KÜRESEL KRİZLERİN YEREL YÖNETİMLERE ETKİLERİ Erol KAYA
1) EKONOMİK KRİZ Kriz, genel ekonominin mevcut konumunu ve geleceğini etkileyen hiç beklenmeyen bir anda ortaya çıkan ve genelde önlem alınmakta geç kalınan olumsuz bir durumdur. Krize ulusal ve uluslararası politikalar sebep olabilir. Kriz anında alınan önlemler; genelde üretimi küçültme, işten çıkarma, yatırımları durdurma şeklinde olmaktadır. 2
2) BELEDİYELERDE MALİ YAPI Ülkelerin kendilerine has bir yapısı olmakla beraber, genelde belediyelerin mali yapıları görevleri ile ilintili olmak üzere merkezi yönetimden aldıkları pay, yerel kaynaklardan elde ettikleri gelir, işletme ve iştiraklerinin kaynaklarından oluşmaktadır. Yerel yönetim harcamalarının kamu harcamaları içindeki payı: a) Gelişmiş ülkelerde:%35 lerin üzerinde seyrettiği (Danimarka %60, Hollanda %35, Fransa %20 ) b) Gelişmekte olan ülkelerde: %10 ( Türkiye %11) c) Az gelişmiş ülkelerde:%5 in altında 3
3) Ekonomik krizlerin mahalli idarelere etkileri (Türk belediyeleri incelenmiştir) Belediyelerin ekonomik krizlerde merkezi yönetim kadar etkilenmemekle beraber mali yapılarının bozulması ile birlikte kentin de huzur ve güven ortamının sarsıldığı görülmektedir. Gelir yapısı: Merkezi yönetim paylarının azaldığı Yerel vergilerde yoğun bir tahsilat çabasına girişildiği Borçlanmanın azaldığı Gider yapısı: Personel sayısı ve harcamalarının azaldığı yatırımlarının gerilediği Borç ödemelerinin arttığı Sosyal harcamaların(yardımlar) arttığı Kentsel Etkisi Kentsel gerilimin arttığı Şahsa ve mala karşı suçların arttığı Boşanmaların arttığı İşyerlerinin kapandığı İşsizliğin tırmandığı 4 görülen etkilerdir.
Tablo 3-A TÜRKİYE BELEDİYELERİ GELİR VE GİDERLERİNİN YAPISI GELİRLER GENEL BÜTÇE PAYI % 44,78 BELEDİYE VERGİLERİ % 20,75 EMLAK % 6,19 ÇTV % 1,10 HARÇLAR % 5,19 GİDERLER PERSONEL GİDERLERİ VE PRİMLERİ % 22,53 MAL VE HİZMET ALIMLARI % 31,89 CARİ TRANSFERLER (Yardım ve Katılım Payları) % 5,01 YATIRIMLAR % 37,65 DİĞER %2,92 DİĞER VER GELİRLERİ % 8,27 VERGİ DIŞI GELİRLER % 34,47 TAŞINMAZ SATIŞ GELİRİ % 7,79 İŞLETME GELİRLERİ % 8,66 HARCAMALARA KATILIM PAY. % 5,20 5 DİĞER GELİRLER (ÜCRET, CEZA vb.) % 12,82 * 2007 TÜİK
6 4) Avrupa Yerel Yönetimlerinde Mali Yapı
Belçika Çek Cumh. Danimarka Almanya Yunanistan İspanya Fransa İtalya Macaristan Hollanda Avusturya Polonya Portekiz Finlandiya İsveç İngiltere Norveç Türkiye 70 60 50 40 30 20 10 0 7 4-A) MAHALLİ İDARE HARCAMALARININ KAMU HARCAMALARI İÇİNDEKİ ORANI GELİR GİDER Kaynak : OECD Ekonomik Çalışmalar Ülke Kamu Gelirleri % Kamu Giderleri % Belçika 13.54 13.76 Çek Cumhuriyeti 30.36 28.59 Danimarka 58.1 60.54 Almanya 16.3 15.4 Yunanistan 7.23 6.15 İspanya 15.16 15.11 Fransa 21.38 20.17 İtalya 32.97 32.36 Macaristan 28.68 26.05 Hollanda 35.79 35.12 Avusturya 16.62 15.91 Polonya 33.59 30.56 Portekiz 14.04 13.01 Finlandiya 35.89 38.91 İsveç 43.27 44.18 İngiltere 31.53 29.26 Norveç 23.55 30.61 Türkiye 11.8
Bulgaristan Çek Cumh.i Estonya Macaristan Letonya Litvanya Polonya Romanya Slovakya Slovenya TÜRKİYE % 11 % 44 % 45 Belçika Danimarka Fransa İtalya Hollanda İspanya İsveç İngiltere 4-B) MAHALLİ İDARELERDE GELİR YAPISI %100 Vergi gelirleri Vergi dışı gelirler (Proje Karşılığı Şartlı verilen hibeler) Genel Bütçe Gelirleri %90 %80 %70 %60 %50 %40 %30 %20 %10 %0 8 Kaynak : Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü
5) Krizlerin Türkiye Yerel Yönetim Yapısına Etkileri 9
5-A) GENEL BÜTÇE VERGİ GELİRLERİ BELEDİYELER PAYI VE ORANI (000.000) TL Yıllar 1993 1994 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2007 Vergi Gelirleri 264.273 587.760 1.084.350 14.802.280 26.503.698 39.735.928 59.631.868 84.316.169 152.835.00 0 Belediyeler Payı 21.803 41.591 84.338 1.148.203 1.997.655 3.096.817 3.771.679 4.351.931 7.048.375 Belediyeler Payı / Vergi Gelirleri ( % ) 8 7 8 7,7 7,5 7,8 6,3 5,1 4,6 10 Türkiye de kent nüfusu ve kentsel hizmet kalitesi, çeşitliliği artmakta iken, Yerel yönetimlerin Merkezi yönetim payları sürekli azaltılmaktadır. Kaynak : Muhasebat Genel Müdürlüğü
5-B) TÜRKİYE BELEDİYELERİNİN GELİR TRENDİ TL Satınalma Gücüne Göre Hesaplanmıştır. GELİRLER VERGİ GELİRLERİ Gn. Bütçe V.G. Payı Bel. Vergileri VERGİ DIŞI GELİRLER BORÇLANMA 25.000.000,00 YTL 20.000.000,00 YTL 15.000.000,00 YTL 10.000.000,00 YTL 5.000.000,00 YTL 0,00 YTL 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 11 Kaynak : DPT
TÜRKİYE BELEDİYELERİNİN GELİR TRENDİ TL Satınalma Gücüne Göre Hesaplanmıştır. YILLAR 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 GELİRLER 12.930.898 17.287.226 16.808.973 16.620.605 18.106.953 21.397.031 22.451.692 21.770.045 22.507.095 23.464.745 20.756.003 20.248.314 VERGİ GELİRLERİ 7.431.396 8.739.361 9.824.815 9.270.080 9.734.955 11.293.295 12.102.712 11.402.051 12.093.648 12.358.579 10.284.352 10.124.558 Gn. Bütçe V.G. Payı 6.356.683 7.632.669 7.506.844 7.457.467 8.133.838 9.655.954 9.646.973 9.234.709 9.848.930 10.391.290 8.359.477 7.201.462 Bel. Vergileri 1.074.712 1.106.691 2.319.366 1.812.612 1.601.117 1.637.341 2.455.739 2.167.341 2.244.717 1.967.289 1.924.875 2.923.095 VERGİ DIŞI GELİRLER 1.994.614 3.940.475 3.901.387 4.730.304 5.086.611 6.773.385 6.050.417 5.505.873 5.365.879 5.515.071 5.341.145 5.605.603 BORÇLANMA 3.504.887 4.607.389 3.082.769 2.620.220 3.285.386 3.330.349 4.298.561 4.862.120 5.047.568 5.591.094 5.130.503 4.518.152 12
5-C) TÜRKİYE BELEDİYELERİNİN GİDER TRENDİ TOPLAM HARCAMALAR CARİ HARCAMALAR Personel Diğer Cari YATIRIM HARCAMALARI Sosyal Transferler Borç Ödemeleri 40.000.000,00 TL Satınalma Gücüne Göre Hesaplanmıştır. 35.000.000,00 30.000.000,00 25.000.000,00 20.000.000,00 15.000.000,00 10.000.000,00 5.000.000,00 0,00 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 YILLAR TL 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 DÖNEM SONU DOLAR KURU (MB DÖVİZ ALIŞ) Aralık Sonu Baz Alınmıştır. 8.555,85 TL 14.458,03 TL 38.418,00 TL 59.501,00 TL 107.505,00 TL 204.860,00 TL 313.707,00 TL 540.098,00 TL 671.765,00 TL 1.439.567,00 TL 1.634.501,00 TL 1.395.835,00 TL ORTALAMA ENFLASYON ORANLARI 70,1 66,1 106,3 89,1 80,4 85,7 84,6 64,9 54,9 54,4 45 25,3 BUGÜNKÜ DEĞER ÇARPANI 497,7826 302,0447 155,1001 76,3334 42,4677 23,3499 12,2679 7,4266 4,6532 3,118 2,0601 1,6267
TÜRKİYE BELEDİYELERİNİN GİDER TRENDİ TL Satınalma Gücüne Göre Hesaplanmıştır. YILLAR TL 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 TOPLAM HARCAMALAR 14.206.715 18.212.691 18.756.410 18.040.178 19.088.254 31.039.875.275 28.140.422.882 27.022.725.502 24.691.143.637 34.032.337.027 22.068.861.533 19.811.026.832 CARİ HARCAMALAR 7.255.679 8.879.812 7.443.719 6.889.700 7.572.458 11.265.049.510 10.725.842.255 11.844.754.105 10.105.895.351 12.321.124.392 8.589.817.786 8.369.449.273 Personel 5.707.575 7.027.674 5.489.923 4.815.187 5.094.383 7.409.580.336 7.215.986.447 8.415.270.611 6.648.697.622 7.760.737.367 5.148.503.095 4.959.000.871 Diğer Cari 1.548.602 1.852.138 1.953.796 2.074.513 2.478.075 3.855.469.174 3.509.855.808 3.521.738.606 3.457.197.729 4.560.387.024 3.441.314.691 3.410.448.401 YATIRIM HARCAMALARI 2.980.722 4.140.429 3.534.266 3.630.340 4.999.213 8.170.150.558 8.374.392.805 6.361.591.606 5.760.954.263 6.674.503.450 4.394.242.341 4.443.573.583 TRANSFERLER 2.517.784 5.192.450 7.778.425 7.520.138 6.516.584 11.604.675.207 9.040.187.821 8.816.379.791 8.824.294.023 15.036.709.185 9.084.801.406 6.998.003.977 Sosyal Transferler 123.948 123.234 146.414 180.452 217.095 277.440.710 277.093.880 272.754.243 250.068.552 417.437.001 245.808.192 263.390.156 Borç Ödemeleri 1.981.175 2.438.105 4.657.191 4.440.925 3.519.341 6.457.671.694 5.772.789.158 5.202.386.073 5.329.586.011 11.059.836.248 6.542.538.596 4.927.212.404 14
15 6 ) KRİZİN KENTLERE ETKİSİ
1998 1999 2000 2001 2002 6-A) 1998 2002 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE GENELİ AÇILAN VE KAPANAN İŞYERİ TRENDİ 20,000 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0 AÇILAN İŞYERİ KAPANAN İŞYERİ 16 Kaynak : TÜİK
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 6-B) 1993 2008 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE DE EVLENME BOŞANMA ORANLARI 700,000 600,000 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 Evlenen Boşanan 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Evlenen 460002 462415 463405 486734 518856 485035 475613 459049 555106 521046 575257 625635 651896 650233 638311 17 Boşanan 27725 28041 28875 29552 32717 32167 31540 34862 93995 95323 92637 91022 95895 93489 94219 Kaynak : TÜİK
6-C) 1992 2003 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE DE SUÇ İŞLEYEN SANIK SAYILARI 1,000,000 900,000 800,000 700,000 600,000 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 18 Kaynak : TÜİK
6-D) BELEDİYELERİN PERSONEL HAREKETLERİ 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 19 222,838 259,808 254,366 245,663 263,944 270,684 282,996 276,528 259,833 261,405 263,684 258,203 Kaynak : DPT
6-E) İŞSİZLİK ÖDENEĞİ 350 300 Yıllar Bağlanan 250 200 150 100 50 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2002 83.085 2003 129.296 2004 145.281 2005 186.210 2006 199.361 2007 221.559 2008 319.805 20 Kaynak : DPT
7) GENEL DEĞERLENDİRME Belediyelerin kriz döneminde finansman krizi yaşadıkları tablolardan görülmektedir. Belediyelerin kriz döneminde asıl yaşadıkları sorunlar ise ekonomik tablolara yansımamaktadır. Bu dönemlerde belediyeler iş ve aş taleplerinde patlama yaşamaktadır. Kriz döneminde belediyeler kent estetiğine yönelik yatırımların yapılmaması yönünde sosyal baskılarla karşılaşmaktadırlar. Kentlerde suç oranlarında artış, evlenme oranlarında ise azalma gözlenmektedir. 21
22 TEŞEKKÜRLER
23 EKLER
Ek 1) 25 GELİR ve GİDERLER (000.000.000) $ GİDER GELİRLER 20 15 10 5 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2007 (000.000.000) $ YILLAR 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2007 GİDER 3,76 4,86 3,58 3,81 4,52 5,12 5,95 5,66 6,25 5,40 5,31 7,08 20,02 GELİRLER 3,07 4,17 3,36 3,57 4,26 4,92 5,67 5,29 6,12 5,38 5,10 6,55 18,33 Kaynak : TÜİK
GELİR ve GİDERLER 000.000.000 TL YILLAR 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2007 GİDER 26.374 56.526 99.512 190.099 383.805 822.155 1.570.909 2.466.252 3.843.813 5.715.272 7.846.962 10.749.496 25.832 GELİR 21.554 48.569 93.499 178.076 362.098 789.148 1.496.411 2.304.253 3.762.463 5.695.899 7.528.755 9.945.493 23.648 25
Ek 2) BELEDİYE GELİRLERİ (000.000.000) TL YILLAR 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 GELİRLER 48.569 93.499 178.076 362.098 789.148 1.496.411 2.304.253 3.762.463 5.695.899 7.528.755 9.945.493 VERGİ GELİRLERİ Gn. Bütçe V.G. Payı Bel. Vergileri, + Harçlar VERGİ DIŞI GELİRLER 25.766 57.191 109.675 220.024 449.056 926.817 1.436.008 2.424.467 3.711.405 4.880.263 6.374.560 21.803 41.591 84.338 181.311 379.395 730.423 1.148.203 1.997.655 3.096.817 3.771.679 4.351.931 3.963 15.600 25.337 38.713 69.661 196.394 287.805 426.812 614.588 1.108.584 2.022.629 20.878 33.503 61.146 124.658 289.976 518.736 789.985 1.223.625 1.830.561 2.432.745 3.398.856 YARDIMLAR 1924 2.805 7.255 17.416 50.116 50.858 78.260 114.371 153.933 217.747 172.077 26 Kaynak : DPT
Ek 4) BELEDİYE GELİRLERİ DEĞİŞİM ORANLARI (%) YILLAR 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 GELİRLER 77 92 90 103 118 90 54 63 51 32 32 VERGİ GELİRLERİ 97 122 92 100 104 106 55 68 53 31 31 Gn. Bütçe V.G. Payı 100 91 102 115 109 93 57 74 55 22 15 Belediye Vergileri 85 293 62 53 80 182 47 48 44 82 80 VERGİ DIŞI GELİRLER 163 60 83 104 132 79 52 55 50 33 40 YARDIMLAR 256 46 158 140 188 1 54 46 35 35-20 27
Ek 3) BELEDİYE GİDERLERİ (000.000.000)TL YILLAR 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 TOPLAM HARCAMALAR CARİ HARCAMALAR 26.374 56.526 99.512 190.099 383.805 822.155 1.570.909 2.466.252 3.843.813 5.715.272 7.846.962 10.749.496 14.576 29.389 47.992 90.199 178.311 367.233 725.184 1.266.571 1.968.595 2.911.798 3.981.155 5.634.092 Personel 11.465 23.265 35.395 62.783 119.959 242.533 485.614 886.392 1.288.657 1.826.165 2.374.519 3.307.049 Diğer Cari 3.111 6.124 12.597 27.416 58.352 124.700 239.570 380.179 679.938 1.085.633 1.606.636 2.327.043 YATIRIM HARCAMALARI 5988 13.708 22440 46103 114.919 255.495 547.673 651.201 1.079.360 1.514.871 1.975.822 2.896.991 TRANSFERLER 5810 13.429 29.080 53.796 90.575 199.427 298.051 548.480 795.857 1.288.603 1.889.985 2.218.412 Sosyal Transferler 248 407 943 2364 5112 9088 18815 29194 48557 98354 114203 177591 Borç Ödemeleri 2155 5123 10.734 17.682 27940 48.780 112.001 213.818 268.519 499.587 715.252 824.702 28 Kaynak : DPT
Ek 5) BELEDİYE GİDERLERİ DAĞILIM TABLOSU (%) YILLAR 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 TOPLAM HARCAMALAR 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 CARİ HARCAMALAR 52 48 47 46 45 46 51 51 51 51 52 Personel 41 35 33 31 29 31 36 34 32 30 31 Diğer Cari 11 13 14 15 16 15 15 17 19 21 21 YATIRIM HARCAMALARI 24 23 24 30 31 35 26 28 26 25 27 TRANSFERLER 24 29 29 24 24 19 23 21 23 24 21 Sosyal Transferler 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 Borç Ödemeleri 9 11 9 7 6 7 9 7 9 9 8 29
Ek 6) BELEDİYE GİDERLERİ DEĞİŞİM TABLOSU YILLAR 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 TOPLAM HARCAMALAR 114 76 91 102 114 91 57 56 49 37 37 CARİ HARCAMALAR 102 63 88 98 106 97 75 55 48 37 42 Personel 103 52 77 91 102 100 83 45 42 30 39 Diğer Cari 99 106 118 113 114 92 59 79 60 48 45 (%) YATIRIM HARCAMALARI 129 106 105 149 122 114 20 66 40 30 47 TRANSFERLER 131 117 85 68 120 49 84 45 62 47 17 Sosyal Transferler 64 132 150 116 78 107 55 66 103 16 56 Borç Ödemeleri 137 110 70 58 75 130 91 26 86 43 15 30
1992 2005 YILLARI BELEDİYELERİN DÖNEMSEL İŞTEN ÇIKARMALARI 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yıllar 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Çıkan İşçi Sayıları 20,267 19,863 23,389 16,601 18,194 18,890 19,087 28,528 24,440 28,154 26,140 25,925 49,312 47,673 31 * Kaynak : Sosyal Güvenlik Kurumu
İNDEKS 1) Tanım 2) Belediyelerde Mali Yapı 3) Ekonomik Krizlerin Mahalli İdarelere Etkileri Tablo 3-A (Belediye Gelir ve Giderlerinin Yapısı) 4) Avrupa Yerel Yönetimlerinde Mali Yapı A Mahalli İdare Harcamalarının Kamu Harcamaları İçindeki Oranı B Mahalli İdarelerde Gelir Yapısı 5) Krizlerin Türkiye Yerel Yönetim Yapısına Etkileri A Genel Bütçe Vergi Gelirleri Belediyeler Payı ve Oranı 1993 2002 B (Gelir Trendi 1992-2003) C (Gider Trendi 1992-2003) 6) Krizin Kentlere Etkisi A) Açılan ve Kapanan İşyeri Trendi 1998-2002 B) Evlenme ve Boşanma Oranları 1993-2008 C) Suç İşleyen Sanık Sayısı 1992-2003 D) Belediyelerde Personel Hareketleri 1992 2003 E )İşsizlik Ödeneği 2002-2008 7) Genel Değerlendirme Ekler Ek1) Gelir ve Giderler Ek2) Belediye Gelirleri Ek3) Belediye Gelirleri Değişim Tablosu Ek4) Belediye Giderleri Ek5) Belediye Giderleri Dağılım Tablosu Ek6) Belediye Giderleri Değişim Tablosu