Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 54, Ekim 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 54, Ekim 2017, s. 233-259 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 22.08.2017 13.10.2017 Yrd. Doç. Dr. Erkan ATAK Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü erkanatak@sakarya.edu.tr TOKAT ÇAMLIBEL DEKİ TÜRK DÖNEMİ YAPILARI Tokat ın 28 km güneydoğusunda yer alan Çamlıbel, Anadolu Selçuklulardan günümüze her daim önemli bir geçiş noktası olmuştur. Tokat-Sivas karayolu üzerinde bulunan belde Osmanlı dönemi salnamelerinde Çiftlik-Çiftlikköy ismiyle anılmaktadır. Çamlıbel, Osmanlı döneminde Samsun-Bağdat karayolunun Tokat-Sivas bölümünde geçiş noktalarından birisi olmuştur. Çamlıbel in XV. yüzyılda Yıldız Nahiyesi ne bağlı bir yerleşim yeri olduğu; 19. yüzyıl salnamelerinde merkez sancağa bağlı nahiyeler arasında yer aldığı görülmektedir. Söz konusu kayıtlar Çamlıbel in Osmanlı döneminde belirli aralıklarla gelişip gerilediğini göstermektedir. Çamlıbel de Anadolu Selçuklu Dönemi nden bir kervansaray ve bir mescit yapısı; Osmanlı Dönemi nden dört köprü ve bir çeşmenin üst kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Kervansaray ve mescit oldukça harap vaziyettedir. Köprülerin büyük oranda sağlam kaldıkları görülmektedir. Öz Anahtar kelimeler: Tokat, Çamlıbel, Kervansaray, Mescid, Köprü

TURKISH PERIOD STRUCTURES IN TOKAT ÇAMLIBEL Abstract Çamlıbel, which is located 28 km south-east of Tokat, has always been an important transition point from Anatolian Seljuk until today. The town located on Tokat-Sivas highway was called Çiftlik-Çiftlikköy in the Ottoman period yearbooks. Çamlıbel became one of the transition points in the Tokat-Sivas section of the Samsun-Baghdad highway during the Ottoman period. It is seen that Çamlıbel was a residential area attached to Yıldız small town in the XV. century and was among the small towns attached to central sanjak in the 19th century yearbooks. The mentioned records show that Çamlıbel was developed and deteriorated at certain intervals during the Ottoman period.a caravanserai and a mosque structure from the Anatolian Seljuk Period, and four bridges and the upper part of a fountain from the Ottoman period have been able to reach the present day in Çamlıbel. The caravanserai and the mosque are quite ruined. It is seen that the bridges have been largely solid. Keywords: Tokat, Çamlıbel, Caravanserai, Masjid, Bridge 1. GİRİŞ Tokat ve çevresi Malazgirt zaferinden hemen sonra Türk hakimiyetine girmiştir. 1073 de Sivas ı kuşatan Sultan Melikşah ın kumandanları bu kentle beraber Tokat ve yöresini de Türk topraklarına dahil etmişlerdir (Gökbilgin, 1974: 402).Emir Danişmend in bu fetihlerde büyük katkılarının olduğu bu suretle kendisine Kayseri, Sivas, Amasya ve Niksar la birlikte Tokat bölgesinin verildiği rivayet edilir (Turan, 2014: 141). Bunun yanı sıra Tokat ın Sultan Alp Arslan nın ümerâsından Emîr Tutak ve Emir Artuk tarafından fethedildiği de ifade edilmektedir (Gökbilgin, 1974: 402). Danişmendliler in hüküm süreleri boyunca bu beyliğe tabi olan Tokat ve çevresi (Aktüre, 1981: 143), Anadolu Selçuklu hükümdarı II. Kılıçarslan ın ülkeyi oğullarına bölüştürmesiyle II. Rükneddin Süleyman Şah ın himayesine girmiştir (Gökbilgin, 1974: 402; Turan, 2014: 242). XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Anadolu ya hakim olan İlhanlılar tarafından Muineddin Süleyman Bey in himayesine verilen Tokat, son Selçuklu hükümdarlarının birbirleriyle mücadeleleri sırasında muhtelif emirler tarafından yönetilmiştir. XIV. yüzyılın ortalarından itibaren İlhanlılar a tabi olan Tokat ve çevresi Anadolu da İlhanlı hakimiyetinin son bulmasından sonra Eretnalılar ın eline geçmiş (Gökbilgin, 1974: 403-404); nihayetinde 1399 da halkın isteği üzerine Yıldırım Beyazıd tarafından Sivas la birlikte Osmanlı topraklarına katılmıştır (Uzunçarşılı,1988: 299). Tokat ilinin 28 km güneydoğusunda, Tokat-Sivas karayolu üzerinde yer alan Çamlıbel (Çiftlik) bulunduğu mevkii itibariyle Selçuklular dan günümüze önemli bir geçiş noktası olmuştur. Çamlıbel in 4 km. güneyinde yer alan 13. yüzyıla tarihlenen kervansaray kalıntısı bölgenin kervan yolu üzerinde yer aldığına işaret etmektedir (Gabriel, 1934: 112). Çamlıbel Tokat la beraber Selçuklu hakimiyetine girmiş ve Osmanlılar döneminde de imar faaliyetlerinin sürdüğü merkezlerden birisi olmuştur. Osmanlı döneminde geçiş güzergahı üzerinde bir yerleşim yeri olan Çamlıbel, Samsun-Sivas yolunda Tokat hududunun son noktasıdır. Söz konusu güzergah Osmanlı döneminde de önemini korumuş ve Sivas-Tokat yolu üzerinde, Sivas ın 46 km. batısında yer alan Yıldızeli nde H.1050/M.1641 yılında Kemankeş Kara Mustafa Paşa tarafından 234

bir menzil külliyesi inşa ettirilmiştir (Topçu, 2016: 108-130). Çamlıbel in ismi Osmanlı dönemi kayıtlarında Çiftlik veya Çiftlikköy olarak geçmektedir (Sezen, 2006: 116; Gökbilgin, 1974: 410).Beldenin XV. yüzyılda Yıldız Nahiyesi ne bağlı bir yerleşim yeri olduğu tapu tahrir defterlerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır (Şimşirgil, 1995: 139). 1862 yılında Osmanlı-Fransız işbirliğiyle başlatılan Samsun-Bağdat yolunun Tokat-Sivas bölümünde geçiş noktalarından birisi Çamlıbel dir. Bu yolun Turhal dan başlayarak Tokat üzerinden geçen ve sonra Çamlıbel i geçip Sivas a ulaşan kısmına Bağdat Caddesi ismi verilmiştir (Aktüre, 1981: 162). H. 1302 / M.1884-85 yılına ait Sivas Vilayet Salnamesi nde Samsun-Malatya yolunun inşa ve düzenleme faaliyetlerinden bahsedilirken Çamlıbel mevkiinde bir adet çeşme yapıldığı belirtilir (Aktaş, 2009: 144). 19. yüzyılın sonlarına ait iki salnamede (1306/1888-1314/1896) merkez sancağa bağlı nahiyeler arasında gösterilen Çamlıbel (Çiftlik) e (Gökbilgin, 1974: 410) 20 civarında köyün tabi olduğu görülmektedir (Aktaş, 2009: 84). Söz konusu kayıtlar Çamlıbel in Osmanlı döneminde belirli aralıklarla gelişip gerilediğini göstermektedir. 2. ÇAMLIBEL DEKİ TÜRK DÖNEMİ YAPILARI Çamlıbel de Anadolu Selçuklu döneminden bir kervansaray ve bir mescit kalıntısı ile Osmanlı döneminden bir çeşme ve dört köprü yapısı bulunmaktadır. Kervansaray: Tokat-Sivas yolunun 25. kilometresinde, Çamlıbel Beldesi ne 2 km. mesafede yer alan Çiftlik Han, Yıldız Han ve Temene Han isimleriyle de anılmaktadır (Erdmann, 1961: 156). Hanın inşasını gösteren bir kitabe mevcut değildir. A. Gabriel, yapıyı 13. yüzyıla tarihlendirmektedir (Gabriel, 1934: 112). Diğer araştırmacılar da bu tarihte birleşirler (Erdmann, 1961: 156-158; Seçkin, 1997: 161; Gündoğdu vd, 2006: 240; Görür, 2007: 489). Günümüzde oldukça harap durumda olan han, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen kuruluşlu, sadece kapalı bölümden oluşan hanlar gurubunda yer almaktadır (Çizim 1, Fotoğraf 3-5). Üç sahınlı bir plan özelliği gösteren handa orta sahın diğerlerinden geniş tutulmuştur. Sahınlar T kesitli dörder payeden oluşan iki sıra destek sistemiyle bölünmüştür. Sahınların üzeri beşik tonozlarla örtülüdür (Fotoğraf 8). Tonoz örtü, payandaların bulunduğu kısımlarda takviye kemerleriyle güçlendirilmiştir (Fotoğraf 12). Hanın doğu ve batı cephelerinde dış duvarlar altışar payandayla desteklenmiş, payandaların aralarına birer mazgal pencere yerleştirilmiştir. Mevcut izler güney cephenin ortasında bir taçkapının varlığına işaret etmektedir (Fotoğraf 3). Hanın beden duvarları moloz taş malzemeyle inşa edilmiş, muntazam kesme taşlarla kaplanmıştır(fotoğraf 9-10). Ayrıca kemerlerde de kesme taş malzeme kullanılmıştır. Yapıya ait eski fotoğraflarda beden duvarlarının belirli bir yüksekliğe kadar sağlam vaziyette olduğu ve batı sahnın üzerini örten tonozun yarısının mevcut bulunduğu görülmektedir (Fotoğraf 11-12). Ancak günümüzde beden duvarları büyük ölçüde yıkılmış ve tonozun çok az bir bölümü sağlam kalabilmiştir. Mescid: Tokat-Sivas karayolu üzerinde, Çamlıbel Beldesi nin 7 km. güneyinde yol kenarında yer alan yapı Düdü Mescidi ismiyle de anılmaktadır (Gündoğdu vd, 2006: 130). Günümüzde oldukça harap vaziyetteki mescidin inşa kitabesi mevcut değildir. Yapının aynı güzergâhtaki Çamlıbel (Çiftlik) Hanı ile aynı tarihlerde (Gündoğdu vd, 2006: 130)veyahut plan şeması, mihrabı, geçiş öğeleri ve malzemesi dikkate alınarak 13. yüzyılın ikinci yarısından sonrasında inşa edilmiş olabileceğine dair görüşler bulunmaktadır (Palaz Yıldırım, 2017: 155). Mevcut veriler mescidin 13. yüzyıl içerisinde inşa edildiğine işaret etmektedir. Kare planlı mescid, üçgenlerle geçilen bir kubbeyle örtülüdür (Çizim 2, Fotoğraf 13-16). Mescidin doğusunda bir giriş kısmının temel kalıntıları bulunmaktadır. (Fotoğraf 13). Harimin 235

girişi doğu cephede bulunur. Kapının hemen yanında bir pencere açıklığının izleri mevcuttur. Yapının diğer cepheleri masif bırakılmıştır. Harim kısmı geçiş öğelerinin seviyesine kadar toprakla dolmuş vaziyettedir (Fotoğraf 17-18). Eski fotoğraflarda toprak dolgunun daha alt seviyede olduğu görülmektedir (Fotoğraf 20). Güney cephenin aksındaki yarım daire kesitli mihrap nişinin üst kısmı açıktadır. Sivri kemerli taş mihrapta yer yer sıva ve boya izleri görülmektedir (Fotoğraf 19). Cepheler üst kısımda silmelerle sınırlandırılmıştır. Yapının kubbesi yer yer tahrip olmuştur. Bazı bölümlerinde düzgün açıklıkların bulunması aydınlatma amaçlı pencereler olabileceğini akla getirmektedir. Yapının iç cephelerinde ve kubbe yüzeyinde ateş yakılmasından oluşan is lekeleri mevcuttur (Fotoğraf 17). Harimin iç kısmının kireç sıvalı olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Mescidin beden duvarlarında moloz taş malzemeyle inşa edilmiştir (Fotoğraf 15-16). Giriş cephesinde kesme taş kaplama görülmektedir (Fotoğraf 13). İç kısımda kubbe eteğinde ve yer yer kubbe yüzeyinde kesme taş malzeme kullanılmıştır. Mevcut durumuyla oldukça harap vaziyetteki yapıda herhangi bir süs unsuru bulunmamaktadır. Çamlıbel de dört adet köprü bulunmaktadır. Bunlardan ilki beldenin hemen girişinde, eski Tokat-Sivas yolunda, Çekerek Irmağı üzerine inşa edilmiştir (Gündoğdu vd, 2006: 271). (Çizim 3, Fotoğraf 22-25). Köprünün mansap tarafında korkuluğun üzerinde inşa kitabesi yer almaktadır (Fotoğraf 24). İki satır halindeki kitabenin iki ucu ay motifleriyle sınırlandırılmıştır. Ayrıca kitabenin üst tarafında ortada ay-yıldız motifi, iki yanda birer çiçek tasviri bulunmaktadır. Kitabede İnşasına didi târih-i rûmî, İkmâline hamdetti Şükri, 1316 (1898-1899) ibareleri yazılıdır (Gündoğdu vd, 2006: 273). Bu bilgiler köprünün M.1899 tarihinde inşa edildiğini göstermektedir. 236 Yuvarlak kemerli iki göze sahip köprü yaklaşık olarak 15.50x5.25 cm. ölçülerindedir. Gözlerin her biri 4.80 cm açıklığa sahiptir. (Fotoğraf 22-23). Köprünün memba ve mansap taraflarında iki gözün arasına birer selyaran yerleştirilmiştir Yuvarlak kesitli selyaranların üzerlerinde basık koni şeklinde örtüler bulunmaktadır. Köprünün tabliye kısmı iki yanda yaklaşık 70 cm. yüksekliğinde korkuluklarla sınırlandırılmıştır (Gündoğdu vd, 2006: 271). Köprünün her iki ucunda sel sularına karşı set duvarları eklenmiştir. Köprü bütünüyle kesme taş malzemeyle inşa edilmiştir. Köprünün mansap tarafında gözlerden birinin kemer kilit taşında baklava motifine yer verilmiştir. Ayrıca üstteki taşların birisine de günümüz rakamlarıyla 1900 tarihi işlenmiştir. Korkuluklarının bir kısmı tahrip olan köprü genel anlamda sağlam durumdadır (Fotoğraf 25). Çamlıbel deki ikinci köprü beldenin çıkışında, Çekerek Irmağı üzerinde yer almaktadır (Çizim 4, Fotoğraf 25-26). Köprünün inşa kitabesi mevcut değildir. Ancak inşa malzemesi, kemer formları ve üzerindeki süsleme detayı beldedeki kitabeli köprüyle hemen hemen aynı özellikler göstermektedir. Bu nedenle köprünün XIX. yüzyılın sonlarında birinci köprüyle aynı dönemde inşa edilmiş olması muhtemeldir. Yuvarlak kemerli iki göze sahip köprü, doğu-batı doğrultuda uzanmaktadır. Köprü 13.90x5.90 cm. ölçülerinde olup gözlerin her biri 4.70 cm. açıklığa sahiptir. Köprünün memba ve mansap taraflarına yuvarlak kesitli birer selyaran yerleştirilmiştir. Tabliye iki yandan yaklaşık 80 cm. yüksekliğinde korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Köprünün her iki tarafında doğu ve batı uçlara sel sularının taşkınlıklarına önlem olarak set duvarları yerleştirilmiştir. Yapının tempan duvarı üstte meyilli taş dizisiyle sınırlandırılmıştır. Köprünün mansap tarafında yer alan gözlerdeki kilit taşlarına ay-yıldız motifi işlenmiştir. Memba tarafında gözlerin birinin kilit taşı

üzerinde baklava dilimi motifi yer almaktadır. Bütünüyle kesme taş malzemeyle inşa edilmiş olan köprü günümüzde sağlam vaziyettedir. Çamlıbel de Çekerek Irmağı üzerindeki üçüncü köprünün inşa kitabesi mevcut değildir. Ancak malzeme ve kemer formu itibariyle birinci köprüyle benzerlik göstermektedir. Bu suretle köprünün 19. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş olması muhtemeldir. Yuvarlak kemerli, tek gözlü olan köprü yaklaşık olarak 11.40x5.75 cm. boyutlarındadır (Çizim 5, Fotoğraf 28-30). Köprü gözü 2.75 cm. ölçülerindedir. Tabliye iki taraftan korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Kesme taş malzemeyle inşa edilen köprü günümüzde sağlam durumdadır. Köprü üzerinde herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Belde deki dördüncü ve son köprü üçüncü köprünün hemen yanında Çekerek Irmağı üzerine inşa edilmiştir (Çizim 6, Fotoğraf 31-32). Köprünün inşa kitabesi mevcut değildir. Kullanılan malzeme ve kemer formu diğer üç köprüden farlılık göstermektedir. Bu suretle köprünün diğer üç örnekten daha erken bir tarihte inşa edilmiş olması muhtemeldir (Gündoğdu vd, 2006: 272). Sivri kemerli, tek kemer gözlü köprünün tabliye kısmı tamamıyla yıkılmıştır. Kemerin de bir bölümü tahrip olmuştur. Günümüze kalabilen kısımlardan köprünün kesme taş malzemeyle inşa edildiği anlaşılmaktadır. Köprü üzerinde süsleme unsuru bulunmamaktadır. Çamlıbel de bir çeşme kalıntısının mevcudiyeti kaynaklarda geçmektedir (Gündoğdu vd, 2006: 304) (Fotoğraf 33). Ancak araştırmamızda söz konusu çeşme kalıntısına rastlayamadık. H.1302 / M.1884-85 tarihli Sivas Vilayet Salnamesi nde Samsun-Malatya yolu üzerindeki düzenlemelerden bahsedilirken bu yolun Tokat-Sivas arasındaki bölümünde (Bağdat Caddesi), Çamlıbel mevkiinde bir çeşmenin yapıldığı bilgisine yer verilmiştir (Aktaş, 2009: 144). Bilgisi verilen çeşme kaynaklarda geçen çeşme olmalıdır. Çeşmenin sadece üst kısmının mevcut olduğu eski fotoğraflardan anlaşılmaktadır. Üç dilimli dekoratif bir kemere sahip çeşme nişinin üç taraftan iki sıra silmeyle çevrildiği ve köşelerin yumuşak hatlı çizgilerle hareketlendirildiği anlaşılmaktadır. 3. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Çamlıbel deki Türk dönemi yapılarından Çiftlik Han beldeye 2 km mesafede Tokat- Sivas yolu üzerinde yer almaktadır. Çiftlik Han ın inşa kitabesi mevcut değildir. Yapı plan şeması itibariyle yalnız kapalı kısımdan oluşan hanlar grubu içerisinde yer almaktadır. Anadolu Selçuklu döneminde Karadeniz sahilinde Sinop, Samsun, Trabzon ve Batum gibi önemli liman merkezlerinden gelen malları Anadolu nun iç kısımlarına aktarmada Tokat önemli duraklardan birisi olmuştur. Samsun-Ladik; Amasya-Turhal-Zile-Kırşehir Aksaray ya da Turhal üzerinden Sivas a bağlanan ticaret yolu (Ersoy, 1995: 25) üzerinde inşa edilen Çiftlik Hanı, Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı (1238), Ezine Pazarı Hanı ve Tahtaoba Hanı ile birlikte Tokat yöresinin ticari hayatına önemli katkılar sağlamış olmalıdır. Anadolu Selçuklu Dönemi nde Çiftlik Han ın dahil olduğu yalnızca kapalı kısımdan oluşan han örnekleri mevcut olmakla beraber bunlar sahın sayıları, giriş mekanlarının mevcut olup olmaması ve örtü sistemleri gibi unsurlar açısından farklılık gösterebilirler. Bu gruba dahil edebileceğimiz Şarapsa Hanı (1236-37) (Bilici, 2007: 393-402) tek sahınlı planı ve doğusundaki mescid yapısıyla; Iğdır Şerafettin Ejder Hanı (13. yy ortaları) (Gündoğdu, 2007: 403-419) doğu cephesindeki üç mekanlı giriş bölümüyle ve Öresun Han (Aksaray-Nevşehir) (1270) (Görür, 2007: 517) beş sahınlı planı, kemer düzeni ve örtü sistemiyle Çiftlik Hanı ndan ayrılırlar. Buna 237

karşın Kuru Han (Besni-Kayseri) (13. yy), Eğret Hanı (Afyon-Kütahya), Bor Hanı (Ulukışla- Niğde) (13. yy), Ezine Pazarı Hanı (Amasya-Tokat) (1238-1246), Kalular Han (Malatya- Kayseri) (13. yy)(görür, 2007: 473-532) ve Zalmanda Han (Konya-Ankara) üç sahınlı düzenleri, destek ve örtü sistemleri açısından Çiftlik Hanı ile benzer özellikler gösterirler. Çiftlik Hanı benzer örneklerden yola çıkılarak 13. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Tokat yöresindeki menzil hanlarından Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı nın inşa kitabesi mevcuttur. Han H.636/M.1238 yılında Alaeddin Keykubad ın eşi ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev in annesi Mahperi Hatun tarafından yaptırılmıştır. Ezine Pazarı Hanı nın da Mahperi Hatun tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. Bu iki hanın isimlerinden dolayı bu bölgelerde bir takım pazarların bulunduğu ve buna bağlı olarak birtakım kasabaların kurulduğu ifade edilir (Turan, 1946: 488). Çiftlik Hanı söz konusu bu iki hanla aynı güzergahta bulunmaktadır. Bu veriler Mahperi Hatun un aynı güzargahta kervansaraylar inşa ettirerek bilinçli bir imar faaliyete gerçekleştirmiş olabileceğini akla getirmektedir. Çiftlik Hanı da bu imar faaliyetinin bir parçası olarak Mahperi Hatun tarafından diğer hanlarla aynı yıllarda inşa edilmiş olabilir. Ancak eldeki veriler ışığında kesin bir tarihlendirme yapmak veya bani ismi vermek mümkün gözükmüyor. Çamlıbel in 7 km güneyinde yol kenarında bulunan mescid de kervansaray gibi harap vaziyettedir. Kare planlı, mescidin doğusunda bir giriş mekanı olduğu temel kalıntılarından anlaşılmaktadır (Palaz Yıldırım, 2017: 155). İnşa kitabesi günümüze ulaşamayan mescidin tarihlendirilmesi benzer örneklerden yolu çıkılarak yapılabilir. Anadolu Selçuklu döneminde kare mekanlı, kubbe ile örtülü önünde bir giriş mekanı bulunan mescit örnekleri mevcuttur. Bu mescitlerin bir kısmının tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte genel olarak 13. yüzyıl içerisinde inşa edildikleri kabul edilmektedir (Katoğlu, 1981: 81-82). Konya, Akşehir, Alanya gibi merkezlerde çok sayıda örneklerini gördüğümüz bu tür mescitlerden Beşarebey Mescidi (1213), Küçük Karatay Mescidi (1248), Hacı Ferruh Mescidi (1215), ve Aksinne Dibekli Mescidi (13. yüzyıl) (Katoğlu, 1981: 90), Çamlıbel deki mescitle plan şemaları itibariyle benzerlik gösteren yapılar arasında yer alırlar. Söz konusu yapılardan Beşarebey ve Küçük Karatay mescitlerinde giriş mekanları kuzeyde bulunurken; Hacı Ferruh Mescidi nde doğuda, Aksinne Dibekli Mescidi nde batıda yer almaktadır. Söz konusu mescitlerin erken örneklerinin 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren karşımıza çıktığı ve yüzyıl içerisinde bu tarz mescitlerin yapımına devam edildiği görülmektedir (Katoğlu, 1981: 81-100). Bu vesileyle Çamlıbel Mescidi nin 13. yüzyıl içinde inşa edilmiş olabileceği muhtemeldir (Palaz Yıldırım, 2017: 155). Ancak yüzyılın hangi evresinde inşa edildiğini şu aşamada söylemek çok sağlıklı gözükmemektedir. 238 Çamlıbel in içerisinde, eski Tokat-Sivas yolunda, Çekerek Irmağı üzerine inşa edilmiş dört adet köprü bulunmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu nda 19. yüzyılın sonlarında hızlı bir yol yapım eylemi ortaya çıkmıştır. Bölgenin tarımsal ürünlerinin Avrupa pazarlarına daha kolay ulaştırılmasını sağlamak amacıyla karayollarının şose tipi düzgün bir yapıya kavuşturulduğu ifade edilir. Bu durumun bir parçası olarak Samsun-Bağdat karayolunun düzenlenmesi için 1862 de Osmanlı-Fransız işbirliğiyle başlatılan çalışmalar 1869 da tamamlanmıştır (Aktüre, 1981: 162). Söz konusu yolun bir parçası da Turhal üzerinden Tokat ve Çamlıbel e oradan da Sivas a kadar uzanan kısmıdır. H.1302/M.1884-85 yılına ait Sivas Vilayet Salnamesi ne göre Samsun dan Malatya ya kadar uzanan Bağdat Caddesi üzerinde düzenleme çalışmalarının yapıldığı ve küçük büyük 314 köprünün yapıldığı belirtilmektedir (Aktaş, 2009: 144). Çamlıbel içerisindeki mevcut köprülerin bir kısmının bu yol yapım çalışmalarının bir parçası olarak inşa edilmiş olabileceği söylenebilir. Kitabesi mevcut olan 1899 tarihli köprü yol yapım çalışmalarıyla bağlantılı daha sonraki dönemde inşa edilmiş olmalıdır. Dört köprüden üçünde yuvarlak

kemer birinde sivri kemer kullanıldığı görülmektedir. Sivri kemerli köprünün kemer formu ve inşasında kullanılan taştaki renk farkı diğerlerine göre daha erken bir tarihte inşa edilmiş olabileceğini göstermektedir. Diğer üç köprü kemer formu ve malzeme yapısı açısından benzerlik göstermektedir. Bu suretle inşa kitabesi bulunan köprüden hareketle diğerlerinin de 19. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş olduğu söylenebilir. Çamlıbel deki çeşme kalıntısının eski fotoğraflardan anlaşıldığı kadarıyla üç dilimli dekoratif bir kemere sahip olduğu görülmektedir (Gündoğdu vd, 2006: 305). Osmanlı mimarisinde C, S kıvrımlı dekoratif kemerli çeşmeler 18. yüzyılın başlarından itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu tarz çeşmeler 19. ve 20 yüzyıllarda da yapılmaya devam edilmiştir. Bayramiç Taşköprü Camii Çeşmesi (1792-93), Bayramiç Hükümet Caddesi Çeşmesi (1793-94) (Çaylak, 1997: 84-89), Elazığ Karasungur Köyü Çeşmesi (1895-96) (Aktaş, 2009: 191-196), Niksar Hoca Sultan Çeşmesi (1897-98) (Çal, 1989: 78) ve Afyon Hacı Hüseyin Çeşmesi (1907) (Karasu, 2006: 108-112) Anadolu da C - S kıvrımlı dekoratif kemere sahip çeşmelerden bazılarıdır. Çamlıbel deki çeşme kalıntısının kitabesi mevcut değildir. H.1302/M.1884-85 tarihli Sivas Vilayet Salnamesi nde Çamlıbel mevkiinde bir çeşmenin yapıldığı ifade edilmektedir (Aktaş, 2009: 144). Salnamede bahsedilen çeşmenin günümüze üst kısmı ulaşan çeşme olması muhtemeldir. Tokat ve yöresi Anadolu da Türk egemenliğine ilk giren yerleşim yerlerindendir. Kent ve yöresinde Türk devletleri ve beylikleri tarafından inşa edilen sayısız tarihi eser mevcuttur. Çamlıbel, bu zengin çeşitliliğin görüldüğü merkezlerden birisidir. Tokat ın 28 km güneydoğusunda yer alan Çamlıbel Anadolu Selçukluları döneminde ticaret yolu üzerinde yer almaktadır. Beldenin Osmanlı döneminde Samsun-Bağdat yolu üzerinde bir geçiş noktası olduğu 19. yüzyıl salnamelerinden anlaşılmaktadır. Osmanlı dönemi kayıtlarında Çiftlik ismiyle anılan Çamlıbel de, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden günümüze ulaşan kervansaray, mescid, çeşme ve köprüler beldenin her dönem önemini korumuş bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir. KAYNAKLAR 239 Aktaş, A.Ferya, (2009), Elazığ İli Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Aktaş, Esat, (2009), XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Tokat Sancağı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat. Aktüre, Sevgi, (1978), 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yapı Çözümlemesi, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, Ankara. Bilici, Z. Kenan, (2007), Şarapsa (Serapsu) Han, (Ed. Hakkı Acun), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, s.393-402, Ankara. Çal, Halit, (1989), Niksar da Türk Eserleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Çaylak, Ayşe, (1997), Çanakkale Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Erdmann, Kurt, (1961), Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahhunderts I, Berlin. Ersoy, Bozkurt, (1995), Osmanlı Öncesi Anadolu Kervan Yolları ve Üzerlerindeki Kervansaraylar, Kültür ve Sanat, S. 25, s.22-26, Ankara. Gabriel, Albert, (1934), Monuments Turcs d Anatolie, T.II, Paris.

Gökbilgin, M. Tayyib, (1974), Tokat, İslam Ansiklopedisi (MEB), C.XII, s.400-412, İstanbul. Görür, Muhammet, (2007), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Kataloğu, (Ed. Hakkı Acun), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, s.473-532, Ankara. Gündoğdu, Hamza,, (2007), Iğdır/Şerafeddin Ejder Kervansarayı, (Ed. Hakkı Acun), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, s.403-418, Ankara. Gündoğdu, H.; Bayhan, A.; Aktemur, M.; Kukaracı, U.; Çelik, A.; Güneş, B.; (2006), Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara. Karasu, Gülay, (2006), Afyon Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Katoğlu, Murat, (1967), 13. Yüzyıl Konya sında Bir Câmi Grubunun Plân Tipi ve Son Cemaat Yeri, Türk Etnografya Dergisi, S.9, s.81-100, Ankara. Palaz Yıldırım, Sema, (2017), Tokat Çamlıbel Mescidi, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.2, s.143-155, Uşak. Seçkin, Nuri, (1997), Tokat ve İlçeleri Mimari Eserleri, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Sezen, Tahir, (2006), Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara. Şimşirgil, Ahmet, (1995), XV-XVI. Asırlarda Tokat Kazâsında Kır-İskân Merkezleri ve Bazı Hususiyetleri, Bir Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S.3, s.125-140. Topçu, S.Murat, (2016), Sivas Yıldızeli Kemankeş Mustafa Paşa Menzil Külliyesi, Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.36, s.108-130. Turan, Osman, (2014), Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yayınları, İstanbul. Turan, Osman, (1946), Selçuklu Kervansarayları, Belleten, C.10, S.39, s.471-496, Ankara. Uzunçarşılı, İ.Hakkı, (1988), Osmanlı Tarihi, C.I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Vakıflar Genel Müdürlüğü Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Fotoğraf Arşivi. 240

Çizim 1: Çiftlik Hanı planı (Gündoğdu vd. den) 241 Çizim 2: Çamlıbel Mescidi planı (Gündoğdu vd. den)

Çizim 3: Çamlıbel 1. Köprü Memba Tarafı Cephe Çizimi Çizim 4: Çamlıbel 2. Köprü Mansap Tarafı Cephe Çizimi 242 Çizim 5: Çamlıbel 3. Köprü Mansap Tarafı Cephe Çizimi

Çizim 6:Çamlıbel 4. Köprü Mansap Tarafı Cephe Çizimi 243 Fotoğraf 1: Çiftlik Hanı genel görünüş (eski fotoğraf) (Vakıflar Genel Müdürlüğü Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Fotoğraf Arşivinden)

Fotoğraf 2: Çiftlik Hanı Tonoz Örtüsü (Eski Fotoğraf) (Vakıflar Genel Müdürlüğü Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Fotoğraf Arşivinden) 244 Fotoğraf 3:Çiftlik Hanı Güney Cephe

Fotoğraf 4: Çiftlik Hanı Batı Cephe 245 Fotoğraf 5: Çiftlik Hanı Doğu Cephe

Fotoğraf 6: Çiftlik Hanı Kuzey Cephe 246 Fotoğraf 7: Çiftlik Hanı Mevcut Kalıntılar

Fotoğraf 8: Çiftlik Hanı Mevcut Kalıntılar (Tonoz Örtü) 247 Fotoğraf 9: Çiftlik Hanı Duvar Örgüsü

Fotoğraf 10: Çiftlik Hanı Duvar Örgüsü 248 Fotoğraf 11: Çiftlik Hanı Batı Sahın

Fotoğraf 12: Çiftlik Hanı Mevcut Tonoz Örtüsü 249 Fotoğraf 13: Çamlıbel Mescidi Doğu Cephe

Fotoğraf 14: Çamlıbel Mescidi Batı Cephe 250 Fotoğraf 15: Çamlıbel Mescidi Güney Cephe

Fotoğraf 16: Çamlıbel Mescidi Kuzey Cephe 251 Fotoğraf 17: Çamlıbel Mescidi İç Kısım Mevcut Durum

Fotoğraf 18: Çamlıbel Mescidi İç Kısım Mihrap Cephesi 252 Fotoğraf 19: Çamlıbel Mescidi Mihrap

253 Fotoğraf 20: Çamlıbel Mescidi Mihrap (Eski Fotoğraf) (Vakıflar Genel Müdürlüğü Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Fotoğraf Arşivinden) Fotoğraf 21: Çamlıbel Mescidi Kubbe

Fotoğraf 22: Çamlıbel 1. Köprü Mansap Tarafı 254 Fotoğraf 23: Çamlıbel 1. Köprü Memba Tarafı

Fotoğraf 24: Çamlıbel 1. Köprü İnşa Kitabesi 255 Fotoğraf 25: Çamlıbel 1. Köprü Tabliye Kısmı

Fotoğraf 30: Çamlıbel 3. Köprü Tabliye Kısmı 258 Fotoğraf 31: Çamlıbel 4. Köprü Mansap Tarafı

Fotoğraf 32: Çamlıbel 4. Köprü Memba Tarafı 259 Fotoğraf 33: Çamlıbel Çeşme Kalıntısı (Gündoğdu vd. den)