Bellekler Genel Bakış Bu bölümde; Bellek ile ilgili temel kavramlar RAM in fiziksel yapısı ve çalışma prensipleri RAM türleri RAM in çalışması ile ilgili kavramlar RAM Nedir? RAM = Random Access Memory İşlem sırasında kullanılacak verilerin saklandığı alandır Kalıcı depolama amacıyla kullanılmaz Performans ve yazılım desteği açısından yeterli ve kaliteli RAM e sahip olmak kritik derecede önemlidir Bellek Türleri RAM Nasıl Çalışır? Hafıza Türü Veri Saklama Açılımı RAM Geçici Random Access Memory CMOS Geçici Complementary Metal Oxide Semiconductor ROM Kalıcı Read Only Memory PROM Kalıcı Programmable ROM EPROM Kalıcı Erasable Programmable ROM EEPROM Kalıcı Electronically Erasable Programmable ROM Flash Kalıcı RAM hesap çizelgesi (excel tablosu) gibi organize edilmiştir RAM bölümü adreslenerek, adresten okuma ya da adrese yazma işlemleri yapılabilir İşlemciler bölümünde öğrendiklerinizi hatırlamaya çalışın Programlar ve veriler kullanımda olmadıkları zamanlarda yığın depolama alanında tutulur Sabit disk, USB bellek veya optik ortamlar Talep olduğunda program yığın depolama aygıtından RAM'e kopyalanır ve ardından çalışır Program Komutları ve RAM RAM e Kopyalama Adım 1: Windows u açmak Adım 2: Internet tarayıcı yazılımını açmak Adım 3: Word yazılımını açmak Adım 2: Internet tarayıcı yazılımını kapatmak İşletim Sistemi Komutları Web Tarayıcı Program Komutları Word Yazılımı Program Komutları Web Tarayıcı Program Komutları İşletim Sistemi Arayüzü Web Tarayıcı Ekranı Word Yazılımı ve Web Tarayıcı Ekranı Kelime İşlem Programı Ekranı Neden RAM e kopyalama yapılır? Temel amaç, veri ve komutlara CPU nun daha hızlı erişebilmesidir CPU RAM e sabit disklerden çok daha hızlı erişir Çalıştırılan program RAM den büyük ise ne olur? Belirli aralıklarla sabit diskten transfer yapılır Genelde oyunlar ve ileri tasarım programlarında söz konusudur Windows işletim sistemi PageFile servisi ile sabit diskin bir kısmını RAM gibi kullanmaya çalışır 1
Sanal Bellek / Disk Belleği Dosyası Adres ve Veri Yolu Windows işletim sisteminin bir özelliğidir Sabit diskin bir bölümünün RAM gibi kullanılması için tasarlanmış özel bir dosyadır RAM lerden yavaş çalışır Boyutu otomatik olarak ayarlı gelir ve sonradan değiştirilebilir Veri fiziksel ve sanal RAM arasında hareket edebilir Çok sık hareket olması disk thrashing yani aşırı disk kullanıma neden olur Büyük RAM iniz varsa bile PageFile çalışır OS Word RAM Browser E-mail Game Disk drive Adres yolu, işlemcinin hangi adresten okuma isteği gönderdiğini RAM e iletir yani RAM i adresler Adres yolundaki hat sayısı, kullanılabilecek maksimum RAM miktarını belirler Veri yolu (external data bus) ise, adreslenmiş verinin işlemciye gönderilmek üzere konulduğu yoldur RAM Yongaları Üretim teknolojisi gelişimine göre RAM yongaları değişmiştir DIP SOJ TSOP CSP RAM Modülü Bellek yongaları, genelde küçük bir PCB üzerindedir Görsel olarak genelde yeşil bir PCB yüzeyine dizilmiş ufak siyah modüller halindedirler Tür ve kullanım alanına göre farklı boyut ve biçimlere sahip olabilir RAM Modülünün Yapısı SIMM RAM Paketi DRAM Yongaları (FBGA) SPD Yongası Bağlantı PIN leri (Gold Fingers) SIMM: Single Inline Memory Module Artan RAM ihtiyacına karşın PCB üzerine RAM yongalarının yerleştirildiği ilk çözümdür. 32 bit dış veri yoluna sahiptir 64 bit dış veri yoluna sahip sistemlerde en az 2 tane modül kullanılması zorunlu idi Çentik / Module Key PCB Kondansatörler 2
Dinamik ve Statik RAM DRAM Dinamik (DRAM) Düşük maliyet, küçük mimari yapı ve makul derecede hız sunar Genellikle sistem belleği olarak kullanılır Yüksek kapasiteli ve esnek çözümler sunar Statik (SRAM) Daha yüksek hız ile birlikte, daha yüksek maliyetlidir ve daha büyük mimari bir yapı kullanır Genellikle ön bellek amacıyla kullanılır Daha çok devreye entegre durumdadır. DRAM: Dynamic Random Access Memory Mikroskobik kapasitörler ve transistörler sayesinde 1 ve 0 ları saklayan özel bir tür yarı iletkendir (semiconductor) Tek bir yonga bu kapasitör transistor kombinasyonundan milyonlarca içerebilir. Güncellendi Asenkron ve Senkron DRAM ler DRAM: Asenkron Klasik DRAM asenkrondur. Sistem saati ile senkron değildir. SDRAM: DRAM in Senkron versiyonudur. SDRAM başlangıcını 1996'da DIMM (Dual Inline Memory Module) yani çift yönlü bellek modülü ile yaptı. Sistem saati ile senkrondur İşlemci veya MCC, verinin ne zaman alınmaya hazır olduğunu bilir Veriye ulaşım bir ya da daha fazla saat darbesi içersinde gerçekleşir Asenkron DRAM ler den daha hızlıdır DIMM RAM Paketi İlk gördüğümüz RAM paketi SIMM, yani tek sıralı hafıza modülü idi. DIMM: Dual Inline Memory Module Çift yönlü hafıza modülüdür SDRAM ler başlangıcını DIMM modülleri olarak yapmıştır Günümüzde halen kullanılan en popüler RAM paketidir Buffering ve ECC gibi bazı ilave fonksiyonları gerçekleyebilmesi için ekstra pinleri vardır Dizüstü bilgisayarlar için SO-DIMM (Small Outline) olarak adlandırılan bir türevi bulunmaktadır Single/Double Sided DIMM DIMM RAM yongaları PCB üzerindeki tek bir yüzeyde bulunur ise bu modül Single Sided olarak adlandırılır Modül PCB sinin her iki yüzeyinde de RAM yongaları varsa, bu DIMM modülü Double Sided bir RAM olarak ifade edilir Çift yüzeyli DIMM modülleri doğal olarak biraz daha kalındır ve bazı anakartlarda diğer slotların da dolmasına neden olabilir Anakartın desteklediği RAM türleri kapsamında, single veya double side DIMM modüllerinden hangilerini desteklediği de genelde kitapçıklarda belirtilmiştir Anakartınız Double Sided bir DIMM modülünü kabul etmeyebilir RDRAM Intel, Pentium 4'ü geliştirirken geçerli SDRAM'in 400 MHz FSB'i idare etmesi için yeterince hızlı olamayacağını biliyordu. Intel, SDRAM'i daha hızlı olan ve Rambus firması tarafından geliştirilen ve Rambus DRAM veya basitçe RDRAM olarak adlandırılan yeni RAM türüyle değiştirme konusundaki planlarını duyurdu. DRAM teknolojisinde yeni bir atılım olarak Intel tarafından duyurulan RDRAM, 800 MHz'e kadar çıkabiliyordu ki, bu Intel'e Pentium 4'ü geliştirmesi için yeni kapılar açtı. 3
RDRAM RDRAM, yüksek hızlı PC'ler için etkileyici imkanlar sağladı. Ancak teknoloji tamamen Rambus tarafından sahiplenildi ve eğer onu üretmek isterseniz Rambus'a istedikleri lisans bedelini ödemek zorundaydınız. Bu direk olarak bir soruna yol açtı; pahalılık. Rambus ve Intel teknoloji için tamamen kapalı bir anlaşma yaptı. RDRAM sadece Intel yapımı MCC'ler kullanan Pentium 4 sistemlerde çalıştı. AMD şanssızdı. Endüstrinin geri kalanı hızla alternatif yüksek hızlı RAM çözümü aramalıydı. DDR SDRAM AMD ve çoğu temel sistem ve hafıza üreticisi, DDR SDRAM yani çift veri oranlı (Double Data Rate SDRAM) SDRAM desteklerini ortaya koydular. DDR SDRAM, temel olarak Rambus'dan kopyalandı. Her saat döngüsü başına iki işlem yaparak SDRAM'in işlem hacmi ikiye katlandı. DDR SDRAM RDRAM kadar hızlı çalışmaz ve nispeten düşük FSB hızı onu tartışılabilir bir noktaya getirse de fiyatı mevcut SDRAM'den sadece bir miktar fazladır. DDR: Double Data Rate DDR SDRAM, SDRAM in veri transferini 2 katına çıkartır RDRAM den daha yavaş olsa da, ciddi fiyat avantajı vardır 184 pin DIMM, 200 pin SO-DIMM ve 172 Pin Micro-DIMM paketlerini kullanır Gelişmiş versiyonları gelmiş olsa da, halen kullanılmaktadır Farklı bir isimlendirme kullanılmaya başlanmıştır DDR400, 200 MHz saat frekansında çalışan 400 MHz DDR SDRAM i ifade eder. DDR SDRAM Hızları Saat Hızı 2 = DDR Hız Adlandırması DDR Hız Adlandırması x 8 = PC Hız Adlandırması Saat Hızı DDR Hız Adlandırması PC Hız Adlandırması 100 MHz DDR200 PC1600 133 MHz DDR266 PC2100 166 MHz DDR333 PC2700 200 MHz DDR400 PC3200 217 MHz DDR433 PC3500 233 MHz DDR466 PC3700 250 MHz DDR500 PC4000 275 MHz DDR550 PC4400 300 MHz DDR600 PC4800 DDR SDRAM DDR2 SDRAM AMD, VIA ve diğer üreticilerin liderliğinde PC endüstrisi, standart RAM sistemi olarak DDR SDRAM'e adapte oldu. Intel RDRAM gerektiren anakartları ve hafıza modüllerini üretmeyi 2003 yazında yumuşattı ve durdurdu. PC teknolojisi hakkında emin olunması gereken bir şey daha var; kopyalanabilecek herhangi güzel bir fikir kopyalanır. Rambus'ın en iyi kavramlarından birisi işlem hacmini artırmak amacıyla iki RDRAM modülünü birlikte kullanan çift kanal mimari idi. Üreticiler anakartlarını DDR SDRAM kullanarak çift kanal mimariyi destekleyen MCC'ler ile yenilediler. DDR ın daha az enerji kullanan ve daha hızlı çalışan bazı elektriksel karakteristiklerinin geliştirilmesi ile elde edilmiştir Veriyi saklayan parça olan RAM çekirdeğinin hızı değişmemiştir 4
DDR2 SDRAM Veri giriş çıkış hızı DDR ın 2 katına çıkmıştır Artan veri trafiği için özel buffer tamponları eklenmiştir DDR ile uyumlu olmayan 240 Pin DIMM yapısını kullanır DDR2 SDRAM Hızları Saat Hızı 2 = DDR I/O Hızı DDR I/O Hızı x 2 = DDR Hız Adlandırması DDR Hız Adlandırması x 8 = PC Hız Adlandırması Saat Hızı DDR I/O Hızı DDR Hız Adlandırması PC Hız Adlandırması 100 MHz 200 MHz DDR2-400 PC2-3200 133 MHz 266 MHz DDR2-533 PC2-4200 166 MHz 333 MHz DDR2-667 PC2-5300 200 MHz 400 MHz DDR2-800 PC2-6400 250 MHz 500 MHz DDR2-1000 PC2-8000 DDR3 SDRAM RAM çekirdeğinin hızında yine değişim yoktur Veri giriş çıkış hızı DDR2 nin 2 katına çıkmıştır DDR2 de olduğu gibi DDR3 DIMM yapısı da geriye dönük uyumlu değildir Gelişmeler saat hızı ile sınırlı değildir Daha düşük güç tüketimi söz konusudur DDR3 SDRAM Hızları Saat Hızı 4 = DDR I/O Hızı DDR I/O Hızı x 2 = DDR Hız Adlandırması DDR Hız Adlandırması x 8 = PC Hız Adlandırması Saat Hızı DDR I/O Hızı DDR Hız Adlandırması PC Hız Adlandırması 100 MHz 400 MHz DDR3-800 PC3-6400 133 MHz 533 MHz DDR3-1066 PC3-8500 166 MHz 667 MHz DDR3-1333 PC3-10600 200 MHz 800 MHz DDR3-1600 PC3-12800 DDR3 DIMM Yapısı ve Uyumluluk Üreticiler yanlış RAM kullanımını önlemek için modüllerin üzerinde module key yani çentik bulundururlar DDR2 DDR3 DDR3 DIMM DDR2 Soket DDR4 SDRAM RAM çekirdeğinin hızında yine değişim yoktur Veri giriş çıkış hızı DDR3 ün 2 katına çıkmıştır DDR4 DIMM yapısı da geriye dönük uyumlu değildir Gelişmeler saat hızı ile sınırlı değildir Daha düşük güç tüketimi söz konusudur. DDR SDRAM Internal Rate (MHz) Bus Clock (MHz) Data Rate Transfer rate (GB/s) Voltage (V) SDRAM 100-166 100-166 100-166 0.8-1.3 3.3 DDR 133-200 133-200 266-400 2.1-3.2 2.5/2.6 DDR2 133-200 266-400 533-800 4.2-6.4 1.8 DDR3 133-200 533-800 1066-1600 8.5-14.9 1.35-1.5 DDR4 133-200 1066-1600 2133-3200 17-21.3 1.2 5
SDRAM Teknolojisinin Gelişim Grafiği Ara Özet RAM Türü Açıklaması Modül / Stick Yapısı SRAM Statik RAM - DRAM Dinamik RAM SIMM SDRAM Senkron DRAM DIMM, SO-DIMM RDRAM Rambus DRAM RIMM, SO-RIMM DDR SDRAM Çift Veri Transferli SDRAM DIMM, SO-DIMM, Micro-DIMM DDR2 SDRAM DDR SDRAM Versiyon 2 DIMM, SO-DIMM DDR3 SDRAM DDR SDRAM Versiyon 3 DIMM, SO-DIMM Erişim Zamanı / Access Time Erişim zamanı, işlemcinin bellekten veriyi okumak için gerekli olan minimum zamandır Bu süre nanosaniye (saniyenin milyarda biri) ile ifade edilir İnsan gözünün bir kez kırpılması minimum 1/10 saniye içinde olabilir Aynı zaman içinde bir bilgisayar milyonlarca işlemi gerçekleştirebilir Birim Milisaniye Microsaniye Nanosaniye Picosaniye Zaman Saniyenin binde biri Saniyenin milyonda biri Saniyenin milyarda biri Saniyenin trilyonda biri Gecikme / Latency RAM in ne kadar yavaş olabileceğinin ölçümüdür Düşük gecikmeli RAM ler yüksek gecikmeli RAM'den daha hızlıdır; çünkü işlemciye daha hızlı cevap verir CL, Low Latency / Düşük Gecikme seviyesini ifade eder CL2 düşük gecikmeye sahip, hızlı bir RAM i ifade eder CL3 daha yüksek gecikmeye sahip, daha yavaş bir RAM i ifade eder CLX bir RAM, veriyi almak için X clock cycle a ihtiyaç duyar CL5 bir RAM de, işlemcinin veriyi alabilmesi için 5 saat darbesi beklemesi anlamına gelir Eşlik / Parite Kavramı Yüksek hızlarda RAM in kötü veri döndürme ihtimali vardır Herhangi bir sebeple 1 yerine 0 döndürebilir Nadiren karşılaşılan bir durumdur PC kullanıcıları tarafından çoğunlukla fark hissedilmez Sunucu ve iş istasyonlarında daha fazla önem taşır Eşlik (Parity) özelliği, veride hata olup olmadığını algılar Bu RAM ler hata algılamalı RAM ler olarak bilinirler Eşlik kavramı sadece hata olup olmadığı algılar; veride düzeltme yapılmaz ECC / Hata Düzeltme Kodu Hata algılamalı RAM lere bir süre sonra hata düzeltme mekanizması da ilave edilmiştir ECC: Error Correction Code Daha çok sunucu sistemlerinde kullanılırlar ECC RAM ler için ECC uyumlu bir anakart kullanılmalıdır Yüksek maliyet ve yavaşlık dezavantajları vardır 8 Chip 9 Chip İlave Eşlik Yongası 6
Buffered/Registered DRAM PC anakartlarında genelde 4 adet RAM slotu bulunur Anakart üreticileri için 4 fiziksel yuvadan fazlası bazı elektriksel sorunlar çıkartabiliyor Çok miktarda RAM modülü kullanan özel anakartlar vardır İş istasyonları, sunucular Elektriksel zorluğu aşmak için RAM ile CPU (veya MCC) arasında aracı olarak davranan tampon (buffer) yonga bulunur Bu yongaya sahip RAM ler buffered veya registered olarak adlandırılır Buna uyumlu bir anakarta sahip olmalısınız RAM İhtiyacının Tespit Edilmesi Genelde daha fazla RAM, daha fazla performans anlamına gelir Daha fazla RAM in gerekli olduğunu gösteren 2 belirti vardır Özellikle birden fazla program açıkken genel sistem yavaşlığı Aşırı sabit disk kullanımı veya disk thrashing Disk thrashing, PageFile kullanımının aşırı fazla olması, özellikle de program geçişlerinde yavaşlama ile beraber aşırı disk kullanımıdır Kontrol etmeniz gereken iki nokta vardır RAM boyutu önerilen düzeyde mi? PageFile kullanımı uygulamalar açık ve kapalı olması durumunda nasıl değişiyor? RAM Miktarının Öğrenilmesi Bilgisayarım > Özellikler WinKey + Pause/Break Ctrl+Shift+Esc Doğru RAM e Sahip Olmak Anakartın desteklediği RAM türü ve kapasitesini öğrenmek Kaç adet RAM modülü takılabiliyor ve kaçı boş durumda? Desteklediği RAM hızları neler? Önerilen marka ve modeller (QVL) listesi var mı? Bunun için en önemli kaynak anakart kitapçığıdır Tüm yuvalar doluysa düşük kapasiteli modül değiştirilebilir Dengeli bir sistem için slotlardaki modüllerin her anlamda dengeli olması tavsiye edilir CPU-Z gibi ücretsiz bir program yardımı ile anakartınızın üzerindeki slot sayısı, kullanılan slotlar, her slottaki RAM'lerin tipi, gecikme süreleri bilgilerini listeler. RAM Seçiminde Hızlar Birden fazla RAM modülü kullanıldığında, dengeli bir sistem için modüllerin de her anlamda dengeli olması tavsiye edilir Farklı hızlarda RAM modülleri teknik olarak kullanılabilir Ancak sistem kilitlenmesi ve veri bozulmasına neden olabilir Kritik sistemlerde asla böyle bir şey denemeyin Anakartın önerdiğinden daha hızlı RAM kullanabilirsiniz RAM ler yine de anakartın belirlediği hızda çalışır Performansta bir artış olmaz SPD (Serial Presence Detect) Modül PCB si üzerinde yer alan bir yongadır Sistem BIOS una RAM hakkında bilgi verir RAM in desteklediği çalışma hızları, erişim zamanları ve gecikmeler, burada profiller halinde kayıtlıdır Ayrıca üretici, üretim tarihi, seri no gibi bilgileri de barındırır Üçüncü parti yazılımlar ile bu bilgileri okunabilir SPD Yongası 7
RAM Sayacı Yeni RAM i taktıktan sonra, bilgisayar açılışını dikkatle izleyin Eğer RAM i düzgün taktıysanız, POST ekranındaki RAM sayacı yeni bir değer gösterecektir Ekrandaki RAM miktarının taktığınız RAM ile uyumlu olup olmadığına bakın Ekrandaki rakamların kafa karıştırıcı olabileceğini unutmayın 524582912 gibi rakamın 512 MB RAM i gösterdiğini tahmin edin Ekran kartı paylaşımı veya sistem uyumunun zorlaması gibi sebeplerden dolayı RAM miktarının yaklaşık rakamlar gösterebileceğini unutmayın RAM le Çalışmak ve Temel Prensipler RAM modülleri aşırı elektrostatik duyarlı bileşenlerdir PIN ve konektörlere asla direkt olarak dokunmayın Modülleri her zaman köşelerinden tutun Elektrostatik boşalmaya karşı gereken tedbirleri alın DIMM Modüllerinin Takılması Kenar sabitleyicileri açık duruma getirin Yönlendirme çentiklerine dikkat edin PIN ler slotlara denk geldiğinde aşağıya doğru kuvvetlice itin Modül slota tam olarak yerleştiğinde, kenar sabitleyicileri eski halini alarak otomatik olarak kapanmalıdır SO-DIMM Modüllerinin Takılması Sistemin kapalı olduğuna emin olun AC bağlantısının yanı sıra bataryalar da çıkarılmalıdır Notebook RAM leri çoğunlukla 2 bölgede bulunur Klavyenin veya arka paneldeki özel bir kapakçığın altıda yer alır Önce 45 lik bir açı ile RAM i slota yerleştirin Daha sonra RAM i aşağıya doğru bastırın ve sabitleyin Ekran Kartı Paylaşımlı Bellekler Onboard ekran kartı bulunması durumunda karşılaşılır Daha çok dizüstü bilgisayarda karşımıza çıkar Bazı PC anakartlarında da ekran kartı onboard bulunabilir Ekran kartı için anakart üzerinde özel bir bellek bulunmaz ise, sistem RAM lerinin bir kısmı ekran kartının kullanımı için ayrılır Bu durumlarda paylaşılacak bellek miktarı BIOS dan ayarlanabilir Paylaşımlı kullanım durumunda Windows işletim sistemi ve bazen de POST ekranı, RAM miktarını paylaşılan RAM miktarı kadar az gösterecektir Çok nadir olsa da, onboard olmayan bazı ekran kartları da, sistem belleğinin bir kısmını kendisi için ayırabilir Dual Channel Mimarisi Dual Channel mimarisi çift kanal RAM i birlikte kullanarak çıktıyı artıran bir özelliktir İlk olarak RDRAM lerde kullanılan bir özelliktir Sadece 2 veya 4 slot gibi çift sayıda RAM modülü kullanıldığında aktif olur 3 adet modül bulunması Dual Channel ı bozacaktır Bu amaçla RAM slotlarında renk yönlendirmesi yapılmaktadır Özellik ve avantajları anakart chipset ine göre değişir 8
RAM Hatası Belirtileri RAM hataları çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir; Bilgisayarın hiç açılmaması Sistem kilitlenmeleri ve sayfa hataları Eşlik ve ECC hata mesajları Mavi ekranlar (BsoD : Blue Screen Of Death) Bu hataların RAM ile tamamen ilgisiz bir şeye işaret etme ihtimali her zaman vardır Sistemin Açılmaması Özellikle yeni bir RAM montajı yapıldığını zaman sistemin açılması ile ilgili problem yaşanıyor ise RAM lerinizle ilgili sorun olduğunu düşünmelisiniz İki şekilde oluşabilir Sistemin hiç açılmaması (bip sesleri) POST ekranının RAM kontrolünden önce tıkanması Olası sebepler RAM modülleri slotlara düzgün yerleştirilmemiş olabilir RAM üretim hatası veya ESD sebebiyle bozulmuş olabilir Hata Bildirimleri Mavi Ekranlar Windows sistem kilitlenmeleri ve sayfa hataları Genellikle beraber meydana gelirler KRNL38603F2:25A003BC de sayfa hatasına neden oldu Mesajdaki bellek adresi her zaman RAM de sorun anlamına gelmez Gerçek RAM hatalarında hata veren adres sürekli aynı olmalıdır Hata veren adresi not alın ve sonraki hatadaki adresle karşılaştırın Eşlik / ECC Hataları Parity error at A5F2:004EEAB9 Gerçek bir eşlik / ECC hatası her zaman belleğin aynı yerinde çıkar Isı, toz, ve güç problemlerinden hayali eşlik hataları oluşabilir PC nin içinde potansiyel olarak faciaya neden olabilecek bir durum olduğunda devreye giren panik mekanizması vardır NMI (non-maskable interrupt / maskelenemez iş kesme talebi) İşlemci, NMI müdahalesini göz ardı edemez NMI, BsoD (Blue Screen Of Death) olarak adlandırılan mavi ekranı ortaya çıkarır Bozuk RAM dışındaki etkenler de NMI ı tetikleyebilir RAM hata adresi tekrarlıyor ise RAM in bozuk olma ihtimali vardır RAM Hatalarının Giderilmesi RAM test donanımları ile RAM leri test etmek Oldukça pahalı cihazlardır Olası arızalı RAM lerin, sağlam RAM lerle değiştirilmesi Yazılım temelli RAM testi yapmak Memtest86 Microsoft Windows Memory Diagnostic DocMemory Diagnostic 9