Derleme / Review TAF Prev Med Bull 2015;14(2):171-176 Türk ilaç sanayi tarihinde silahlı kuvvetlerin yeri: Milli Savunma Bakanlığı Ordu İlaç Fabrikası nın tarihsel gelişimi [The place of Turkish Armed Forces in the history of Turkish drug industry: the historical development of military drug factory] ÖZET Dünyanın pek çok yerinde toplumların gelişmelerinde büyük katkıları bulunan askeri hizmetler, savaş ve barış zamanlarında olduğu kadar yaşanan acil durumlarda da hem kendi bünyesinde çalışan kişilere hem de sivil kesime çeşitli konularda destek olmaya devam etmektedir. Türk Silahlı Kuvvetleri de dünyanın en büyük askeri topluluklarından biri olarak sağlık alanında da faaliyet göstermektedir. Türk Ordusu nun ihtiyacı olan ilaç ve sargı malzemelerin ilk üretimine 1853-1856 yılları arasındaki Kırım Harbi sırasında Sarayburnu ndaki Gülhane Askeri Hastanesi nde başlanmıştır. Daha sonraları Beylerbeyi Sarayı ndaki Eski Paşalar ve Ağalar Daireleri binalarında açılan Transit Deposu nda yapılan ilaç ve pansuman malzemesi gibi üretimlere Birinci Dünya Savaşı sırasında Konya da da devam edilmiştir. 1928 de başkent Ankara da birleştirilen bu kuruluşlar, halen Milli Savunma Bakanlığı (MSB) na bağlı bir Ordu İlaç Fabrikası olarak üretime devam etmektedir. Bu çalışmada, söz konusu Ordu İlaç Fabrikası nın tarihsel gelişimi araştırılarak Türk İlaç Sanayii ne ve sağlık hizmetlerine yaptıkları katkılar incelenecektir. SUMMARY Military services have many contributions to the development of societies all over the world. In war and peace and also in emergencies, they continue to serve to their workers and civilian people. It is known that, Turkish Military Forces as one of the largest military forces in the world have the ability to provide health-care services. Firstly, in the Crimean War between 1853 and 1856, Gülhane Military Hospital in Istanbul began to produce medicine and bandages which are needs of the Turkish Army. Afterwards, in the First World War, the production of such needs continued in a storage Beylerbeyi Palace and in Konya. In 1928, these institutions were combined in Ankara the capital city of the Turkish Republic. The production continues in the pharmaceutical factory under the Ministry of National Defense. The historical evaluation of the military drug factory and its contribution to health services were examined in this study. Bilge Sözen Şahne 1, Miray Arslan 2, Sevgi Şar 2 1 Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği Anabilim Dalı, Ankara 2 Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği Anabilim Dalı, Ankara Anahtar Kelimeler: Askeri Eczacılık, İlaç Endüstrisi, Eczacılık Tarihi. Key Words: Military Pharmacy, Drug industry, History of pharmacy Sorumlu yazar/ Corresponding author: Bilge Sözen Şahne, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği Anabilim Dalı, Ankara bilgesozen@yahoo.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: 17.07.2014, Kabul Tarihi/Date of Acceptance: 30.09.2014 DOI: 10.5455/pmb 1-1404381375 TÜRKİYE DE SİLAHLI KUVVETLER VE ASKERİ ECZACILIK Hem kendi ülkesi hem de diğer ülkelerin yardıma ihtiyacı olduğu zamanlarda gerekli desteği verebilmek için yeterli bilgi ve donanıma sahip olan Türk Silahlı Kuvvetleri, sağlık alanında olduğu kadar eczacılık alanında da pek çok hizmet vermektedir. Türk Ordusu nun tarihi incelendiğinde, yapılanmalarında sağlıkla ilgili birimlere de önem verdikleri görülmektedir. Osmanlı Devleti nin kuruluşunun ardından, ordusunun giderek güçlenmesi ile birlikte, bu teşkilat içerisinde sağlıkla ilgili görevleri üstlenecek kişilerin olduğu bilinmektedir (1). Ordunun ihtiyaç duyduğu ilaç ve tıbbi malzeme üretimine yönelik faaliyetler ise 1835 yılında kurulan Askeri Eczahane-i Amire (Ecza Ambarı Müdürlüğü) ile başlamıştır (2-5). 1839 da Dr. Charles Ambrossie Bernard tarafından Galatasaray daki Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane nin bünyesinde bir Askeri Eczacılık Sınıfı açılmıştır. 5 Kasım 1840 ta Ahmet Mustafa Efendi ilk mezun olarak eğitimini tamamlamış ve Çanakkale Askeri Hastanesi ne atanmıştır. İkinci mezun Kadri Süleyman Efendi ise 15 Aralık 1840 ta okulu bitirerek Maltepe Asker Hastanesi nde göreve başlamıştır (5,6). www.korhek.org 171
1876-1896 yıllarında artan askeri eczacı ihtiyacını karşılayabilmek için Haydarpaşa Asker Hastanesi ve Tatbikat Okulu nda da eczacı okulunun açıldığı ve buradan mezun olan askeri eczacılara Haydari adı verildiği bilinmektedir (2,5,7). 1890 yılında açılan Askeri Eczacı ve Veteriner Rüştiyesi nden mezun olarak Tıbbiye İdadisi Askeri Tıbbiye Eczacı Sınıfı na devam eden öğrenciler ise Mülazim-i evvel (üsteğmen) rütbesiyle mezun olmuşlardır (2,5). Osmanlı Dönemi nden itibaren yetiştirilen askeri eczacılar, görev yaptıkları kademelerde üstün hizmetler göstermişler ve hem sivil hem de askeri eczacılık alanlarında önemli katkılarda bulunmuşlardır (8). Gerek Türk İlaç Endüstrisi nin gerekse diğer alanlarda yürütülen eczacılık hizmetlerinin gelişmesinde büyük katkıları bulunan kişilerin askeri eczacı kökenli olması, askeri eczacılığın, Türk Eczacılık Tarihi açısından önemini pekiştirmektedir. Bu nedenle, günümüzde de faaliyetini sürdüren Ordu İlaç Fabrikası nın Tarihçesi, sektörün gösterdiği gelişmelerin anlaşılması açısından büyük önem taşımaktadır. MİLLİ SAVUNMA BAKANLIĞI ORDU İLAÇ FABRİKASI NIN TARİHÇESİ 1835 yılında, hekimbaşı Abdülhalk Molla (1786-1853) nın önerisiyle Maltepe Asker Hastanesi başeczacısı Francesco Della-Sudda (1814-1866) yönetiminde, başta askeri hastanelerin ihtiyaçlarını karşılayacak malzemeleri üretmek amacıyla, Askeri Eczahane-i Amire kurulmuştur. Della-Sudda, gösterdiği gayret ve aldığı başarılı sonuçlar nedeniyle Faik Paşa adını alarak liva (Tuğgeneral) rütbesine yükseltilmiştir. Babası gibi Osmanlı Dönemi nde askeri eczacılık alanında önemli hizmetler sunan Giorgio Della-Sudda (1835-1913) (9), İstanbul da doğup büyümüş, eczacılık öğrenimini Paris te tamamladıktan sonra tekrar İstanbul a dönmüş, özellikle eğitim alanında büyük katkılarda bulunmuştur (10). Della- Sudda lar, Osmanlı Ordusu nda Paşa ünvanı alan ilk eczacılardır (9). Askeri Eczahane-i Amire de başlayan ilaç ve tıbbi malzeme üretimi, 1853-1856 yılları arasındaki Kırım Savaşı sırasında da devam etmiştir (2,4,5). Giderek artan ihtiyaç nedeniyle, 1898 de Prof. Dr. Robert Rieder (1861-1913) tarafından, Gülhane Tababet-i Askeriye Tatbikat Hastanesi bünyesinde Tımariye İmalathânesi kurulmuş ve sargı bezi imalatı yapılmıştır (10,11). Bu atölye sayesinde, sargı malzemelerinin depolanması, sterilizasyonu ve hazırlanması ile tasarruf sağlanmış ve daha önce dışarıdan satın alınan sargı malzemesi ihtiyacı da giderilmiştir (12). Gerek askeri tıp eğitimi, gerek hastane hizmetleri açısından büyük katkıları bulunan Dr. Rieder, 1898-1904 yılları arasında Türk Hükümeti emrinde çalışmıştır. Bu dönem içerisinde hazırladığı raporlarda ve sunduğu görüşlerde, kalıcı kişilerin yetiştirilmesinin önemini vurgulamış ve bunun gerçekleştirilebilmesi için çeşitli çözüm önerileri sunmuştur (12). Müstahzar ilaç üretimine 1909 yılından itibaren Alman hekimi Dr. Julius Wieting Paşa (1868-1922) tarafından Almanya dan getirilen makinelerle (Distile su cihazı, Kompirme makinesi gibi) Gülhane Tatbikat Hastanesi nde, başlanılmıştır (5). 1907-1914 yılları arasında görevlendirilen Dr. Wieting, yaptığı çalışmalarla büyük tasarruflarla çeşitli malzemelerin yapılmasını sağlamıştır (12). Sarayburnu ndaki Malzeme-i Sıhhiye-i Askeriye İmalathânesi isimli yerde yapılan bu üretimde; ordunun o dönemde ihtiyacı olan tıbbi tabletler (aspirin, Dower, Kinin, Opiata), enjeksiyon çözeltileri, aşı (tifo ve kolera), sıhhi malzeme, pansuman malzemesi, sargı bezi ve harp paketleri hazırlanmıştır (2). Balkan Savaşı nedeniyle yaşanan ilaç ve tıbbi malzeme sıkıntısı nedeniyle, bu tesislerde Dr. Ecz. Friedrich Huttner in (1885-1945) önderliğinde morfin ve asit borik preparatlarının yanı sıra yerli pamuk ve yerli gaz bezi kullanarak sargı bezi ve harp paketleri ile alçı üretimi de yapılmıştır (9). Uzun süre üretime devam eden Malzeme-i Sıhhiye-i Askeriye İmalathanesi nin Pansuman Malzemesi Şubesi, Komprime Şubesi, Ampul Şubesi ve Aşı Şubesi birimlerinden oluştuğuna dair bilgiler bulunmaktadır (9). I. Dünya Harbi sırasında, Beylerbeyi Sarayı ndaki Eski Paşalar ve Ağalar Daireleri binalarında açılan Transit Deposu nda, ilaç ve pansuman malzemesi gibi üretimlere devam edilmiştir. Burada komprime (tablet), ampul ve pansuman malzemelerinin üretildiği bilinmektedir (13). Kara ve denizden yapılacak sevkiyatlar için de elverişli olan bu depo, bir süre sonra Selimiye Hastanesi ne nakledilmiştir (9). 172 www.korhek.org
Beylerbeyi ndeki bu tesisin yanı sıra, 1. Dünya Savaşı nda da, Konya nın Sille bölgesinde ilaç ve sıhhi malzeme üretimine devam edilmiştir (14). Osmanlı Devleti zamanında başlayarak özellikle ordunun bu alandaki pek çok ihtiyacının karşılanmasını sağlayan bu tesisler, ürünlerinin üzerindeki amblemlerle de varlıklarını daha güçlü göstermişlerdir (14). Kurtuluş Savaşı yıllarında, askerin serum ve diğer ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacıyla serum ve sargı bezi gibi ürünler, büyük imkânsızlıklara rağmen, eldeki kaynaklar kullanılarak, büyük bir özveri ile üretilmiştir (15). Cumhuriyet in ilanından 5 yıl sonra, 1928 de ise bu iki tesisin başkent Ankara ya taşınıp, Etlik'teki Sıhhiye Ana Depo bünyesinde birleştirilmesine karar verilmiştir. Bu tesiste birliklerin günlük ihtiyaçları için teintur d iod, fizyolojik serum, çeşitli şuruplar, kinin, aspirin, piramidon kompirmelerinin yapımı geliştirilmiştir. 1943 te Ankara Cebeci Dikimevi nde bir ilaç fabrikası kurulması planlanmış ancak hayata geçirilememiştir (5). Bu askeri ilaç imalathanesi, 1953 yılına kadar Kara Kuvvetleri Komutanlığı na bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmüştür. Daha sonra, İlaç Yapım Atölyesi Müdürlüğü adı altında Milli Savunma Bakanlığı (MSB) na bağlanmıştır (14). 1960 yılında, askeri ilaç fabrikası kurulması projesi yeniden faaliyete geçirilmiş, 1962 yılında, Ankara nın Dışkapı semtindeki Mevki Asker Hastanesi ve Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi arasındaki araziye söz konusu ilaç fabrikasının yapılması için inşaata başlanmıştır (16). Ordu İlaç Fabrikası nın bugünkü binası olan bu inşaat 1965 yılında tamamlanmış ve fabrika üretime başlamıştır (5). Bu kuruluşta pek çok değerli subayın görev yaptığı bilinmektedir. Bu kişilerden Cevdet Ege, Şükrü Süer, Halil Can, Kazım Gürman, Ekrem Selcen, Sıdkı Çersü, Fethi Egemen ve Şevket Yağtu gibi isimlerin gayretleri ile 1955 te 50.000 harp paketi; 1957 de tentürler, sargılar, glikoze ve fizyolojik serumlar, ilaç kutuları, distile su; 1958 de 65.000 harp paketi; 1959 da ise pamuk, gaz tülbent, değişik pomatlar ve 455.415 harp paketi üretimi gerçekleştirilmiştir (9). Fabrikada komutanlık yapan kişilerin kendilerini akademik alanda da yetiştirdikleri görülmektedir. Gülhane de Tıbbi Farmakoloji alanında uzmanlık eğitimi alan ilk kişilerden olan Cevdet Ege, Şükrü Süer, Fethi Egemen gibi önemli isimler aynı zamanda Ordu İlaç Fabrikası nın ilk komutanlarıdır (17). Bunun yanı sıra bu önemli tesiste görev yapan kişilerin gerek eczacılık alanında gerekse diğer alanlarda başka çalışmalarının olduğu bilinmektedir. Bu subaylardan, Ordu İlaç Fabrikası için birçok hizmetlerde bulunan Halil Can ise aynı zamanda özellikle musiki alanında meşhur bir sanatçı olarak da bilinmektedir (18). Kazım Gürman, Ekrem Selcen gibi askeri eczacıların ise askeri eczacılık hizmetlerinin yanı sıra eczacı meslek örgütlerinde de önemli görevler üstlendiğine dair bilgiler bulunmaktadır (19,20). TÜRK İLAÇ SANAYİİ VE ORDU İLAÇ FABRİKASI Ordu İlaç Fabrikası, Türkiye de Beşeri ve veteriner hekimlikte tedavi edici, koruyucu ve tanı amaçlı olarak kullanılan sentetik, bitkisel, hayvansal ve biyolojik kaynaklı kimyasal maddeleri farmasötik teknolojiye uygun olarak üreterek sağlık hizmetlerine sunulmasını sağlayan bir sanayi dalı olarak tanımlanan ilaç sektörünün önemli bir bileşenidir (21). Askeri eczacılık alanındaki falliyetlerle gelişen sektör, sivil girişimlerle de ilerlemesini sürdürmüştür. 1800 lü yıllarda Osmanlı Devleti nde hazır ilaç olarak bulunabilen ilk ilaçların Tiryak ve Melisa Ruhu olduğu bilinmektedir. Türk İlaç Sanayii nin temellerinin, yine bu dönemde İngiliz Eczanesi nde hazırlanan ilaçlarla ve 1880 yılında Ecz. Halil Hamdi Bey in eczanesinde yaptığı üretimlerle atıldığı kabul edilmektedir (22,23,24). 1895 yılında Ecz. Ethem Pertev Bey in ürettiği Pertev Şurubu ilk Türk müstahzar, 1900 lü yıllarda kurulan Osmanlı Komprime Laboratuvarı ise ilk üretim tesisi olarak tarihteki yerini almıştır (23,24). Cumhuriyet Dönemi nin sağladığı imkânlar ve artan ihtiyaç nedeniyle, 1900 lü yılların ortalarında, ilaç üretimi laboratuvarlardan fabrikalara geçiş başlamıştır. Tıpkı askeri eczacılıkta olduğu gibi sivil alanda da laboratuvarlarda başlayan ilaç üretimi ilerleyen teknik imkânlarla birlikte büyük tesislerde yapılan üretimlere dönüşmüştür. 1952 yılında kurulan Eczacıbaşı İlaç Fabrikası, bu alanda öncü olmuştur (22). Askeri eczacılık faaliyetlerinin daha önce başlaması nedeniyle, sektörün geçmişten günümüze kadar yaşadığı gelişmelerde, askeri eczacıların tecrübelerinin önemli katkıları www.korhek.org 173
olmuştur. Sonraki dönemlerde, hızla büyümeye devam eden sektör, zaman içerisine mevzuattaki ve pazardaki değişiklikler nedeniyle dönem dönem yükseliş ve düşüşler yaşamıştır. Günümüzde dünya çapında ön sıralarda yer alan Türk İlaç Pazarı nın, yaşadığı sıkıntılardan dolayı zor bir dönemden geçtiği bilinmektedir. Bu zorlukların üstesinden gelebilmek için yabancı kökenli firmalarla iş birliğine giden yerli firmalar nedeniyle sektördeki yerli üretim düşüş göstermektedir. Bu aşamada, bütün zorluklara rağmen üretimlerine devam eden Ordu İlaç Fabrikası nın önemi daha iyi anlaşılmaktadır. GÜNÜMÜZDE ORDU İLAÇ FABRİKASI VE SÜRDÜRDÜĞÜ FAALİYETLER Türk Silahlı Kuvvetleri nin tek ilaç fabrikası olan MSB Ordu İlaç Fabrikası nda üretimden dağıtıma kadar eczacılık alanında uzmanlaşmış askeri eczacılar ve sivil personel görev almaktadır. Muvazzaf eczacı subay, eczacı yedek subay ve sivil eczacı kadrolarında görev yapan kişilerin lisansüstü eğitimlerini tamamlamış, işçilerin ise kimya meslek lisesini bitirmiş olmaları istenmektedir (5). Ordu İlaç Fabrikası nda askeri eczacıların görev almasına dikkat edilmektedir. Bu doğrultuda, fabrika komutanlarının da çoğunlukla askeri eczacılar arasından atandığı bilinmektedir. Cevdet Ege (1943-1954), Şükrü Süer (1954-1963), Fethi Egemen (1963-1965), Necati Dikmen (1965-1966), Bekir Gültekin (1966-1980), Güvenç Yalım (1980-1981, 1987-1996), Fahrettin Kocatürk (1981-1987), Şemsettin Cevheroğlu (1996-2009) ve Hatice Lenk (2009-2014) fabrikanın komutanı olarak görev yapmış askeri eczacılar ve kimyagerlerdir (25). Birliklerden gelen istekler doğrultusunda üretimini sürdüren ve kar amaçlı bir kuruluş olmayan bu fabrikanın, 2000 li yıllarla modernizasyonu gerçekleşmiştir. Şu an fabrika 6 temel kısımdan oluşmakta ve yaklaşık 50 kalem ürün üretmektedir. Ayrıca çeşitli sargı ve pansuman malzemelerinin yanı sıra sefer ve tatbikatlarda kullanılmak üzere NBC (Nükleer, Biyolojik, Kimyasal) ile ilgili ürünlerinin de üretildiği belirtilmektedir (2,16). Fabrikanın kısımlarını şu şekilde sıralamak mümkündür: Ampul Üretim Bölümü Gerekli kurallara uygun olan üretim sahalarında, analjezik ürünlerden vitamin preparatlarına kadar çok geniş bir yelpazede parenteral ürünlerin üretimi gerçekleşmektedir. Bu bölümde 11 kalem ürün üretildiği belirtilmektedir. Tablet, Kapsül Üretim ve Blister Bölümü Ordu İlaç Fabrikası na ait ürünlerin büyük bir kısmının gerçekleştiği bu bölümde, son teknolojiye sahip makinelerle katı dozaj formlarının üretimi yapılmaktadır. Bölümde üretilen 30 kalem farklı ürün bulunmaktadır. Sargı ve Pansuman Malzemeleri Üretim Bölümü Özellikle savaş ve barış zamanlarında ordudaki yaralılar için kullanılacak sargı ve pansuman malzemeleri, bu bölümde üretilmektedir. Halen söz konusu bölümde 6 kalem ürünün üretimi devam etmektedir. Solüsyon Üretim Bölümü Çeşitli şurup ve dezenfektanların da dâhil olduğu solüsyonların üretildiği bölümdür. Özellikle antiseptik ve dezenfektan özellikli 5 kalem ürünün bu bölümde üretildiği bilinmektedir. Pomat ve Toz Üretim Bölümü Haricen kullanılan pek çok preparatın yanı sıra kamuflaj amaçlı gizlenme cilt boyasının da arasında bulunduğu 7 kalem ürün bu bölümde üretilmektedir. Muayene Kontrol Bölüm Amirliği, Kalite Kontrol Kısmı GLP kurallarına göre düzenlemiş laboratuvarlarda her ne kadar ürün geliştirmeye yönelik Ar-Ge faaliyetleri yürütülmese de üretimde kullanılan her türlü maddenin kontrolleri, ürün kontrolleri ve ön formülasyon çalışmaları bu birimde yapılmaktadır (2,3). Ordu İlaç Fabrikası nda üretilen ürünler, ülke genelindeki serbest eczanelerde veya sivil hastanelerde bulunmamaktadır. Bu ürünler genellikle askeri hastanelerin ihtiyacı karşılamakta, ayrıca er-erbaş ve askeri öğrencilerin kullanımına sunulmaktadır. Bu önemli faaliyetler yürütülürken benimsenen, fabrikanın vizyonu da çok açık bir şekilde belirlenmiştir. Ordu İlaç Fabrikası nın vizyonunda; 174 www.korhek.org
sahip olunan ilkeler doğrultusunda, en uygun maliyetle, ihtiyacı karşılamak için, dünya standartlarında üretim yapılması için çalışıldığı ve personele verilen önem vurgulanmaktadır (3). SONUÇ Dünyanın önde gelen endüstrilerinden olan ilaç endüstrisi, yaşanan teknolojik gelişmelerle birlikte hızla ilerlemeye devam etmektedir. Bu sektörde yaşanan gelişmelerin, ülkelerin gelişmişlikleri üzerinde de önemli etkilerinin olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Bu nedenle, ülkemizdeki ilaç endüstrisinin gelişmesinin büyük önem taşıdığı kabul edilmektedir. Pek çok alanda olduğu gibi sağlık alanında da ülkemize büyük katkılar sağlayan Türk Silahlı Kuvvetleri, bünyesindeki Ordu İlaç Fabrikası ile ilaç endüstrisindeki gelişmeleri takip etmekte ve uygulamaktadır. Bu sektörde yer alan firmaların çok büyük sermayelerle çalışmalarını yürüttükleri de bilinmektedir. Türkiye de de bu alanda faaliyet gösteren firmalar, mevcut koşullarda ayakta kalabilmek amacıyla çeşitli yabancı firmalarla iş birliği yapmak durumunda kalmaktadırlar. Bu büyük rekabet ortamında; Ordu İlaç Fabrikası nın sahip olduğu kapasite, yaptığı üretimler, sektöre olan katkıları ve milli bir kuruluş olması nedeniyle de ayrı bir önemi bulunmaktadır. Günümüzde güncel standartlara uygun bir tesis olan MSB Ordu İlaç Fabrikası, temellerinin atıldığı 1835 yılından beri savaşta ve barışta hem Türk Ordusu nun, hem kendisine ihtiyaç duyan sivil ve askeri kesimin, hem de vatan toprakları dışında yardım bekleyenlerin hizmetine koşabilmek için her zaman hazır olacak şekilde üretimlerine devam etmektedir. KAYNAKLAR 1. Uçar M, Deniz S. Türk Tarihinde Askeri Sağlık Hizmetleri. TAF Preventive Medicine Bulletin 2012; 11(1):103-108. 2. MSB İlaç Fabrikası Komutanlığı. Askeri Eczacılığın Tarihsel Gelişimi ve MSB İlaç Fabrikası Komutanlığı nın Kuruluşu. TAF Preventive Medicine Bulletin 2008;7(3): Editöryal. 3. Ordu İlaç Fabrikası 22.08.2013 http://www.msb.gov.tr/birimler/ilacfb/msbilac. html. 4. Şar S, Cevheroğlu Ş, Tülemiş F. MSB Ordu İlaç Fabrikasının Tarihsel Gelişimi ve Türk İlaç Sanayiine Katkısı. 5th Turkish History of Pharmacy Congress 2000 İzmir. Proceedings and Abstracts 22. 5. Cevheroğlu Ş. Askeri Eczacılık ve Sağlık. Hedef Sağlık 2002; 2(8):29-31. 6. Başağaoğlu İ, Üvey D. İstanbul Maltepe Military Hospital s Pharmacy. JISHIM 2004; 3:14-19. 7. Baylav N. Eczacılık Tarihi. İstanbul: Yörük Matbaası, 1968. 8. İzgü E. Her Ordunun Askeri Eczacısı Var. Hedef Sağlık 2002; 2(8):26-28. 9. Baytop T. Gülhane Tabebet-i Askeriye Tatbikat Mektebi Hastanesi nde Hazır İlaç Üretimi. Acta Turcica Historiae Medicinae 1998; 6:82-90. 10. Baytop T. Türkiye Eczacılar Almanağı. (Editör: Kocaer R) İstanbul: Kulen Basımevi, 1966. 11. Anonim. Gülhane Askeri Tıp Akademisi. Denge 2010; 25(4):56-57. 12. Ataç A. Gülhane Askeri Tıp Akademisi nin Kuruluşu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1996. 13. Şehsuvaroğlu B. Eczacılık Tarihi Dersleri. İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası, 1970. 14. Süer Ş. Ordu İlaç Fabrikasının Tarihçesi-Türkiye Eczacılar Almanağı. (Editör: Kocaer R.) İstanbul: Kulen Basımevi, 1966. 15. Çevik S. Askeri Eczacı Lojistik Hizmet Verir. Hedef Sağlık 2002; 2(8):32-35. 16. Yalım G. Başarı ile İlaç Üreten Bir Kuruluş: MSB Ordu İlaç Fabrikası. TEB Haberler 1994; 10:29. 17. Gülhane Askeri Tıp Akademisi 06.02.2014 http://www.gata.edu.tr/ 18. Türk Müziğinde Eczacı Sanatçılar - Eczacı Sanatçıların Öz Geçmişleri. 06.02.2014 http://www.ekutuphane.teb.org.tr/pdf/raporlar/turk_muz_ecz_ www.korhek.org 175
sanatci/4.pdf 19. 1960 TEB Mecmuası. Meslek Haberleri 06.02.2014. http://www.ekutuphane.teb.org.tr/pdf/tebmecmuasi/1960ekim /9.pdf. 20. 1981 Ankara Eczacı Odası Bülteni 06.02.2014 http://www.ekutuphane.teb.org.tr/pdf/eczaciodasiyayinlari/an karacilt3/5.pdf. 21. T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü. İlaç Sektörü Raporu. Sektörel Raporlar ve Analizler Serisi, Ankara: 2014. 22. Baytop, T. Türk Eczacılık Tarihi. (Editör: Mat, A.). İstanbul: 2001. 23. Abacıoğlu, N. Türkiye İlaç Sanayii. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yurtiçi Sektörel Etütler ve Araştırmalar Yayın No: 2009-41, İstanbul: 2010. 24. Turan, N. Kuruluşundan Günümüze Türkiye İlaç Endüstrisi. İstanbul: Skala Yayıncılık: 2007. 25. Erkek MS. Türkiye de Askeri Eczacılık ve Geçirdiği Tekamül - Türkiye Eczacılar Almanağı. (Editör: Kocaer R) İstanbul: Kulen Basımevi, 1966:355-362. 176 www.korhek.org