Kommunal Müəssisələrin Maliyyə Məsələləri ilə Tanışlıq Çaba Kovаç Macarıstan Enerji Bürosu Коммунал Мцяссисялярин Тянзимлянмясиня даир Комиссийа Цзвляринин Милли Ассосиасийасынын (NARUC) «Тариф дяряжяляринин тякмилляшдирилмяси вя коммунал хидмятлярин тянзимлянмяси» мювзусунда Пешя Тялими Bakı, 07-11/05/2007 1
Təqdimatın məzmunu Kommunal təsərrüfatın əsasları Tənzimlənən sahələrin maliyyə analizi Maliyyə hesabatı Maliyyə əmsalı Problemlər və onların mümkün həll yolları 2
Kommunal təsərrüfatın əsasları(1) Tənzimləmə yolları hansılar ola bilər? Tənzimlənmənin (və tənzimləyici qurumun) mövcud olduğu bir sıra sahələr mövcuddur : - telekommunikasiya -dəmir yolu - aviasiya -su təchizatı - elektrik enerji təchizatı -təbii qaz təchizatı 3
Kommunal təsərrüfatın əsasları (2) Bundan əlavə: - Maliyyə tutumlu, - İnfrastruktura Üçüncü Tərəfin Təsiri (ÜTT) kritik haldır, - Mümkün toplanma (tələbat > təchizat), - Şaquli inteqrasiya ehtimalı mümkündür (adətən tarixi vərəsə və ya hökümətin qərarı ilə), -Giriş maniyələrinin mövcudluğu, - Kommunal xidmətlər kimi klassifikasiya olunur (kommunal xidmət müəssisələri). Əlbəttə digər tənzimlənən/nəzarət olunan sektorlar (tərəflər) mövcuddur ki, yuxarıda qeyd olunan xassələr onlar üçün simvolik deyildir, lakin onlar hazırda mövzumuzun məzmunu deyil. 4
Kommunal təsərrüfatın əsasları (3) Biz diqqətimizi energetikada cəmləşdirmişik, dəqiq desək, elektrik enerjisi və təbii qaz biznesində. Həqiqətən mi qeyd olunan xasisələr məqsədə uyğundur? - Maliyyə tutumlu? Satış şəbəkəsi qurmağa və ya iri həcmli elektrik stansiyası tikməyə çalışacaqlar! Sonra onu idarə və ona xidmət edəcəklər -Həqiqətən mi ÜTT kritik haldır? İstənilən halda yeni generator və ətraf ərazilərdə yaşayan itehlakçıların qoşulması zamanı. -Həqiqətən mi toplanma mümkündür? İnfrastruktur daha zəif inkişaf etdikdə və yaxud cari qarşılıqlı ticarət mövcud olduğu halda. - Şaquli inteqrasiya? Bütün dünyada müvcud enerji nəhənglərinin korporativ strukturlarına və milli çempionlara nəzə yetirin! 5
Kommunal təsərrüfatın əsasları (4) - Giriş maniyələri mövcuddurmu? Lisenziyalaşdırma özlüyündə biz maneyədir! - Kommunal xidmətlər kimi klassifikasiya olunur (kommunal xidmət müəssisələri) Süni işıqlandırma və soba romantikdir, lakin Enerjiyə olan tələbat- təbii haldır! Tənzimlənmənin həyata keçirilməsi üçün inandırıcı dəlillərdi, lakin az öncəki qəzet başlıqlarında : Enerji Sektorunda liberallaşma və dövlət nəzarətinin ləğvi? 6
Kommunal təsərrüfatın əsasları (5) Tənzimlənmənin genişləndirilməsi (və mümkünlüyü) seçilən bazar modelindən asılı olur. Şaquli inteqrasiya olunmuş milli şirkət. Vahid alıcı (qiymətləri açılması və toptan satış ticarətində süni inhisarlaşdırma). Tam liberallaşdırılmış bazar. Yuxarıda qeyd olunan bazar strukturlarının hamısının müəyyən zaman kesiyində müsbət və mənfi tərəfləri vardır..əsas məğz: bazar modelinə uyğun davamlı tənzimləmə. 7
Kommunal təsərrüfatın əsasları (6) Tənzimləmə aşağıdakı şəkildə aparılmalı: İstehsal sahəsinin inkişaf etdirilməsi, təchizat (ticarət) və yaxud ən azından davamlı təchizatın (kommersiya sahəsində, lisenziyalaşdırma, tenderlər və.s) təmin olunması. Enerji bazarlarına nəzarət. Şəbəkə əməliyyatlarının təbii inhisarının tənzimlənməsi (ÜTT qaydaları toplusu və şəbəkə tarifləri) həmçinin davamlı təchizatın təmin olunması əsasları (fiziki tərəfləri, keyfiyyət standartları və.s). 8
Tənzimlənən sahələrin maliyyə analizi Qiymətlərin tənzimlənməsi çərçivəsində ən vacib vəzifələrdən biri tənzim olunan şirkətlərin (fəaliyyətin) maliyyə analizinin aparılmasıdır. Üç əsas məqsədi vardır : -Tarifin tənzimlənməsi üçün məlumatın toplanması. - Cari tariflərə nəzarət və əks təsir (cari vaxt ərzində dəstəyin göstərilməsi, qiymətlərin tənzimlənməsi : X-faktor, gəlir, qiymətlərə individual baxış). -Davamlı məsələlərə dair məlumatın əldə olunması (şirkətlərlə müzakirələr, siyasət xadimlərinin və/və yaxud müştərilərin sualları, mətbuat). 9
Maliyyə hesabatı (1) Maliyyə analizinin əsaslarını tənzimləyici şirkətlərin Maliyyə hesabatları (illik hesabatlar) təşkil edir. Maliyyə hesabatı aşağıdakı hissələrdən ibarətdir : Maliyyə balansı : xüsusi tarixdə (budcə ilinin sonu)şirkətin əsas kapitalının qiymətləndirilməsi əsasında maliyyə hesabatı. Müəyyənləşdirilmiş zaman çərçivəsində tədbiq olunan üsul (buna həmçinin şirkətin maliyyə görüntüsü / vəziyyəti də deyirlər). Şirkətin qiymətləndirilməsi iki üsulla klassifikasiya olunur : fəaliyyət müddətinə əsasən (cari və yaxud təyin olunmuş aktivlər) və maliyyə yolları (təchizatçıların aktivləri və passivlər). aktivlər = Təchizatçıların aktivləri + Passivlər 10
DEMASZ-ın 31 Dekabr 2005-ci il üçün (milyon MF) maliyyə balansı Aktivlər Əsas aktivlər Cari aktivlər İnventorlar debitor hesab mühafizə Likcid aktivlər Əvvəlcədən ödənilən xərclər ÜMUMİ AKTİV SAYI 31/12/2004 65 976 7 547 617 6 147 720 4 535 62 78 058 31/12/2005 67 805 7 588 364 6 726 497 4 394 79 787 2 Passivlər və qiymətli kağızlar Qiymətli kağızlar Ərzaq məhsulları Passivlər Uzun müddətli Qısa müddətli Əlavə olunan xərclər ÜMUMİ BORCLAR VƏ QİYMƏTLİ KAĞIZLAR 31/12/2004 44 518 547 23 036 5 353 17 683 9 956 78 058 31/12/2005 45 160 1 186 22 878 5 303 17 576 10 563 79 787 11
Paylıyıcı lisenziyasına malik DEMASZ-ın 31 Dekabr 2005 üçün (milyon MF) maliyyə balansı Aktivlər Əsas aktivlər Cari aktivlər İnventorlar debitor hesab mühafizə Likcid aktivlər Əvvəlcədən ödənilən xərclər ÜMUMİ AKTİV SAYI 31/12/2004 54 694 1 354 45 437 706 211 56 093 0 31/12/2005 56 363 1 369 20 286 923 160 57 752 0 Passivlər və qiymətli kağızlar Qiymətli kağızlar Ərzaq məhsulları Passivlər Uzun müddətli Qısa müddətli Əlavə olunan xərclər ÜMUMİ BORCLAR VƏ QİYMƏTLİ KAĞIZLAR 31/12/2004 32 187 284 13 959 5 353 8 606 9 663 56 093 31/12/2005 32 415 603 14 448 5 303 9 145 10 286 57 752 12
Maliyyə hesabatı (2) Maliyyə hesabatının tərkib hissələri aşağıdakılardı : Akrivlərə dair hesabat (aktiv və passiv hesab A&P): müəyyən olunmuş vaxt çərçivəsində (adətən bir il) aktiv və passivlərə dair hesabat. Bu aktiv xalis gəlirə əlavə olunur (nəticə bütün gəlir və xərclər hesablandıqdan sonra). A&P dair hesabat şirkətlərin nəğd olmayan yekun hesabatlarındır. 13
2005-ci il üçün DEMASZ-ın gəlir hesabatının birinci hissəsi, milyon MF Ümumi satış Digər gəlirlər Digər xərclər Gəlir və xərclər Materialların qiyməti Əməkdaşlara çəkilən xərclər Qiymətlərin endirilməsi Əməliyyatlardan alınan gəlir 2004 81 593 1 806 61 723 5 822 7 532 2 001 6 321 2005 83 876 1 691 62 999 6 157 7 741 2 623 6 047 14
Distrebyutor lisenziyasına malik DEMASZ-ın 2005-ci il üçün gəlir hesabatının birinci hissəsi, milyon MF Ümumi satış Digər gəlirlər Digər xərclər Gəlir və xərclər Materialların qiyməti Əməkdaşlara çəkilən xərclər Qiymətlərin endirilməsi Əməliyyatlardan alınan gəlir 2004 38 205 110 23 441 2 867 6 293 957 4 757 2005 41 752 156 26 541 2 839 6 670 1 290 4 568 15
Maliyyə hesabatı (3) Maliyyə hesabatının tərkib hissələri aşağıdakılardı : Dövriyyə hesabatı (DH): göstərilən müddət (təqvim ili) ərsində gələn gəlir və xərclərə əsaslanır. Bu əsasən likvidlik probleminin müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə həyata keçirilir. Nəğd vəsait qıtlığı hətta gərliri yüksək olan şirkətlərdə belə rast olunan haldır(və əksinə)! Əməliyyata dair DH: şirkətin əsas biznesinə dair hesabat. Maliyyələşməyə dair DH: maliyyələşmə və alqı nəticələrinə dair hesabat. Maliyyə DH: maliyyə əməliyyatlarının nəticələri (borcların alınması və ya ödənilməsi, qiymətli kağızların ishesalı, dividentlərin ödənilməsi və.s) 16
Maliyyə hesabatı(4 (4) Maliyyə hesabatının tərkib hissələri aşağıdakılardı : Maliyyə hesabatına dair qeydlər: hesabatın əlavə hissəsidir, bu hesabatı öyrənənlər üçün daha ətraflı məlumatın verilməsi məqsədi daşıyır. Burada ətraflı məlumatlar toplanılmış maliyyə rəqəmləri göstərilmişdi. Qeydləri çox yer tutduğu üçün tullamayın! Çünkü bu rəqəmlərin nə məna verdiyini izah edən yeganə sənəddir! 17
Maliyyə əmsalı (1) Maliyyə Hesabatını analiz etmək üçün adətən əmsallardan istifadə olunur. Maliyyə əmsalı Balans və aktiv haqqında hesabatdan götürülmüş iki və daha artıq rəqəmlərdən ibarət olur. Həmçinin kreditor tərəfindən istifadə olunur (Kredit riskini analiz edilməsi məqsədi ilə), ticarət tanışlığı (layihənin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə) və yaxud səhmdarlar tərəfindən (keçmişi qiymətləndirmə və gələcək fəaliyyəti planlaşdırmaq məqsədi ilə). Əmsallar aşağıdakıları müqayisə etməyə imkan verir : - şirkətlər və şöbələr, -sənaye sahələri, - şirkətin müxtəlif zaman ərzində (analizi), - şirkət və orta istehsal əmsalı. 18
Maliyyə əmsalı (2) Aktivlərin Qaytarılması (AQ) = İstehsal gəliri /Cəmi aktivlər Şirkətin (fəaliyyətin) mənfəətlililik göstəricisi. Səhmlərə görə borclar (S/B) = Borclar/Səhmlər Şirkətin maliyyələşdirilməsində istifadə olunan səhm və passivlərin proporsionallığının göstəricisidir. Cari əmsal = Cari aktivlər / cari passivlər Şirkətin bazar likvidliyi və qısa müddətli borcların qarşılanması qabiliyyətinin göstəricisidir. (1 və 1,5 arasında olduğu halda standard hesab olunur). Sürətli əmsal = (Cari aktivlər Inventar)/ cari passivlər Tez bir zaman ərzində aktivlər vasitəsi ilə borcların ödənilməsi qabiliyyətinin nəzərdən keçirilir. İdeal halda 1:1. 19
Maliyyə əmsalı (3) Maliyyə əmsalına dair təlimat - Burada hansı əmsalın (və necə) istifadə olunacağı təyin edilir. -Müxtəlif əmsallar arasında seçim analizin məqsədindən asılıdır. -Siz nəzərdən keçirilən sənayenin təxmini əmsalını bilməlisiniz. Burada cari dəyərlər mövcud deyildir! - Əmsal analizi sənayenin (şirkətin) iqtisadi fəaliyyətinin öyrənilməsi istiqamətində ilk atdımdı. Əmsalın sonrakı hesablamaları rəqəmlərin hansı məna kəsb etdiyini anlamaq üçün vacibdir. 20
Problemlər və onların mümkün həll yolları(1) Nə üçün Maliyyə Hesabatı (MH) tənzimləmədə istifadə olunur? -MH təyin olunmuş maliyyə qaydalar çərçivəsində hazırlanır. Bu qaydalardan istifadə etməklə müxtəlif şirkətlər müqayisə olunurlar. -MH mühasiblər tərəfindən yoxlanılır. -MH yalnız tənzimləyici qurum üçün tərtib olunmur, həmçinin illik hesabat nəşri üçün nəzərdə tutula bilər. -Nəşr olunmuş məlumat şirkətin maliyyə fəaliyyətini öyrənməkdə maraqlı olan hər kəs üçün mövcuddur. -MH şirkətlərin maliyyə fəaliyyətinin göstəricisidir. 21
Problemlər və onların mümkün həll yolları(2) Maliyyə Hesabatına (MH) dair problemlər? -Maliyyə qaydalarına uyğun olaraq hər bir şirkət aktiv və passivlərinin qiymətləndirmək hüququna malikdir. Bu cəhətdən müqayisə məhdudlaşır. -MH adətən tam şaquli inteqrasiya olunmuş şirkətə aid olur, tənzimlənən fəaliyyətlər istisna edilmir. -MHildə bir dəfə hazırlanır və nəşr olunur. -Tənzimləyici qurumun apardığı siyasət şirkətin daxili siyasəti ilə uzlaşmır (nəzərdə tutulmuş aktiv və passiv problemi). 22
Problemlər və onların mümkün həll yolları(3) Həll yolu ola bilər - Maliyyə Hesabatı davamlı maliyyə nəzarəti üçün uyğundur və başlanğıc nöqtəsi kimi qiymətlərə nəzarət funksiyasını daşıyır.. -Müxtəlif ticarət sahələrinin hüquqi və maliyyə (öz aralarında)əlaqələrinin yoxluğu. -Tənzimləyici qanunvericilikdə maliyyə öhdəliklərinin hüquqi cəhətdən öz əksini tapmaması (məs. Maliyyə direktivinin azadlığı). -Tənzimlənən ticarət sahələrinə dair gündəlik dəqiq məlumatların alınması (məs. kvartal aktiv və passiv hesablar). -Səhmdar birjada dəyişiklik olduğu zaman şirkətlərdən qısa hesabatların toplanması (səhmdar birjanın qanunları çox sərtdir). 23
Diqqətinizə görə minnətdaram! Çaba Kovаç kovacscs@eh.gov.hu +36-1-459-7747 24