ATIF osmanlı dünyasına belgelerden bakış Buhara Özbekler Tekkesi Nurdan ŞAFAK* Özbek Tekkelerinin isimlerini sıklıkla duyar lakin hakkında genellikle az şey biliriz. Bu sayıda Edirne den İstanbul a İstanbul dan Kahire, Bağdat ve Mekke ye kadar uzanan Özbek Tekkelerinden İstanbul Buhara Özbekler Tekkesi nin tarihçesi hakkında bilgi verip daha sonra tekkeyle ilgili birkaç arşiv belgesine yer vereceğiz. >> * Dr., Buhara Özbekler Tekkesi-Tekke Araştırmaları Merkezi Yöneticisi, nurdansafak@hotmail.com Sultanahmet-Binbirdirek Mahallesi Şehit Mehmet Paşa Yokuşu nda yer alan Buhara Özbekler Tekkesi 1692/1693 te İstanbul Defterdarı İsmail Bey tarafından inşa ettirildi. Bu tekke Kadırga Özbekler Dergâhı, Mehmed Paşa Yokuşu nda kain tekke, Özbekler Hangâhı gibi isimlerle anılır ve bilinir. İstanbul daki Özbek tekkeleri Nakşibendiliğin yerleştiği ve yayıldığı Buhara bölgesinden gelen şeyhler tarafından kurulmuştur. Buhara Özbekler Tekkesi nin alelade bir tarikat yapısı olmadığı Türkistan, Buhara ve çevresinden hacca giderken İstanbul a uğrayıp bir müddet burada kalan ve çoğunluğu kalenderlik geleneğini benimsemiş bekar ve seyyah dervişlerden oluşan tarikat ehlinin ikamet etmesi için yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu tekkelerin şehrin dini, sosyal ve kültürel hayatında önemli bir yeri vardır. En önemlisi de bu mekanların Orta Asyalı hacıların epeyi vakit geçirdikleri, İstanbul ve o dünya arasında canlı kültürel alışverişin doğduğu yerler olmasıdır. Tekkenin 19. yüzyıl ortalarından itibaren Rusya nın baskısından kaçan Müslümanlara da sığınak haline geldiği bilinmektedir. Aynı zamanda fakir ve kimsesizlerin de tekkede barındığını arşiv belgeleri teyit etmektedir. Bu nedenledir ki Özbek Tekkelerinin kapıları misafirlere açıktı; bilhassa kandillerde ve mubarek günlerde okunan mevlit ve dağıtılan Özbek pilavıyla aşure meşhurdu. Bu tekkelerin bir özelliği de Orta Asya dan Ahmed Yesevi devrinin tınısını taşıyan Uygur ve Çağatay Türkçesi ndeki ilahileri Osmanlı İmparatorluğu başkentine taşımasıydı. Buhara Özbekler Tekkesi yapıldıktan sonra çeşitli defalar tamir görmüştür. Bunlardan en bilineni 19. yüzyılın son çeyreğinde Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) döneminde yapılan tamirattır. 1900 yılında Buhara Hisar Vilayeti Valisi 142 DEM DERGİ YIL 2 SAYI 5
İstanbul daki Özbek tekkeleri Nakşibendiliğin yerleştiği ve yayıldığı Buhara bölgesinden gelen şeyhler tarafından kurulmuştur. Buhara Özbekler Tekkesi nin alelade bir tarikat yapısı olmadığı Türkistan, Buhara ve çevresinden hacca giderken İstanbul a uğrayıp bir müddet burada kalan ve çoğunluğu kalenderlik geleneğini benimsemiş bekar ve seyyah dervişlerden oluşan tarikat ehlinin ikamet etmesi için yapıldığı anlaşılmaktadır. Astankul bi Gül Kuş Bigi tarafından mescid-tevhidhane ile müştemilatı inşa ettirilmiştir. Ayrıca tekkenin diğer bölümleri de elden geçirilmiştir. Bu şekilde tekke mescid, tevhidhane, selamlık, harem çok sayıda derviş hücresi, mutfak, kiler, taamhane, su haznesi ve ufak bir hazireden oluşan nispeten geniş bir mimari alana sahip olmuştur. 1925 te tekke ve zaviyelerin kapatılmasından sonra tekke Mustafa Kemal tarafından verilen özel bir izinle faaliyetlerine devam etmiştir. Cumhuriyet döneminde zaman zaman kısmen metruk kalmış; Harem bölümünde ise son Postnişin Abdurrahman Efendi ailesiyle birlikte ikamete devam etmiştir. Ahşap harem bölümü yanmış ve mescid-tevhidhane bakımsızlıktan harap olmaya başlamıştır. Özbekler Tekkesi, 1980 e kadar Türkistanlılar Kültür ve Sosyal Yardım Derneği ile Türkistanlılar Talebe Yurdu nu bünyesinde barındırmıştır. Sultanahmet Buhara Özbekler Tekkesi İstanbul daki diğer Özbek tekkeleri gibi kuruluşundan kapanışına kadar Nakşibendiyye Tarikatı na hizmet etmiştir. Osmanlı döneminde tekkenin ayin günleri Cuma idi. Tekkenin tespit edilen şeyhleri: Şeyh Mehmed Efendi, Şeyh Süleyman Efendi, Şeyh Büyük Abdülmecid Efendi, Şeyh Abdurrahman Efendi idi. Mimari ve Süsleme: Tarihi yarımada içerisinde yer alan tekke, oldukça yoğun bir iskan bölgesinde sınırlı büyüklükte bir arsa üzerine inşa edilmiştir. Tekkedeki bölümler 20. yüzyılın başından itibaren İstanbul da görülmeye başlanan apartmanlaşma eğilimini de yansıtan bölümler halinde tasarlanmıştır. Tekkenin harem dışındaki bölümleri zemin katın üzerinde yükselen ve birbirleriyle bağlantılı üç blok içinde toplanmıştır. Zemin katın batısında ortada Şehit Mehmed Paşa Yokuşu üzerinde cümle kapısı ve bunun üzerinde de mescid-tevhidhanenin müstakil mimarisi yükselmektedir. Bunların güneyinde zemin katta mutfak, kiler, taamhane; 1. katta meydan odası, 2. katta da mescid-tevhidhaneyi barındıran bir blok yer alır. Cümle kapısı minare grubunun kuzeyinde ise üç katlı bir selamlık mevcuttur. Tekkenin mimari yapısı avludan selamlığa oradan meydan odasına ve üst kattaki mescid-tevhidhaneye ve derviş hücrelerine geçişe müsaittir. Zemin katın batı yönünde sokağa bakan duvarlar Y IL 2 SAYI 5 DEM DERGİ 143
Tekkenin harem dışındaki bölümleri zemin katın üzerinde yükselen ve birbirleriyle bağlantılı üç blok içinde toplanmıştır. Zemin katın batısında ortada Şehit Mehmed Paşa Yokuşu üzerinde cümle kapısı ve bunun üzerinde de mescid-tevhidhanenin müstakil mimarisi yükselmektedir. moloz taşlarla mimarlık geleneğimizde görülmeyen bir biçimde örülmüştür. 1. ve 2. katın duvarları ise 35 cm kalınlığında olup Batı normunda tuğlalar ile örülmüş ve üstleri sıvanmıştır. Tekkenin cümle kapısı gotik üslupta sivri kemerli bir açıklığın içine yerleştirilmiş diktörtgen bir açıklıktan oluşmaktadır. Levha üzerinde manzum bir kitabe yer alır. Buhara Özbekler Tekkesi nin duvarlarında günümüzde süsleme olarak kayda değer pek bir şey yoktur. Bir tek 2. katta yer alan şeyh odasının (balkonlu oda) tavanı dikkate değer özelliklere sahiptir. Sanat tarihçisi ve tekkelerle ilgili yeri doldurulamayan devasa çalışmalara imza atan Baha Tanman mescit duvarlarında yangından önce neoklasik üsluba uygun bir takım süsleme unsurlarının yer aldığının düşünülebileceğini söyler. Baha Tanman, mihraptaki alçı mukarnas izlerini bunun teyidi sayar. Tekkenin yapımında kullanılan malzemenin ve tekniğin nispeten basit olmasına rağmen bir abidevilik ve özgünlük iddiası sezilir. Bu iddianın odak noktası minarenin mimari tarihimizde benzerine çok az rastlanan bir biçimde cümle kapısının üzerine yerleştirilmiş olmasıdır. İstanbul da Mevlevihanekapısı nda 17. yüzyılda inşa edilmiş ve günümüze ulaşmamış olan Tulumcu Hüsam Mescidi nden başka bu özelliğe sahip üçüncü bir yapı tespit edilmediği belirtilir. 1 Istanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından restore ettirilen Buhara Özbekler Tekkesi Eylül 2008 den itibaren Eminönü Belediyesi İstanbul Tasarım Merkezi, yani tasarım okulu olarak hizmet vermektedir. Buhara Özbekler Tekkesi içinde aynı zamanda Tekke Araştırmaları Merkezi kurulmuştur. 2 Aşağıda Buhara Özbekler Tekkesi yle ilgili Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulduğumuz daha önce yayınlanmamış 4 belgenin kısa özetiyle birlikte transkripsiyonlarına yer vereceğiz. Bu belgeler 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başına aittir. 1 Baha Tanman, Özbekler Tekkesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VI, 199-200. Baha Tanman, İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri, Sanat Tarihi Doktora Tezi, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990, 751 vd. 2 www.istanbultasarimmerkezi.com; www.tekkearastirmalari.com 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade- Dahiliye (İ. DH), nr. 115/5831 14 Muharrem 1262 [12 Ocak 1846 ] Özet: Şehid Mehmed Paşa Yokuşu nda yer alan Özbekler Tekkesi ndeki fakir derviş sayısının artması üzerine tekkeye Hamidiye imaretinden verilen aylık yağ miktarıyla Laleli vakfından verilen aylık 350 kuruş yemek parasının 450 kuruşa çıkarılması hakkında Sultan Abdülmecid (1839-1861) in iradesi (emri). Seniyyü l-himemâ devletlü inâyetlü atûfetlü efendim hazretleri Mehmed Paşa Yokuşu nda kâin Özbekler hangâhında fukaranın tekessürü cihetiyle Hamidiye imaretinden muayyen olan şehriye on beş vukiyye revgan-ı çerviş kifayet etmeyerek düçar-ı ıztırab olduklarından revgan-ı mezbûrun üzerine bir da fı dahi zamla hadd-i layıkına iblâğı hangâh-ı mezbûr Şeyhi el-hacc Mehmed Efendi tarafından ba-arz-ı hal istid â ve şeyh-i mûmâ ileyhin elli dokuz senesinde vuku bulan istid asına mebni fukara-yı dervişanın et amları içün mahal-i ma lûmeden verile gelen zammından sarf-ı nazar kılınmış olduğu derkenar meâlinden istinbâ olunmuş ve hangâh-ı mezbûrun mürettabat-ı merkûmeden ma ada Laleli vakf-ı şerîfinden şehriye üç yüz elli guruş ta amiyesi bulunmuş olduğundan zikr olunan revgan-ı çervişin zammı zâid görünerek cevap verilmek lazım gelir ise de hangâh-ı mezbûr 144 DEM DERGİ YIL 2 SAYI 5
mukırr-ı fukara ve seyyahin olduğundan isticlab-ı davet-i hayriyye zımnında husus-ı müsted anın is âf ve adem-i is afı re y-i menût idüğü ifâdesini şamil evkâf-ı hümayun nazırı atufetlü Paşa hazretlerinin bir kıta takrîri manzûr-ı âli buyrulmak içün sûy-ı atûfelerine gönderilmiş ve meâl-i derkenara nazaran mürettebât-ı merkûme hadd-i nisabında görünüp fakat şeyh-i mûmâ ileyh şâyân-ı âtıfet-i seniyye-i dâiyandan ve vâkı a ifadesi vechile hangâh-ı mezbûrun mukırr-ı fukara-yı dervişan idüğü bedîhâttan olmasıyla ber-mantûk-ı takrîr bir kat daha isticlab-ı da vet olunmak üzere zikr olunan üç yüz elli guruş ta amiyenin yüz guruş zammıyla dört yüz elli guruşa iblağı nâzır-ı müşârun ileyh hazretlerine tezekkür kılınmış olmağın muvâfıkı irâde-i seniyye-i cenâb-ı cihanbâni buyrulur ise icrâ-yı iktizasına ibtidâr olunacağı beyanıyla tezkire-i senâverî terkim kılındı efendim. Ma rûz-ı çâker-i musadakat-ı küsterîleridir ki Enmile-i piray-ı ta zim olan iş bu tezkire-i sâmiye-i vekâlet-penâhîleriyle zikr olunan takrîr-i manzûr-ı meâlim-mevfûr-ı hazret-i padişahî buyrulmuş ve sûret-i iş âr-ı alîlerine nazaran şeyh-i mûmâ ileyh şâyân-ı atıfet-ı seniyye ve a yandan olmak ve hangâh-ı mezkûr mukırr-ı fukara-yı dervişan bulunmak hasebiyle bir kat daha isticlab da vât-ı hayriyye olunmak üzere mezkûr üç yüz elli guruş ta amiyenin yüz guruş zammıyla dört yüz elli guruşa iblağı münasip görünmüş olmasıyla iş âr ve istizân olunduğu vechile icrâ-yı iktizâsına ibtidâr olunması müteallik ve şeref-südûr buyrulan emr ve irâde-i ihsan-ade-i cenâb-ı cihânbâni muktezâ-yı mekârim ihtivâsından bulunmuş ve sâlifü z-zikr takrîrine iâde-i savb-ı sâmi-i âsafaneleri kılınmış olmağla ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü l-emrindir. 2. BOA, Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK. AZJ), nr. 18/34 12 Cemaziyelahir 1308 [23 Ocak 1891] Özet: Buhara Özbekler Tekkesi nin 1890-1891 yılında yapılan tamiratından duyulan memnuniyet ve teşekkür hakkında. Cenâb-ı Hakk dîhîm-i tıraz-ı hilâfet ulyâ ve kavâim-i efzâ-yı şeriat-ı garrâ halife-i resûl hazret-i Kibriya padişah-ı takva-yı pirâ efendimiz hazretlerini nice nice asar-ı hayriyyeye muvaffakiyetle kâmbîn kulûb-ı mü minini sâye-i füyûzât-vâye-i hazret-i hilafet-penâhilerinde her gün bir sûreti feyz-i menkabet eyleye neşat-ı karîn buyursun emin-i aktar-ı cihânbâni muhît olan ve te sis ve ihyâ-yı hayrât ve mir at eyleye/ile el hak mediha-i hilafet-penâhîlerinin hemişe bir dibaçe-i mutarraza-i hüdâ-pesendanesi bulunan müessir-i ulyâ-yı padişahileri cümle-i mübeccelesinden bulunmak üzere tarih-ı inşası gibi gayet eskimiş olan dergâh-ı Özbekiyye sâye-i ihsan-vâye-i cenâb-ı padişahilerinde bu kerre mükemmelen tecdîd ve inşâ olunmağla şâyân buyrulan müsaade-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhîleri üzerine iş bu yevm-i mübarekde menkıbe-i velâdet-i bâhirü s-sa âdet hazret-i risâlet-penâhî kıra atiyle küşâd kılınmak ve ihsan-ı ale l-ihsân olarak tevzi olunan atiyye ve şekerlerde kulub-ı dervişan ve ibad-ı sıdk-ı nişân şâd ve handân olduğu halde cenâb-ı hakk Kur an-ı Azim ve Furkan-ı Kerim i hürmetine vücûd-ı mesud-ı hazret-i şehinşâhilerini ilâ nihâyetü z-zaman kemâl-i afiyet ile erike-i piray-ı şevket ve şân buyursun dua-yı piryâsıyla? tezyîn-i lisan ve cenân edilmiş olduğundan teşekküren atebe-i felek-mertebe-i hazret-i hilâfet-penâhilerine min gayri haddin takdim-i arz-ı hâl mehemmedet-i meâle cür et Y IL 2 SAYI 5 DEM DERGİ 145
kılındı ol bâbda ve kâtibe-i ahvalde emr ü fermân hazret-i veliyyü l-emr ve l-ihsan efendimizindir. Fi 12 Cumadelahir sene [1]308 [23 Ocak 1891] Mühürler 3. BOA, Y. PRK. AZJ, nr. 41/20 15 Recep 1318 [8 Kasım 1900] Özet: Buhara Özbekler Tekkesi nin camisini yeniden yaptıran Hisar Valisi Astankul Gül Kuş Bigi nin caminin resmi açılışı nedeniyle padişaha gönderdiği teşekkür mektubu. Astankul Bey padişaha 8 parçadan oluşan kaşıklarıyla beraber bir tatlı takımı, bir leğen ve ibrik takımı, firuze kakma kapaklı çorba kasesi, bir adet tuzluk, bir tepsi, bir işlemeli yeşil renkli tavan örtüsü hediye etmiştir. Ayrıca Hicaz demiryolu projesi için de üç bin som yani karbon kaime bağışta bulunmuş ve bu bağışın gazetelerde yazılmayarak gizli tutulmasını özellikle rica etmiştir. Atufetlü efendim hazretleri, Yâver-i tevfîk-i bâri-i ve sâye-i kudret-vâye-i cenâb-ı cihân-bâni ve asâr-ı hüsn-i tevcih-i zât-ı âsafâneleriyle makâm-ı hilâfet-i mu azzamada ve dâr-ı sa adet-i şerîfede inşasına mübâşeret olunup rûz-ı firûz-ı cülûs-ı hazret-i padişahide resm-i küşâda icra olunmuş Özbekler Dergâhı şerifindeki cami-i şerifin resm-i küşâdı icrâ olunduğu mesmû -ı acîzanem olduğu vakitteki mesrûriyetimin ta rifi gayrı kabildir ve bu mesrûriyetimin husûlü içün zât-ı âlîlerinin hüsn-i teveccühlerinin asarıdır heman cenâb-ı hakk şevketlü padişahımıza bitmez tükenmez ömürler ihsan eyleye ve bu ( ) zât-ı şevket-meâb efendimiz hazretlerine ibraz-ı sadâkat ve ubûdiyet içün vasıta-i asafaneleriyle atebe-i süreyya mertebe-i hazret-i tâcidâriye takdîm olunmak üzere biraz hediye-i çâkeranelerim irsal-i bendegânem olmuştur lutfen hedâye-i mezkûreleri dest-i bedest takdim eylemenize istirhâm ederim hediye-i mezkûreler şunlardır: bir aded tatlı takımı sekiz parçadan mürekkeb kaşıklarıyla bir aded leğen ibrik firûze kakma kapaklı şurba [çorba] kaseleri bir tuzluk iki gözlü ve bir tepsi bir halı tûlû on bir arşın arzı dokuz arşın bir yeşil işlemeli tavan örtüsü tulu dokuz arşın arzı sekiz arşın iş bu eşyalar takdim olunduktan sonra bir kıta lütûf-nâmeleri tarafımıza irsal olunması müsterhamdır ol bâbda emr ü fermân hazret-i men lehü l-emrindir. 15 Receb 1318 [8 Kasım 1900] Astankul Gül Kuş Bigi Mühür Ve ferşine-i irâde-i seniyye hazret-i padişahi şeref-sünûh ve südûr buyrulan Hicaz Demiryolu içün ianeten üç bin som yani karbon kaime irsal ediyorum ve gazetelerde derc olunmaması istirham olunur baki daima [kesik]. Mühür 4. BOA, İrade-Taltifat (İ. TAL), nr. 36/25 Şaban 1323 [25 Ekim 1905] Özet: Buhara Hisar Valisi Astankul Gül Kuş Bigi ye birinci rütbeden Osmani nişanı, yardımcısıyla maiyetinde bulunan kişiye de dördüncü rütbeden Mecidi nişanı takılması hakkında Sultan II. Abdülhamid in iradesi. Baş Kitabet Dâiresi 5622 Ma rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki Buhara da Hisar Eyaleti Valisi Astankul Ba? Gül Kuş Bigi hazretlerine birinci rütbeden Osmanî ve müşarun ileyhin me mûru Asameddin Fera? Efendi ye üçüncü ve muma ileyhin maiyetinde Hacı Mehmed Muhyiddin Efendi ye dördüncü rütbelerden Mecidi nişan-ı alîleri ihsan buyrulduğundan muamele-i lazimenin ifâsı şeref-sâdır olan irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhi îcâb-i celîlinden olmağla ol babda emr ü fermân hazret-i veliyyü l-emrindir. Fi 25 Şaban sene [1]323 ve fi 11 Teşrin-i evvel sene [1]321 Şehriyarı ser kâtib-i hazret Bende Tahsin 146 DEM DERGİ YIL 2 SAYI 5