyen obyektler ucun tehlukesizlik beyemnamesi yaradilir. 36.Hidrotexniki qurğuların praktiki istifadə olunması- htq muhendis qurgularidir ki onlar su teserufati tedbirleri ve hemcinin su ehtiyatlarindan istifade suyun ve maye tullantilarin zererli tesirinin qarwisinin almaga imkan verir. Bele qurgularin bir nece novu var 1)Deniz welflerinin htq-leri 2) deniz sahillerinin htq-leri
saheqoruyan qurgular AES IES 3) htq caylarda gollerde ve su anbarlarinda 4) su yollarinda ve limanlarda htq-ler 5)hidroneqliyyat drenaj ve polderler htq yuksek ekoloji tehlukeli menbelerdir. Htq-nin fealiyyeti zamani neqativ fesadlar ve qezalarin qarwisini almaq meqsedile iwleyen obyektler ucun tehlukesizlik beyemnamesi yaradilir. 37-43 yazmamiwam. 44.Təbiəti mühafizə obyektlərinin layihəsinin hazırlanması-her bir bele obyekt ucun texniki ekoloji qiymetinin layihesi tertib edilir. Yeni xususi qorunan tebiet erazilerinin mumkun statusunu termini serhedleri olculsu torpagin quruluwunu teyin etmek ucun elmi tedqiqat materiallari hazirlanir. Erazisinin landwaft xarakteristikasi relyefin formasi torpaqemelegetirici suxurlar ve s. etrafli baxilir qirmizi kitaba duwen nadirbitki novleri hesablanir. Heyvanat alemi onun nov terkibi qorunmaya ehtiyaci olan novleri gosterilir xususi qorunan tebii erazileri bir sira funksional zonalara bolmek olar. A)qoruq rejim zamani verilen erazide qiymetli tebii erazilerin ekosistemleri ozunde cemlewdiri. Bu zonada teserufat ve diger fealiyyet qadagandir. B)hidroloji yasaqliq rejimli zona- tarixi qurulus hidroloji sistemlerin butovluyunun ve ekoloji temizliyinin saxlanilmasi. Bele zonalarda yerli ehaliye limitlenmiw odeniwsiz mewe meyvelerinin gobeleyin yigilmasi ve heveskarlara baliq tutmaga icaze verilir C)gol akvatorialinin rekreasion istifade zonalari su hovzelerinin tamligi temizliyi ve su bollugu temin olunur. Bu erazilerde hevaskarlar ve trustler ucun baliqlciliq qayiq stansiyasi avtodayancaga icaze verilir. D)tenzimlenen rekreasion istifade zonasi-turist istirahet marwurutlarinin tam tewkili ucun nezerde tutulur. E)trustlere xidmet zonalari-turist marwurutlarinda turistlerin tam istirahetini temin edir. F)qorunan zona-yerlu tebieti qoruma strukturlarinin raziligi ile muessiselerin muxtelif teserufat fealiyyeti ve layihe axtariw iwleri aparilir. 45-52 yazmamiwam. Serbest iwde var.
53.Meşələrin bərpası və meşə tingləri-mewe erazilerine aiddirler. Tebii ve suni menweli mewe bitkileri ile ortulmuw mewe erazileri mewe ile ortulmemiw eraziler ne vaxtsa mewe olub hal hazirda kesilmiw eaziler yanmiw eraziler ve talalar. antropogen menweli seyreklewmiw eraziler. seyrek mewe bitkileri olan tebii seyreklewmiw mewe toxumluq erazileri ve mewe tinglikleri. 54.Çirklənmiş və pozulmuş torpaqların rekultivasiyası-torpaq o zaman cirklenmiw hesab olunur ki on un terkininde cirklendirici maddelerin miqdari tekrar cirklenme menbeyi olub insan saglamligi ucun tehluke yaratsin.torpagi cirklendiren saheler bunlardir: yanacaq kompleksleri avtotemir zibillikler agac emali zavodlari metal emali senayesi poliqonlar ve s. torpagin rekultivasiyasi adeten tikinti planlawdirilmasi zamani teleb olunur. Torpaqlarin rekultivasiyasi fiziki kimyevive bioloji metodlarla aparilir. 3sxemden istifade olunur: cirklenmiw torpagin iwlenilmesi ve ya diger yere dawinmasi ucun qazilmasi. Bu qrupda awagidaki metodlardan ist olunur. 1)zibilliye dawinmasi- eger torpaq cox cirklenibse onda onu zibilliklerin ustunu ortmek ucun ist edirler 2)curuntuye cevrilme. Kompasda cevrilme prosesinde torpagin zererli maddelerini mikroblar vasitesile parcalanir. Bu proses reaktorlarda ve xususi weraitde aparilir. Torpagin yuyulmasi- bu metod zererli madde hisseciklerini su vasitesile ayrilmasina esaslanir. Bu zaman hisseciklerin olcusu onlarin xususi cekisi nezere alinir. Termiki desorbsiya ve ya ilkin emal metodu-bu zaman zererli maddeler qizdirma vasitesile ayrilirlar. Bu metod ucucu ve az ucucu uzvi birlewmeler ucun ist olunur. 55.Monitorinq problemləri, onların texnoloji və ekoloji aspektləri-monitorinqin etraf muhitin veziyyetini qiymetlendirmek onun deyiwmesinin proqnozu ucun verilen proqram ile verilen marwurutda olcmelerin aparilmasidir. Nezaret-sistemin parametrlerinin mueyyen parametre muwahde aparilmasidir. Etraf muhitin monitorinqi geofiziki kimyevi ve bioloji monitorinqlerin uygunlawdirilmasi yolu ile heyata kecirilir. Kimyevi analiz sisteme potensial ekoloji yuklenmeni qiymetlendirmek ucun meselen: biogen elementlere zenginlewme oksigen catiwmazligi tehlukeli maddelerin seviyyesinin nezareti ucun yerine yetirilir.
Bioloji monitorinqiekoloji quruluwun qiymetlendirilmesi ucun ist olunur. Monitorinq tewkil olunmasinin esas problemleri 3esas meselenin helli ile baglidir. 1)nezaret menteqelerinin wobelerin yaradilmasi 2) obyektlerin operativ nezaret olunmasi mumkunluyu 3)ekosistemin veziyyetinin tesvir etmek ucun individual analitik parametrlerin gostericilerin secilmesi. 56.Sanitar müdafiə kanalların ekoloji layihələndirilməsi və müəyyən edilməsisanitar mudafie zonalarinin muessise rabite enerji istehsalinin avtomobil su ve hava transportunda geniw saheli mesafelerdeki fiziki tesir menbeleri onlarin xarakterik hesabati yerlewdirme menalari ve s. ile nezere aliniw her bir deqiqi hadiseye proyektlewdirilmeli ve ya esaslandirilmalidir. Elektrik sahelerinin tesirinin en son yol verilen dereceleri ehalinin elektrik sahelerinin tesirinden senaye sixliginin deyiwen cereyanlarinin hava xetlerinden yaranan elektrooturucunun sanitar qaydalari ve mudafie normalari mueyyen edilir. Radiotexniki obyektlerin oturuculerinin qurawdirildigi yerlerden sanitar mudafie zonalarinin hemcinin yaradilmasi sanitar qayda ve normalarina muvafiq olaraq radiosixliq diapazonun elektromaqnit wualari ve bu wualarin intensiviyi hesabatinin metodikasi ile heyata kecirilir. Her bir deqiq hadisede onlarin hecmi dovlet orqanlari ve muessiselerinin sanitar epidemoloji xidmetleri ile deqiqlewdirilir ve uygunlawir. 57.Təbiəti mühafizə obyektlərinin təyinatı və tipologiyası- Teb. Muh. Obyektlerinin layihelendirilmesi zamani en bawlica ideya spesfik ekoloji funksiyalarin yerine yetirilmesi ucun cografi menasinin mueyyen hissesi teserufat fealiyyetinin mehdudlawdirilmasi ve konsentrasiyasidir. Esas funksiyalar rekreasiya tenzimlenme ve berpa funksiyalari aiddir. Tebietdi muhafize obyektleri ucun ciddi wekilde elmi-tedqiqat eyni zamanda tebii-tarixi deyerlerin muhafizesi funksiyalari aiddir. Bu funksiyalari yerine yetirilmesi yalniz muhafize olunan obyektlerde teserufat fealiyyetinin tam ve yaz qismen mehdudlawdirilmasi zamani mumkundur. Butun tebieti muhafize obyektleri xususi muhafize olunan tebiet erazilerine ve muhafize olunan tebiet erazilerine bolunur. XMTE cercivesinde
tebietden istifade ve idareetme umumi esaslarla deyil xususi normativlerle nizmalanir. XMTE-nin en taninmiw kateqoriyalari qoruqlar tebiet ve milli parklar aiddir. Ekser hallarda serhedler ferdi layihelendirme neticesinde deyil umumi normativler esasinda mueyyen edilir. 58.Təbiəti mühafizə obyektlərinin ətraf mühitə təsiri- TMO-nin esas funksiyalarindan biri konserkasiya funksiyasidir yeni oz serhedlerinde tipik ve unikal landwaftlarin muxtelif tebiet fenomenlerinin ve s, qorunmasi. Diger vacib funksiya tenzimlenme funksiyasidir ki buda etraf eraziye tesirinde tezahur edir. Bu tesir ise landwaft-cografi sahede tezahur edir ve 2 terkibe bolune biler. Maddi energetik ve informasiya birinci artiq coxdan melumdur. Ve mewe massivlerinin etraf mekana tesirin numunesinde iwlenib hazirlanmiwdir. Mewenin mikroiqlime su rejimine axinin formalawmasina tedqiq edilmiw tesiri sayesinde mewenin fiziki..kimi etraf muhite tesir amilleri ve s, aparilmiwdir. Bu iki tebiet komponenti su ve hava ile ortulur ve mewe massivinin hundurluyunden ve sahesinden asilidir. 59.Mühafizə olunan təbiət abidələri və əraziləri-su muhafize zonalarinin ve birinci qrup mewelerin daxil oldugu MTE-nin layihelendirilmesi zamani muhit yaratma funksiyasi daha aydin ozunu gosterir. Caylarin gollerin su anbarlarinin ve diger su obyektlerinin akvatoriasina birlewen serhedleri cercivesinde cirklenmenin zibillenmenin lillenmenin ve su obyektlerinin tukenmesinin qarwisini almaq hemcinin su orqanizimlerinin meskunlawdigi muhiti qorumaq meqsedile mehdud teserfat fealiyetinin mueyyen edildiyi eraziler su muhafize zonalari hesab olunur. Bu erazilerin olculeri ve serhedleri erazinin fiziki-cografi xususiyetlerini nezere alinaraq mueyyen edilir. Bu zonalarin uzunlugu: -caylar qurumu cay yataqlari ve goller uzre yay dovrunde orta illik su seviyyesi heddinde; -su anbarlari uzre suyun normal yigilma seviyyesinde;-bataqliqlar uzre onlarin serhedlerinden; -denizler ucun suyun maksimum seviyyesi hediden. Goller su anbarlari ve bataqliqlar ucun su muhafize zonalarinin minimum uzunlugu obyektlerin sahesi 2km2 olduqda 300m, 2km2-dan cox olduqda ise 500m-dir.
60-61-62 yoxdu L 63. Meliorasiya. Mahiyyəti və vəzifələri-melorasiya mueyyen erazini tebii weraitini deyiwdirmekle yaxwi torpaqlarin sahesinin artirilmasidir. Kend teserufat bitkilerinin yuksek ve sabit mehsuldarligin temin etmek ucun torpagin effektli istifadesi ve menimsenilmesi ucun bitkiye lazim olan su hava qida ve istilik rejimi yaradilmalidir. Bitkinin heyatinda bu amiller arasinda su ve qida xususi yer tutur. Buna esas sebeb torpagin esas terkibinde olan mikroorqanizmlerdir. Eger bitkinin inkiwafi ucun teleb olunan her hansi faktor catiwmirsa tebii weraitde olmazsa o bu weraiti deyiwmekle temin olunmalidir. Melorasiyaya telebat ve onun xarakteri her bir rayonda ve her bir konkret sahede o erazinin weraitinden asilidir 64. Suvarma meliorasiyasının növləri- 1)daimi tesir eden suvarma a)oz axini ile suvarma b)mexaniki suvarma 2)bir defe tesir eden suvarma a)dawqin suyu ile suvarma b)liman suvarmasi 3)erazinin su anbari ve ya kanal tikmekle suvarilmasi a)suyun torpagin sethi ile paylanmasi b)suni yagiw yagdirma c)yeralti suvarma. Suvarma suyunun terkibinde asili liller olur.iriliyi 0,1mm-den cox olan liller ziyanlidir. Onlar suvarma kanallarinda cokur. Iriliyi 0.1-0.005mm itervalinda olan liller torpagin fiziki xususiyyetlerini yaxwilawdirir. 0.005-0.001 intervalinda olan liller mineral maddelerle zengindir ve torpaqa gubre kimi verilir. 65.Suvarma texnikası və suvarma nizamlayıcı şəbəkə- suvarma usulunun secilmesinde iqlim topoqrafik ve torpaq weraitinde rol oynayir. Her bir suvarma usuuna mueyyen suvarma nizamlayici sebeke ve suvarma texnikasi mexsusdur. Suvarma texnikasi awagidaki teleblere cvb vermelidir: 1) torpaqda teleb olunan su ve onunla bagli hava qida olur ve istilik rejimini saxlamali 2) torpaqda lazimi miqdarda nemlik yaratmaq ve suvarilan sahe uzre beraber paylamaq. 3)suvarmada mexaniklewdirmeni ve avtomotlawdirmani maksimum hedde catdirmaq 4) en az sudan istifade ettmekle suvarmani heyata kecirmek.
Qeyd etdiyimiz kimi suvarmada 3usul novu vardir. 1) seth suvarma usulu bu usulda su suvarma sahesine butov tebeqe ve ya sirimla verilir. 2)bagli suvarma sistemleri awagidakiustunluklere malikdir. A)sizma ve buxarlanma itkileri demek olarki olmur B)torpaqdan istifade emsali yuksek olur. Mexaniklewdirme asanlawir. C)suyun suvarilan sahe uzre paylanmasi hetda murekkeb relyef weraitinde bele asanlawir. D)bagli suvarma sistemi torpaqlarda kend teserufatini su techizatini kifayet qeder semerelewdirir. 3) suni yagiwyagdirma usulu-bu usulda su tezyiq altinda iwleyen xususi aparatlar ve mawinlarin komeyi ile yagiw wekilinde suvarilacaq saheye sepilir. 66.Nizamlayıcı qurğular və onların tipləri-nizamlayici qurgular tipine konstruksiyasina tikilme materialina ve usulan gore muxtelif novlere bolunur. Meqsedine gore wluzler: a)serf nizamlayan b)suyun seviyyesini nizamlayan c)suyun suretini nizamlayan d)lilyuyan wluzler e)sutullayanlar. Konstruktiv xususiyyetlerine gore wluzler; A)aciq B)boruwekilli C)diafraqmali. Aciq wluz giriw yan waquli divarlar ve cixiw hisselerinden ibaretdir. Wluzun flutbeti pozur su diger sudoyen quyu cixiw risperme kimi hisselerden ibaretdir. Wluzun sudoyen hissesi sudoyen doweme ve yan divarlardan ibaretdir.wluzun sudoyen hissesinden cixan axin rispermaya daxil olur. Diafraqmali wluzler. Bu tip wluzler boyuk kanallardan kicik kanallarin yuksek tezyiq ferqi olduqda su goturdukde tertib olunur. Diafraqmali baglayicinin olcusunun azaltmaga imkan verir. Bu ise qaldirici mexanizmlerin sadelewmesine az guc teleb etmesine imkan verir. Boruwekilli wluzler. Derin formada tikilen kanallara su goturmek ucun tetbiq olunur ekser hallarda bele wluzun tetbiq olunmasi onlarin ustunden yolun kecmesi ile bagli olur. Bu wluzler teziq yuksek olduqda demir-beton acaq olduqda beton borulardan tikilir.
67.Şlüzlərin hidravliki hesablanması. Bunun ucun evvelce wluze qederki ve wluzden sonraki kanallarin hidravliki hesablanmasi aparilmali onlarin hidravliki ve hendesi parametrleri melum olmalidir. Wluzun serfi serbest axinda enli astanali su awiranin dusturu ile hesablanir. Bu dustur su awiran axina perpendikulyar olduqda bele yazilir. Q= ɛbµh03/2 Axinin yandan sixilma emsali awagidaki kimi hesablanir; ɛ=1-ah/(h+b) Enli astanali bogulmuw rejimde su awiranin serfi awagidaki dust tap. Q=ɛφbh... Qapinin axirindan serbest aximda enli astanali su awiranin serfi aw. Dust. Hesabl. Q=ɛφabh2... Tezyiqli boru wekilli wluzun serfi aw. Dust. Hes. 68.Kanallar və onların təsnifatı- kanal suni yaradilmiw mecradir. Teserufat meqsedine gore kanallar suvarma qurutma su oturen kend teserufati obyektlerini su ile temin eden gemicilik baliqoturen mewe materiallari axidan kompleks meqsedli novlerine bolunur. Suvarma kanallar suvarma sistemlerini su ile temin etmeye xidmet edirler. Onlari lahiyelewdirereken erazinin yuksek yeri ile aparilir ki mumkun qeder cox saheye xidmet etsin. Qrutma kanallar bataqliqlarin qurudulmasina ve woran torpaqlarin yuyulmasina xidmet edir. Onlar erazinin en awagi yeri ile aparilir ki yeralti sulari toplayib axitma qabiliyyetine malik olsunlar. Sugoturen kanallar-weher senaye obyektlerinin su ile temin edilmesine xidmet edirler. Energetika kanallari-suyu su menbelerinden goturubderivasiya SES-e getirmeye xidmet edirler. Suyun enerjisiniden maksimum semereli istifade etmek
ucun onlar mumkun qeder az maliyye malik olmalidir. Onlarin uzunlugu 20-25kmden cox olmur ancaq serfleri bezen 2min m3/san-e catir. Gemicilik kanallari-su neqliyyati magistrallar sistemine daxil olur. Onlarin forma ve olculeri kanalda hereket eden geminin olcu ve suretinden asilidir. Baliqgoturen kanallar-baliqlarin kuru tokme yerine su vermeye ve baliqlarin htq etrafinda tehluksiz kecirmeye xidmet edir. Mewe materiallari axidan kanalar hemin materiallari agac emali obyektlerine axitmaga xidmet edir. Kompleks kanallar-eyni vaxtda yuxarida gosterilen teserufat sahelerinden bir necesine xidmet edirler. Kanallar suyun verilmesi usullarina gore 2nove bolunurler. 1)su kanala su menbeyinden oz axini ile daxil olur 2)nasos stansiyasinin komeyile verilir. 69.Kanalların hidravliki hesablanması. Dusturludur. 70.Su ötürən qurğular və onların növləri- kanalin suyunu maneelerden kecirmek ucun suoturen qurgulardan istifade olunur. Bu qurgulara borular novlar akveduk tunel ve byeverler aiddir. Borular kanalin ensiz ve dayaz yarligina rast geldikde kanalin serfi az olduqda tetbiq olunur. 71.Akveduk- kanalin trassasi derin dere bawqa kanal cay yol ve s. ile kesiwdikde kanalin suyunu bu maneelerden kecirmek ucun akveduk tetbiq olunur. Onun konstruksiyasi korpunun konstruksiyasina benceyir anacaq dayaqlar uzerinde nov yerlewdirilir. Novun en kesiyi dairevi ve duzbucaqli ola biler. Akveduk demirbeton agac ve metaldan tikile biler. Bu hisseler bir biri ile germetik birlewdirilir. Akvedukun giriw astanasi ise aparici kanalin dib seviyyesinden delta-h qederyukseklikde olmalidir. Onun giriw ve cixiwi muxtelif konstruksiyalarda da ola biler. Kanaldan sizan ve tikiliwlerden axan suyun seviyyesini awagi salmaq ucun akvedukun her iki terefinde ona paralel drenaj qurulur. Akvedukun hidravliki hesablanmasina onun giriw cixiw ve nov hisselerinin hesablanmalari daxildir. 72.Dyukerlər-dairevi ve ya duzbucaqli en kesiye malik olan su oturen qurgudur. Kanalin suyunu cay yol ve bawqa manealerden kecirmek ucun tetbiq olunur. Dyuker teziyiqli axin rejiminde iwleyir. Onun borunun en kesiyi dairevi ve ya
duzbucaqli ola biler. Dyukerin tezyiqli rejimide iwlemesi ucun onun giriwinde borunun yuxari kenari delta-h qeder suya batirilmiw olmalidir. Bu dustur Dyukerin borunun en kesiyidairevi olduqda bu hundurlik h=0.6d olmalidir. D- borunun diametridir. Dyukerin borunun materiali tezyiq 3-5m intervalinda olduqda betondan, 20-30m intervalinda olduqda agacdan, 30-50m intervalda olduqda demir betondan tezyiq 100m-e qeder olduqda qabaqcadan gerginlewdirilmiw demir betondan, 100m-dan cox olduqda ise metaldan ola biler. Dyukerde lillenme tehlukesi olmamasi ucun axinin suretinin 1.5-4m/san goturmek meslehet goturulur. Kanalin serfinden asili olaraq obyektin borusu birgozlu ve coxgozlu ola biler. Dyukerin hesablanmasinin muxtelif variantlari var. Hidravliki hesablama ile ya dyukerin borunun siametri ve ya tezyiq itgisi teyin olunur. Dyukerin serfi awagidaki dusturla hesablanir.... 73.Hidrotexniki tunellər- Tunel yerin altinda tikilen ve istismar olunan bagli suoturen hidrotexniki qurgudur. Bu qurgu kanalin trassasi dag ve ya tepeye rast geldikde tetbiq olunur. Su teserufati meqsedine gore tuneller energetike irriqasiya suoturen agacaxidan kimi novlere malikdir. Hidravliki noqteyi nezerden tuneller tezyiqsiz ve tezyiqli olurlar. Tunelin en kesiyinin olcusu ve formasi hidravliki statisiki iqtisadi istehsal ve istehsalat wertlerine gore mueyyen olunur. Tezyiqli tunellerin beton demir beton konbine edilmiw novleri vardir. Irriqasiya hidroenergetika ve su techizati tuneleri getirici su tullayici inwaat kanalizasiya drenaj tunelleri sutallaiyici su neqliyyati ve agacaxidan tuneller ise neqliyyat tunelleri hesab olunur 74.Pilləli su düşürənlər 75.Cəlal axıdanlar 76.Novlar,borular,su axıdanlar(leysan ötürmələr) Yoxdu
77.Su qəbuledici qurğular və onlar haqqında ümumi məlumat- suqebuledici qurgu suyu sututarlardan su axarlardan goturub muxtelif teserufatlarin ehtiyatlarini temin etmek ucun hidrotexniki qurgudur. Istifade olunan su menbeyinden asili olaraq bu qurgular cay gol ve deniz su qebuledicileri kimi novlerine bolunur. Suyu goturme usullarina gore suqebulediciler 2 nov bendli ve bendsiz olurlar. Telebatciya suyun verilmesinin etibarliligina gore suqebulediciler 3dereceye bolunurler. Suqebulediciler layihelendirelerken awagidaki telebatlar nezere alinmalidr. 1)suqebulediciden asagida ve yuxarida olan butun su teserufat komplekslerini nezere almaqla su menbeyinde olan suyu miqdari 2)hidroloji hidrotexniki topoqrafik ve muhendis geoloji werait 78.Bəndsiz su qəbuledicilər-bendsiz cay suqebuledicileri elveriwli topoqrafik hidroloji ve muhendis geoloji weraitde cayda suyun seviyyesi magistral kanalin uzerinde rehberliyi temin etdikde tetbiq oluna biler. Bendisiz seth suqebuledicilerin tikintisine o zaman yol verilir ki, sugoturme emsali 0.2-den cox olmasin. Bendsiz seth suqebulediciler 4nov olur. Bendsiz suqebuledici qurgular asan ve ucuz bawa gelmesine baxmayaraq onlarin menfi cehetleride var. Caydan gotutulen su cox lillidir. Kanal mexaniki usulla temizlenir. Bawqa nov suqebuledicilerde hidravliki usulla yuyulur. Yuma serfi telebat serfinde 1.5-2 defe cox olur. 79.Bəndli su qəbuledicilər-hidroduyunler seviyyeqaldirici qurgusu olan hidrotexniki qurgulardir. Bir qayda olaraq cay suqebuledici alcaq tezyiqli olur. Bendli suqebuledicilerde lil rejimi adeten coxpilleli nizamlanir. Diametri d-50-den boyuk olan lillerin suqebuledicinin kons. ile saxlanmasi meslehetdir. Diametri d50- d75-e qeder olan surunen liller kanalda liltutan qurgularla saxlanilir. Durulducunun vacibliyi ve hidrotqovwaqda her hansi konkret zamanda teyin olunur. Heddinden cox surunen lilli ve sugotureme emsali 0.8-den boyuk olan caylarda bohran dovrunde hidroduyunun yuxari byefinde mecra lillsaxlayanin qurulmasi meqsede uygundur.
80.Məcranın nizamlanması-hidroqovwagin hem yuxari hemde awagi byefinde aparilir. Yuxari byefde mecranin nizamlanmasinda meqsed su aximinda mueyyen quruluw yaratmaqdir. Ele quruluw ki, qurgularin konkret yerlewdirilmesinde onun istismari ucun normal weraityaratsin bir qayda olaraq yuxari byefde mecranin nizamlanmasi axinin qurguya sabit yaxinlawmasini temin etmekdir. Awagi byefde mecranin nizamlanmasi cayin aparici mera ile selist birlewmesini temin etmeli axinin toqquwmasinin axinin ve mecranin yuyulmasinin qarwisini almali axinin lildawima qabiliyyetini artirmalidir. Awaqi byefde mecranin nizamlanmasi uzunlugu Bd uzunluqda duzxetli formada layihelendirilir. Davamli mecranin enini cayin istenilen eninde awagidaki kimi hesanlamaq telenb olunur... Mecranin davamli enini teyin etmek ucun cayin dib mailliyinden asili olaraq awagidaki dusturdan ist olunur. = 0.5 0.2 Cayin xirda qumsal cokuntulerinden ibaret olan duzenlik hisseleri ucun Wapironun dusturdan ist olunur. =0.16 ( )0.5 Mecra geniwlendirici qurgularin en geniw yayilmiw tipi uzununa istiqametlendirici dambalardir. 81.Su qəbuledicilərin digər növləri- Bendli ve bendsiz suqebuledicilerden bawqa suqebuledicilerin awagidaki novleri var: 1)enine wirimlayici 2)duzxetli frontal suqebulediciler 3)bir torlusuqebulediciler 4)okuzcuk sugoturucelr 5)liltutan ve yuyucu qaleriylar
6)cibler 82.Durulducular,vəzifəsi və onların qarşısında duran təlabatlar-cay suyu irriqasiya suvarma hidroeneregetika ve su tehchizati ucun goturuldukde bir qayda olaraq durulducu tikilir. Irriqasiya durulduculari magistral ve paylayici kanallarin lillenmeden hidroenergetika durulduculari ise hidroturbinlerin kureklerini iri lillerle awinmadan muhafize edir. Suyun umumi lilliyi 0.2-0.5 q/l intervalindan az olduqda durulducu tikilmeyi biler. Energetika sistemleri ucun yol verilen lillerin iriliyi 0.25-0.5mm arasi ola biler durulducular awagidakilari temin etmelidirler. 1)Hidroturbinler ucun qorxulu olan iri fraksiyali ve ya suvarma kanallarini ve boru kemerlerini lillendire bilecek lillerin cokmesini 2)Muntezem olaraq en az su serf etmekle kameralari lilden temizlenmesini 3)Su telabat qrafikine uygun olaraq yol verilen suretde uygun suyun magistral kanala verilmesi. Eger axinin umumi bulaniqligi 0.5q/l-de cox olmazsa ve turbin ucun qorxulu olan iri liller 0.2q/l den az olarsa durulducu tikilmeye biler. 83. Durulducuların əsas elementləri- 1)yuxali basqili giriw astanasi hansiki su buradan duruldan durulducuya daxil olur. 2)kamera lillerin cokmesi suyun durulmasi prosesi kamerada gedir 3)bolge divarlari-durulducunun ayri-ayri kameralara bolur. 4)paylayici torlarla kameralar arasinda suyun suretini hamarlawdirmaq ucun ist olunur. 5) cixiw astanasi-bu bawliqdan qurulmuw su aparici kanala daxil olur
6)getirici kanal-suyu durulducuya getirmek ve onun kameralar arasinda paylamaq ucundur 7)toplayici kanal-cixiw astanasi su trakti ile birlewdirilmesidir. 8)yuyucu kameralar-vaxtawiri yuyulan kameralarda toplanan lilleri awagi byefe axidir. 9)toplayici-yuyucu qaleriya fasiesiz yuylan kamera boyu lilleri toplayan ve onlari durulducudan aparan. 10)yuyucu kallektor-lilleri kollektorun davami olmaqla durulducudan cixan lilleri awagi byefe axitmaga xidmet edir. 11)Yan kanal-bir kamerali durulducularda durulducu ile yanawi tikilir 84.Durulducuların təsnifatı- Su teserufat meqsedine gore durulducular energetika irriqasiya ve su techizati durulducalari kimi novlerine bolunur. Hidroqovwaqda yerlewmesine gore suqebuledici ile birlewmiw ve magistral uzerinde yerlewir kameralarin sayina gore durulducular birkamerali ve cox kamerali olur. Ikikamerali durulduculardan kameralar novbe ile yuyulur. Yeni biri yuylduqda digeri iwleyir. Coxkamerali durulduculardan bir-bir yuyulur. Durulducular lilden mexaniki hidravliki ve kambine edilmiw usullarla temizlene biler. Hidravliki usul ozu 2 nov; fasilelerle yuyulan ve fasilesiz yuyulan olur. Nizamlayici qurgunun yerlewmesine gore durulducular nizamlayicisi giriwden qabaqda ve cixiwda yerlewen kimi novlere bunurler. Dibinin ve yamaclarinin berkidilmesine gore durulducular torpaq mecrada qurulan ve berkidilmiw merda qurulan ola biler. 85.Durulducuların konstruksiyaları-cox kamerali durulducular awagidaki konstruktorlu xususiyyetlere malikdir. Kameralarin sayi esasen durulducunun yuyulmasi wertine gore teyin olunur. yen sistemde olan hesabi yuma serfi ile mumkun yuma serfinin nisbetine gore teyin olunur.