Mühazirə 1.2. : MsExcel TPS-in interfeysilə ilk tanışlıq

Fənn: Müasir proqramlaşdırmanın əsasları: Excel&VBA I hissə Müəllif: Etibar Məmmədəli oğlu Axundov Fakültə: Riyaziyyat və İnformatika İxtisas: İnformatika müəllimliyi Kafedra: Hesablama riyaziyyatı və informatika Təhsil pilləsi: Bakalavr Mühazirə 1.2. : MsExcel TPS-in interfeysilə ilk tanışlıq Plan 1. Giriş 2. Menyu paneli 3. Alətlər panelləri 4. Kontekst menyu paneli 5. Excel obyektləri: işçi kitab, vərəq, sütun, sətir, xana 6. Xanaya bağlı düstur sətiri 1.2.1. Giriş Microsoft şirkətinə məxsus Office paketindəki ən çox istifadə olunan, geniş imkanlarına görə hesablama məsələləri ilə məşğul olan qeyri-kompüter mütəxəsislərinin (iqtisadçılar, maliyyəçilər, statistiklər, sosioloqlar və d. mütəxəssis qrupları) sevimli tətbiqi proqram sistemi Excel cədvəl prosessorudur. Şəkil 1. MsExcel TPS-nin Start menyu sistemindən yüklənməsi Eyni zamanda MsOffice-də Excel&VBA proqramlaşdırmanı öyrənmək və ümumi xarakterli TPS-i yaratmaq üçün də ən əlverişli mühitdir. Beləki, bir çox proqramçılar Excel&VBA vasitəsilə həm real 1, həm də imitasiya 2 xarakterli tətbiqi məsələləri bu mühitdə həll etməyə üstünlük verirlər. MsExcel TPS-ni Start + Microsoft Office + Microsoft Office Excel 2003 düymələrini ardıcıl sıxmaqla yükləmək olar. Bundan başqa MsExcel-in yarlığını iş stoluna (Desktop) və ya sürətli yükləmə () sətrinə əlavə etməklə daha asan üsulla yüklənməni təmin etmək olar. Bütün hallarda seçilmiş TPS-in yüklənmə qaydasını istifadəçi müəyyən edir. 1 Hesablama xarakterli və yüksək sürət tələb etməyən tətbiqi məsələlər. 2 İri həcmli kompleks məsələlər üçün optimal alqoritmlərin yaradılması və testləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Sonradan bu alqoritmlər digər AD-də realizə olunur. Bu metod əsasən qısa vaxtda realizə olunmalı proqram təminatının hazırlanmasında istifadə olunur. 1

Excel TPS yüklənən zaman monitorda aşağıdakılar görünəcək: Burada Sərlövhə sətri(1). Burada sistemin loqotipi, kitabın adı, pəncərənin idarəetmə düymələri yerləşir 3. Menyu paneli(2). Sistemin bütün funksional imkanları kateqoriyalar şəkilində burada yerləşdirilib. Alətlər panelləri(3, 4, 7). Şəkil 2-də Standart paneli 4 (Ümumi xarakter daşıyan rejimləri özündə saxlayan panel) və Formatlaşdırma paneli (Excel-in obyektlərini formatlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş rejimləri özündə saxlayan panel), İşə başlamaq alt-paneli 5 (Excel proqramı faylsız yüklənərkən, istifadəçiyə yardım etmək üçün nəzərdə tutulmuş panel) Şəkil 2. MsExcel sisteminin ümumi görünüşü və strukturu görünür. Sonradan digər alətlər panellərinidə qoşmaq/ayırmaq olar. Aktiv xananın ünvanı (5). Aktiv xananın sütun+sətr şəkildə koordinatını göstərir və ya buradan aktivləşdirmək istədiyimiz xananın koordinatını daxil edə bilərik. Düstur sətiri(6). Xanaya düstur yerləşdirmək və ya mövcud düsturu görsətmək üçün istifadə olunur. Xana(8). Excel-in ən əsas obyekti olub, müxtəlif verilənləri özündə saxlamaq üçün istifadə olunur. Faktiki Excel proqramı ilə iş bu xanalar üzərindəki işdir. o Hər bir işçi vərəqində 65536x256 xana var. o Hər xana 64 Kb informasiya saxlaya bilər. Kitab vərəqi(9). Excel-in əsas obyekti olub, xanalardan ibarətdir. Vərəqlərin sayı kompüterin yaddaşı(operativ və xarici) ilə məhdudlanır. İnformasiya sətri(10). Yerinə yetirilən rejimlər, klaviaturun vəziyyəti və s. haqda informasiyalar yerləşir. İndi isə Excel TPS-ə aid olan obyekt və panellərlə daha yaxından tanış olaq. 1.2.2. Menyu paneli Excel TPS-in bütün funksional imkanlarını əhatə edən rejimlər menyu panelinin kateqoriyaları üzrə cəmləniblər. Mouzu hər hansı menyu kateqoriyasının üzərinə gətirən zaman, bu kateqoriyada olan rejimlər 3 Excel pəncərəsilə iş qaydaları Windows ƏS-nin digər TPS-dən fərqlənmir. 4 Digər ofis proqramlarında olduğu kimi Excel-də çoxlu müxtəlif alətlər panelləri mövcuddur. Bunların 2-si Standar və Formatlaşdırma sükuta görə aktiv, digərləri isə qeyri-aktivdir. İstifadəçi görülən işdən asılı olaraq istədiyi alətlər panelini aktivləşdirə bilər. 5 Bu alt-paneldən MsOffice proqramları ilə bağlı İnternetdən OnLine dəstək əldə etmək, mövcud kitabları açmaq və ya yenisini yaratmaq, TPS-in HELP alt-sistemindən istifadəçini maraqlandıran suallara cavab tapmaq olar. Bu alt-panel Məsələ alətlər panelinə daxildir. 2

görünürlər. Bu rejimlər ya bir başa yerinə yetirilən alt-sistemlərdir, ya da müəyyən rejimləri özündə saxlayan alt-kateqoriyadır. Şəkil 3-dən göründüyü kimi Menyu panelinin Edit kateqoriyasında aşağıdakı rejim və alt-kateqoriyalar cəmlənib: Şəkil 3. Menyu panelinin Edit kateqoriyası Aktiv Cut, Copy, Office Clipboard..., Paste, Paste Special..., Delete..., Find... və passiv Can`t Undo, Links... bir başa yerinə yetirilən rejimlər (alt-sistemlər), Fill, Clear isə müəyyən rejimləri özündə saxlayan altkateqoriyadır və burada cəmlənmiş rejimləri görmək üçün mouzun piktoqramını seçilmiş alt-kateqoriyanln üzərində saxlamaq kifayətdir. Links... rejimindən sonra gələn işarə Edit kateqoriyasında müvəqqəti görsənməyən rejim və alt-kataloqların olduğunu göstərir. 3-cü şəkildən göründüyü kimi bəzi rejimlərin sonunda 3 nöqtə (...) var. Bu, rejimin dialoq xarakteri daşıdığını göstərir. Yəni bu rejimlə işləyən zaman Excel istifadəçidən bəzi parametrlərin qiymətlərini dəqiqləşdirməsini/daxil edilməsini tələb edə bilər. Rejimlər qarşısında göstərilən digər işarələr isti düymələr 6 adlanır. Məsələn, Ctrl+C, Copy rejimini klaviaturun Ctrl və C düymələrini sıxmaqla yerinə yetirilmə imkanını göstərir. Yəni Copy rejimini, Menyu panelinin Edit kateqoriyasına daxil olmadan, Ctrl+C düymələrini sıxaraq yerinə yetirməyin mümkünlüyünü göstərir. edir. Çox istifadə olunan rejimlərə isti düymələrin qoşulması istifadəçinin daha sürətlə işləməsinə yardım 1. Excel-in Menyu paneli ilə bağlı əldə etdiyiniz bu bilikləri birə-bir Microsoft Office paketinin digər TPS-nə tətbiq edə bilərsiz. 2. Bəzi isti düymələr (Məsələn, Ctrl+C, Ctrl+X, Ctrl+V) artıq bir standarta çevrilib və əksər müasir TPS-də eyni funksiya daşıyır 1.2.3. Alətlər panelləri Microsoft Office paketinin bütün TPS-də alətlər panellərdən istifadə olunur. Bu əsasən TPS-in çox istifadə olunan rejimlərinə daha sürətli müraciət etmək üçün nəzərdə tutulmuş, Menyu panelinə alternativ olan imkandır. Bu səbəbdən alətlər panelindən TPS-nin bütün rejimlərinə müraciət mümkün deyil. Amma istifadəçi alətlər panelinə TPS-nin digər rejimlərini qoşa/ayıra bilər. Bundan başqa istifadəçi özəl alətlər paneli yaradaraq ora yalnız özü üçün maraqlı rejimləri qoşa bilər. Paneldə yerləşdirilmiş yarlıqların hansı rejimə aid olmasını 6 Hot keys 3

müəyyən etmək üçün mouzun piktoqramını həmin yarlığın üzərinə gətirmək kifayətdir. Rejimin adı dərhal görsənəcək. 1. Microsoft şirkəti öz TPS-də rejimlərlə işləmək üçün bir neçə alternativ vasitədən (menyu paneli, alətlər panelləri, isti düymələr, kontekst menyu) istifadə edir. Seçim istifadəçinin öhdəsinə buraxılır. 2. Mövcud və ya sonradan yaradılmış (istifadəçiyə məxsus) alətlər panellərini Excel-ə qoşmaq və ya ayırmaq üçün Menyu panelinin View kateqoriyasının Toolbars alt-kateqoriyasına keçməklə Excel-in alətlər paneli olan zolaqda kontekst menyunu 7 çağırmaqla istifadə etmək olar. Alətlər panelində piktoqram vasitəsilə inteqrasiya olunmuş rejimlər haqqında Menu panelində realizə olunmuş kateqoriyaları öyrənən zaman zəruri informasiyaları əldə edəcəyik. Indi isə Excel TPS-də realizə olunmuş bəzi alətlər panelləri və onların özəlliklərilə tanış olaq. Standart alətlər paneli Bu panel universal olub MsOffice paketinin bütün TPS-də var. Özündə əsasən Fayl, Edit kateqoriyaları üzrə rejimlərin yarlığlarını cəmləyib. Bundan başqa digər kateqoriyalardan da bəzi rejimlərin yarlıqları burada yerləşib. Onuda qeyd etmək lazımdır ki, bəzi interaktiv rejimlərin (Məsələn, File kateqoriyasına aid New rejimi) yalnız bir variantı burada öz əksini tapıb. Formatlaşdırma alətlər paneli Bu paneldə Excel TPS-in ən kiçik obyekti olan xanalar üzərində formatlaşdırma aparmaq üçün ən çox istifadə olunan rejimlərin yarlığları yerləşiblər. Aydındır ki, kitab/vərəq/xana obyektləri üçün formatlaşdırmaya aid digər rejimlərin yarlığlarını bu alətlər panelinə pqoşmaq və ayırmaq olar. Alətlər panellərinə Excel-in rejimlərini qoşarkən diqqətli olmaq lazımdır. Bunun üçün rejimə uyğun panel seçilməlidir. İstifadəçi panelləri istisnadır. Məsələ alərlər paneli Şəkil 2-də Məsələ (7) alətlər paneli digər panellərdən fərqlənir. Bu panel özündə Excel sisteminin bəzi kateqoriya və rejimlərinə bağlanan istinadları özündən saxlayaraq, istifadəçinin həll etdiyi məsələdən asılı olaraq özünü fərqli aparır. Onuda qeyd etmək lazımdır ki, bu alt-alətlər -in əksəriyyəti izafi xarakter daşıyır və bunlar alətlər panellər siyahısında yerləşiblər. Bu alt-alətlər -dən Excel Help, Clipboard alt-panellərindən istifadə edəcəyik. Bu alələrərə aşağıdakı alt-panellər inteqrasiya olunub: 7 Kontekst menyunu seçilmiş obyektin və ya sahənin üzərində mouzun sağ düyməsini sıxmaqla aktivləşdirmək olar. 4

Getting Started. İşə başlamaq alt-paneli. Excel faylsız yüklənəndə görsənir və istifadəçiyə ilkin işlərin təşkilində yardım etmək üçün nəzərdə tutulub. Help. Excel Help alt-sisteminin paneli. Search Results. Axtarış paneli. Clip Art. Vektor qrafikalı şəkillər kolleksiyası paneli. Research. Digər dillərdə Məlumat Kitablarının axtarılması, tərcümə paneli. Clipboard. Verlənlərin mübadiləsi buferi. Burada Office paketinin ixtiyari açıq TPS-də köçürülmüş/yeri dəyişdirilmiş (copy, cut vasitəsilə) obyektlərə istinadlar yerləşir. Bu istinadları sonradan Excel və ya Office paketinin digər TPS-nə yerləşdirmək (paste) olar. New Workbook. Yeni kitabın yaradılması paneli. Template Help. Help şablonu. İstifadəçi öz sistemləri üçün kömək sənədlərini Məlumat Kitablarını buradan daxil edə bilər. Xüsusi modul tələb etdiyi üçün, bu rejim əksər hallarda passiv olur. Shared Workspace. Ümumi iş sahəsi bir neçə istifadəçinin eyni bir İşçi kitab üzərində işini təmin edən alətlər paneli. Document Updates. Sənədlərin yenilənməsi. Əsasən Shared Workspace rejimində işləyən zaman ehtiyac əmələ gəlir. XML Source. İşçi kitabın istifadə etdiyi (əgər istifadə olunarsa) XML sənədin ilkin kodları. Visual Basic alətlər paneli Biz Excel mühitində VB/VBA AD vasitəsilə proqramlaşdırma ilə məşğul olacağıq. Bunun üçün Visual Basic alətlər panelini Excel interfeysinə qoşmaq lazımdır. Bu panel vasitəsilə biz həm makroslarla, həm də scriptlərlə işləmək imkanları əldə etmiş oluruq. Bu alətlər panelinin daim aktiv olması məqsədəuyğundur. Panel üzərinə yarlıqlar vasitəsilə inteqrasiya olunmuş rejimlər menyunun Tools kateqoriyasının Macro altkateqoriyasına aiddir. Aydındır ki, bu rejimlərə sürətli müraciət üçün Visual Basic alətlər panelindən istifadə daha əlverişlidir. Menyu vasitəsilə istifadə isə izafi vaxt sərfinə gətirib çıxarır. Bu fikirin doğruluğuna siz Excel&VBA mühitində real işləyən zaman əmin olacaqsınız. Proqramlaşdırma üçün nəzərdə tutulmuş digər alətlər panelləri 5

Control Box adlanan alətlər paneli Excel kitabının vərəqini visual proqramlaşdırmanın idarəetmə komponentlərinin platforması kimi istifadə etməyə imkan verir. Yəni bu komponenetləri bir başa vərəqə yerləşdirərək, onlara istifadəçi prosedur/funksiyalarını qoşmaq imkanları var. Control Box alətlər paneli həm alətlər paneli siyahisindən, həm də Visual Basic alətlər panelinin yarlığına qoşulmuş rejim vasitəsilə yandırılıb/söndürülür. Bu alətlər panelini çağırmaq üçün 2-ci üsuldan istifadə məqsədəuyğundur. Digər alətlər paneli isə Form adlanır. VB/VBA-da geniş istifadə olunan UserForm sinifinin komponentləri bu paneldə realizə olunub. Bu komponentləri də kitabın vərəqlərinin üzərinə yerləşdirmək mümkün olsa da, onların idarə olunmasında müəyyən çətinliklər ola bilər (yerlərinin, ölçülərinin dəyişdirilməsilə bağlı). Bu səbəbdən Excel kitabın vərəqinə idarəetmə komponentlərini düzərkən Control Box alətlər panelindən istifadə məqsədəuyğundur. İstifadəçinin alətlər paneli Qeyd etdiyimiz kimi, alətlər panellərindəki yarlıqlar müəyyən meyarlar əsasında yerləşdirilib. Bu alətlərə yarlıqlar əlavə etmək və ya silmək mümkündür. Bir çox hallarda istifadəçinin özəl alətlər panelinə ehtiyacı yarana bilər 8. Bunun üçün Customize interaktiv rejimi vasitəsilə yeni, boş alətlər paneli yaratmaq və ora həm Excel-in, həm də özəl prosedur/funksiyaların yarlıqlarını yerləşdirmək olar. Aşağıda Mənim panelim adı altında yaradılmış alətlər panelinə, 6 yarlıq yerləşdirilmişdir. Bu yarlıqlar (soldan sağa) aşağıdakı rejimlərə bağlanıblar: Salam - VBA-da yazılmış özəl prosedur/proqram. Bu düymə sıxılarkən monitora Salam proqramçı!!! cümləsi olan mətn qutusu çıxır. Web Preview Page File kateqoriyasının rejimi. Vərəqin internet səhifəyə eksportunun nəticəsinə baxmaq. Edit kateqoriyasının Clear alt-kateqoriyasının rejimləri. Bu rejimlər xanaların təmizlənməsinə xidmət edir. o Clear All o Clear Contents o Clear Formating o Delete/Clear Comment 8 Bu ehtiyac əsasən Excel mühitində işləyən proqramçılarda yarana bilər. 6

Digər alətlər panelləri haqqında Exceldə realizə olunmuş digər panellərlərdən, işdən asılı olaraq, tədricən istifadə edəcəksiniz. Bu panelləri öyrənmək və onlardan konkret işlərdə istifadə tələbələrin öhdəsinə buraxılır. 1.2.4. Kontekst menyu paneli Microsoft Office paketinə daxil olan əsas TPS-də kontekst menyu adlanan panellər realizə olunub. Kontekst menyu seçilmiş obyektlə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş rejimləri özündə cəmləyir. Bu isə öz növbəsində istifadəçinin daha operativ və effektiv işləməsinə şərait yaradır. Aşağıdakı şəkillərdə Excel TPS-də 2 müxtəlif obyektdə hansı fərqli kontekst menyudan istifadə olunduğunu göstərir. Xanaya uyğun kontekst menyu Sheet1 vərəqinə uyğun kontekst menyu Göründüyü kimi fərqli obyektlərə fərqli kontekst menyular uyğundur. Kontekst menyunu yükləmək üçün mouzun piktoqramını seçilmiş obyektin üzərinə gətirmək və sağ düyməni sıxmaq lazımdır. TPS-in obyektlərilə işləmək üçün konteks menyudan istifadə bir çox hallarda menyu paneli, alətlər paneli və ya isti düymələr lə işləməkdən daha əlverişlidir. 1.2.5. Excel obyektləri: işçi kitab, vərəq, sütun, sətir, xana Biz Microsoft Office paketinin Excel 2003 TPS-ni öyrənirik. Bu TPS-in əsas obyektləri aşağıdakılardır: Kitab. Excel faylın məxsusi adı. Vərəq. Hər bir kitab vərəqlərdən təşkil olunub. Bir kitabdakı vərəqlərin maksimum sayı 255-dir. 7

Sütun. Hər bir vərəq 256 sütundan ibarətdir və hərflərlə işarələnib 9. 1-ci sütun A, 256-cı sütun IV kimi işarələnib. Sətr. Hər bir vərəq 65536 sətrdən ibarətdir və ədədlərlə işarələnib. Xana. Sütun və sətrlərin kəsişməsi xana adlanır. Bir vərəqdə 256 x 65536 = 16 777 216 xana var. Hər bir xana 64 Kb 10 informasiya saxlaya bilər. 1.2.6. Xanaya bağlı düstur sətiri Excel 2003 TPS-nin ən kiçik və ən əsas obyekti xanadır. Xanaya və oradakı informasiyaya nəzarət etmək üçün, Excel interfeysinə Düstur sətiri inteqrasiya olunub. Düstur sətiri nin əvvəlindəki sahədə aktiv xananın ünvanı görsənir. Düstur sahəsində isə ya xanaya yazılmış verilən və ya düstur/funksiya görsənir. Yuxarıdakı şəkildən göründüyü kimi hal-hazırda B2 xanası aktivdir və bu ünvan sahəsində öz əksini tapıb. Bundan başqa B2 xanasında 12 ədədi yerləşib və bu verilən həm xananın daxilində, həm də Düstur sətiri nin uyğun sahəsində görünür. Bu şəkildə isə C2 xanası aktivdir və bu ünvan sahəsində öz əksini tapıb. Bundan başqa C2 xanasında olan 24 ədədi müəyyən düsturla hesablanmış veriləndir. Bu düstur Düstur sətiri nin uyğun sahəsində görünür. =B2*2 düsturu B2 xanasının 2 mislini hesablayır və nəticə C2 xanasında görünür. Praktikum / Sərbəst araşdırma 1. Alətlər panellərini araşdırmaq və hansı işlər üçün istifadə olunması haqda avtoreferat hazırlamaq. 2. Excel 2003 və Excel 2007 interfeysləri arasında fərqləri göstərən avtreferat hazırlamaq. 3. Xananın formatlaşdırılması ilə bağlı bütün rejimləri özündə saxlayan yeni istifadəçi panelini hazırlamaq. 9 Excel-də R1C1 stili seçilərsə o zaman sütunlar ədədlərlə işarələnir. 10 Simvolların sayı ilə götürüldükdə 1024x64=65536 simvol (probeldə simvol hesab olunur) yerləşdirmək olar. Əgər A4 formatlı kağız vərəqə 80x30=2400 simvol yerləşərsə, onda Excel kitabın 1 xanasına təqribən 27 səhifə informasiya yazmaq olar. 8

Testlər 1. Excel - in loqotipi, kitabın adı, pəncərələrin idarəetmə düymələri yerləşir. A) Menyu panelində B) Sərlövhə sətirində C) Düstur sətrində D) Standart paneldə E) Alətlər panelində 2. Excel - in bütün funksional imkanlarını kateqoriyalar şəklində özündə nə saxlayır? A) Düstur sətri B) Formatlaşdırma paneli C) Sərlövhə sətri D) Menyu paneli E) Standart paneli 3. Excel - in ümumi xarakter daşıyan rejimlərini özündə nə saxlayır? A) İşə başlamaq paneli B) Sərlövhə sətri C) Düstur sətri D) Formatlaşdırma paneli E) Standart paneli 4. Excel - in obyektlərini formatlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş rejimləri özündə nə saxlayır? A) Sərlövhə sətri B) Standart paneli C) İşə başlamaq paneli D) Formatlaşdırma paneli E) Ünvan sətri 5. Excel - də aktiv xananın sütun + sətr şəklində yazılışı nə adlanır?. A) Formatlaşdırma paneli B) Düstur sətri 9

C) Standart paneli D) Aktiv xananın ünvanı E) Sərlövhə sətri 6. Excel - də xanaya düstur yerləşdirmək üçün nə istifadə olunur? A) Menyu paneli B) Xana C) Aktiv xananın koordinatı D) Düstur sətri E) Sərlövhə sətri 7. Yalnız faylsız yüklənmiş Excel - də aktiv panel/sətir hansıdır? A) Standart paneli B) Formatlaşdırma paneli C) İşə başlamaq paneli D) İnformasiya sətri E) Menyu paneli 8. Excel - in ən əsas obyekti olub, müxtəlif verilənləri özündə saxlayan nədir? A) İnformasiya sətri B) Düstur sətri C) Standart panel D) Xana E) Menyu paneli 9. Excel 2003 də bir işçi vərəqində neçə xana olur? A) 250 x 65530 B) 255 x 65535 C) 257 x 65537 D) 253 x 65533 E) 256 x 65536 10. Excel vərəqdəki bir xana nə qədər informasiya saxlayır? 10

A) 54 Kb B) 60 Kb C) 64 Kb D) 68 Kb E) 50 Kb 11