RAPOR 14.08.2012 Suriye nin geleceği ve bölgeye etkileri Fatih Akol İdris Kardaş http://www.kureselsorunlarplatformu.org http://www.twitter.com/pgchallenges http://www.facebook.com/kureselsorunlarplatformu 1414000 14.08.2012
Peki Esad sonrası Suriye bölünür mü? Mevcut aktörler kimlerdir ve ne kadar güçlüdürler? Suriye yi nasıl bir gelecek bekliyor? Türkiye nin stratejisi nedir? Kürtler nasıl bir rol oynayacaklar? Rusya, Esad dan vazgeçecek mi? İsrail ve İran çekişmesinin Esad sonrası durumu ne olabilir? gibi sorulara birlikte cevap arayalım. Yaklaşık iki yıldır tüm dünyanın gözü önünde devam eden Suriye krizi bugünlerde artık farklı bir boyut kazanmış durumda. Yapılan ilk analizlerde Esad yönetiminin Tunus'taki Bin Ali gibi olmasa da Kaddafi gibi bir sonla karşılacağı vurgulanıyordu. Dolayısıyla bu yorumların ışığında Suriye'de sancılı ve kanlı da olsa kısa sürede rejim değişikliği gerçekleştirileceği düşünülüyordu. Ancak beklenilen olmadı ve Esad birçok faktörün biraraya gelmesi ile birlikte bugün hala güçlü bir şekilde katliamlara devam edebiliyor. Tüm bunlarla birlikte Esad'ın gidişine yine de kesin gözüyle bakılıyor ve başta ABD olmak üzere tüm dünya Esad sonrası için hazırlıklarını yapıyorlar. Peki Esad sonrası Suriye bölünür mü? Mevcut aktörler kimlerdir ve ne kadar güçlüdürler? Suriye yi nasıl bir gelecek bekliyor? Türkiye nin stratejisi nedir? Kürtler nasıl bir rol oynayacaklar? Rusya Esad dan vazgeçecek mi? İsrail ve İran çekişmesinin Esad sonrası durumu ne olabilir? gibi sorulara birlikte cevap arayalım. Mevcut Aktörler Suriye muhalifleri ile ilgili akla gelen ilk örgüt İstanbul'da konuşlanan Suriye Ulusal Konseyi. Henüz Libya hariç hiçbir ülke tarafından resmen tanınmamış olsa da, tüm önemli toplantılara katılma şansı elde eden bu Konsey'in üyeleri, daha çok Batı'da yaşayan liberal aydınlardan oluşmakta. Başkanlığını Kürt bir aydın olan Abdulbasit Seyda'nın yürüttüğü bu konseyde Kürtler başta yer almalarına rağmen talepleri kabul edilmediği için şu anda yer almıyorlar. Bir kesim de Konsey'in Müslüman Kardeşleri'n bir uzantısı olduğunu vurgulayıp katılmayı reddediyorlar. Açık olan şu ki bu Konsey, Türkiye tarafından destekleniyor ve Batı güçleri tarafından da meşru kabul ediliyor. Elbette Suriye krizi dolayısıyla adını en sık duyduğumuz bir diğer örgüt ise Özgür Suriye Ordusu (ÖSO). ÖSO, Esad birliklerinden ayrılıp ona karşı hareket eden askerlerden oluşan bir ordu. Uzunca bir süre destek bulamadıkları için etkin olamadılar. Batılı güçlerin kazanmlarının hemen akabinde silah ve lojistik destek almaya başladılar. ABD'nin istihbarat desteği verdiğini de açıkça ilan etmesinden sonra meşru hale gelen bu ÖSO, her geçen gün güçleniyor. Şam'da gerçekleştirilen ve Esad'a çok yakın kişilerin öldürüldüğü eylemde ciddi bir psikolojik üstünlük elde eden ÖSO, Katar, Suudi Arabistan, Türkiye ve ABD'nin desteğiyle Esad birlikleri ile bugünlerde ciddi bir çatışma içerisinde. 2
Esad sonrası Suriye'de federatif bir yapılanma kaçınılmaz gibi durmaktadır. Bunun birçok temel nedeni vardır. Öncelikle Suriye'deki önemli nüfusa sahip kesimler (Kürtler, Nusayriler) coğrafi olarak bir arada yaşamaktalar ve şimdiden birlikte hareket etmekteler. Türkiye'nin çok yakın zamana kadar odaklanmadığı bir diğer grup ise Kürtler. PYD'nin Suriye'nin Kuzey bölgelerindeki Kürt şehirlerinde etkin bir şekilde çalışma yürüttüğü, bazı şehirleri silahsız bir şekilde devraldığı haberleri sonrası başta Türkiye olmak üzere tüm dünyanın gözü bu noktaya çevrildi. Çünkü Kuzey Irak benzeri kurtarılmış bir bölge Suriye'ye müdahale zemini açısından Batılı güçler için son derece önemli bir avantajı içerebilir. Suriye'nin daha çok Kuzey bölgelerinde yer alan Kürtlerin toplam nüfusu tam olarak bilinememekte. Birçok Kürt vatandaşın kimlik alamaması ve nüfus yoklamalarının sağlıklı gerçekleştirilmemesine rağmen Suriye Kürtlerinin nüfusunun yaklaşık 1.7 milyon olduğu sanılmaktadır. Bu da onları ülkenin en büyük etnik grubu olduğunu gösterir. Ülke geneline çok fazla dağılmamalarının etkisiyle Irak'takine benzer bir yapının kurulmasına uygun bir zemin vardır. Ülkenin önemli aktörlerinden biri de Nusayri'lerdir. Esad'ın Nusayri olması ve Hafız Esad döneminden bu yana önemli görevlere getirilen Nusayrilerin ülke nüfusunun yüzde 11-15'ini oluşturduğu sanılmaktadır. Bu da yaklaşık 2,5 milyon civarındadır. Ülkenin Batı kısmında yoğunlaşan bir Nusayri nüfusundan söz etmek mümkün. Akdeniz'e kıyısı olan Lazkiye, Banyas ve Tartus şehirlerinde yoğunlaşan Nusayriler Esad ve Baas sayesinde Suriye'deki diğer kesimlerin aksine uzunca bir süre refah dönemi yaşamışlardır. Ülkenin değişik bölgelerinde yer alan Suriyeli Hristyanların nüfusu, ülke nüfusunun yaklaşık yüzde 10'u kadardır. Suriyeli Hristyanları diğer gruplar gibi tarihin eski dönemlerinden beri Suriye'de yaşamış ve etkili olmuşlardır. Ayaklanmaların ilk döneminden yakın döneme kadar tarafsız durmayı seçen Hristyanlar'a karşı İslamofobi kartı oynanmış ve değişimin İslami olacağı korkusu Hristyanlar arasında etkili olmuştur. Son zamanlarda Müslümanlar ile birlikte sokak gösterilerine katılmaya başlayan Hristyanlar; değişimin kaçınılmaz olduğunu bilmekle birlikte yine de ihtiyatlı davranmaktalar. Suriye Bölünüyor! Esad sonrası Suriye'de federatif bir yapılanma kaçınılmaz gibi durmaktadır. Bunun birçok temel nedeni vardır. Öncelikle Suriye'deki önemli nüfusa sahip kesimler (Kürtler, Nusayriler) coğrafi olarak bir arada yaşamaktalar ve şimdiden birlikte hareket etmekteler. Kürtler, en başından beri kendi kültürel isteklerini dahi kabul etmeyen Suriye Ulusal Konseyi içerisinde yer almayı redettiler ve Nusayriler bugüne kadarki dokunulmazlıklarını kolay kolay teslim etmek istemeyeceklerdir. Bunun yanı 3
Barzani ile yapılan son görüşmede Suriye'deki Kürtlerin kazanımlarında n ziyade PKK'nın burada etkin olmasının getirdiği rahatsızlık dile getirilmiştir. Halihazırda Türkiye, Barzani üzerindeki etkisini ve iyi ilişkilerini kullanarak Suriye'deki Kürtler ile de benzer bir ilişki geliştirme çabası içerisine girmiştir. sıra Rusya gibi ülkelerin ikna edilmesi için Suriye'nin; bu ülkelerin çıkarına olacak şekilde bölünmesi ciddi bir pazarlık unsuru olarak konuşulmaktadır. Önemli başka bir neden ise; Ortadoğu'da farklı etnik ve mezheplerin artık üniter devletler içerisinde yaşamayacakları, hele ki bu gruplar ezilmişse ve yok sayılmışsa bunun asla mümkün olmayacağıdır. diğer bir neden ise; muhalif Sünni Arapların çok parçalı yapılarından dolayı zayıf bir yönetim çizme ihtimallerinin yüksek olması ve birarada durmayı başarabilen Kürtler ve Nusayrilerin taleplerini kabul etme zorunluluklarının doğacak olmasıdır. Kürtler; Suriye'de bölünme konusu isyanların başladığı ilk günden beri konuşulan konulardan biriydi. Ancak Kürtlerin yoğunlukta oldukları şehirlerde idareyi ele geçirmeleri ve kamu binalarına bayrak asmaları ile bu konu daha çok yakın bir ihtimal olarak konuşulur oldu. Suriye'de yaşayan Kürtler Esad yönetimi boyunca ciddi ayrımcılıklara maruz kalan bir kesim. Önemli bir kısmına kimlik verilmemesi ve bunun sonucunda oluşan ayrımcı politikalar Suriyeli Kürtlerin yıllardır muhalif bir kanat olarak çalışmalar yapması sonucunu doğurmuştur. Elbette katı Baas yönetimindeki bir ülkede açık bir muhalif siyaset yürütmek mümkün değildir dolayısıyla her ne kadar Kürt örgütleri aktif çalışmalar yapsalar da Kürtler, rejime karşı birçok kez ayaklanmış ancak her seferinde kanlı bir şekilde bastırılmışlardır. Arap devrimleri sürecinde de bu kez muhalefete aktif olarak katılmayıp süreci gözlemlemeyi tercih etmişlerdir. Ancak Suriye Ulusal Konseyi kuruluşunda aktif bir şekilde yer alan Kürtlerin, kültürel ve kimliksel talepleri Konsey tarafından reddedildiği için bu süreçten tamamen çekilmişler ve Kürt Ulusal Konseyi'ni kurmuşlardır. Yakın zamanda da Barzani liderliğinde ve Kürt Yüksek Konseyi adı altında bir araya gelen Kürt partileri bir arada hareket ederek Kürt kentlerinde kazanımlar elde etmeye başlamışlardır. Türkiye'nin bu konudaki hassasiyeti ise bu oluşumun PKK kontrolünde olmaması gerektiği ile ilgilidir. Barzani ile yapılan son görüşmede Suriye'deki Kürtlerin kazanımlarından ziyade PKK'nın burada etkin olmasının getirdiği rahatsızlık dile getirilmiştir. Halihazırda Türkiye, Barzani üzerindeki etkisini ve iyi ilişkilerini kullanarak Suriye'deki Kürtler ile de benzer bir ilişki geliştirme çabası içerisine girmiştir. Ancak PKK'nın Türkiye-Barzani yakınlığına ve kendi kontrölünün azalmasına rıza göstermeyeceği görülmektedir. Buna rağmen Suriye'de etkisi azalmış bir PKK kontrolünde bir federatif yapı kurulması mümkündür. Esad ve Baas etkisinin kaybolmasının uzun zaman alacağı düşünülürse Suriye'nin kuzeyinde ve Türkiye sınırlarında kontrol edilebilecek bir bölge ABD için de önemli bir avantajdır. 4
Arap devrimlerinin bizlere bugüne kadar gösterdiği tecrübe Esad sonrası Suriye'de yönetimin öncelikle askeri bir gücün elinde olacağıdır. Özgür Suriye Ordusu uzun zamandır yaptığı silahlı direniş sonrasında ülkenin yönetilmesi konusunda çekimser davranmayacak tır. Suriye'de bölünme senaryoları konuşulduğunda elbette Nusayriler de önemli bir kesimi ifade etmektedir. Hafız Esad öncesi ciddi ayrımcılıklara uğrayan bu kesim Esad ile birlikte yükselen bir güç olmuşlardır. Baas partisinde ve devletin önemli kademelerinde yer alan Nusayriler önemli bir nüfusa da sahip olduklarından Esad sonrası dönemde de etkili olabilecek bir güç olabilirler. Baas'ın Suriye topraklarından kolay kolay silinemeyeceği gerçeğinden hareketle ülkenin gelecek dönemlerinde de etkin olması beklenen Sünni, Hristyan yada Kürt Baasçıların da Nusayriler ile birlikte hareket ederek ülke genelinde etkilerini devam ettirmeleri sağlanabilir. Nusayriler'in ayrı bir federatif bölge olmaları için önemli bir sebep de Rusya'dır. Akdeniz kıyısındaki Lazkiye ve Tartus'u da içine alacak olan Nusayri bölgesi Akdeniz'deki kazanımlarını kaybetmemek için Rusya açısından bir fırsattır. Bugüne kadar tüm kararları veto eden ve Esad rejimine önemli ölçüde destek sağlayan Rusya'nın ikna edilmesi Nusayrilerin federatif bir yapı kurmaları ile mümkün olabilir. Sünni Araplar ise elbette Suriye'nin çoğunluğunu oluşturan kesimdir. Özgür Suriye Ordusu ve Suriye Ulusal Konseyi gibi önemli örgütlerde ağırlıkları bulunan Sünni'lerin ülke yönetiminde de önemli söz hakkına sahip olacakları bir gerçektir. Sünniler için en kritik husus ise çok parçalı bir yapıya sahip olmalarıdır. Kürtler yada Nusayriler içerisinde de farklı sesler ve örgütler olmasına rağmen bu kesimler daha kolay birleşebilmekte ve organize olabilmektedirler. Dolayısıyla Sünni kesimin çok parçalı yapısı, Suriye'nin federatif bir şekilde yönetilebileceğinin de bir kanıtıdır ayrıca. Esad sonrası durum Arap devrimlerinin bizlere bugüne kadar gösterdiği tecrübe Esad sonrası Suriye'de yönetimin öncelikle askeri bir gücün elinde olacağıdır. Özgür Suriye Ordusu uzun zamandır yaptığı silahlı direniş sonrasında ülkenin yönetilmesi konusunda çekimser davranmayacaktır. Her ne kadar Suriye Ulusal Konseyi ile anlaşmalar yapılmış olsa da rastegele dağıtılan silahlara sahip olan ve kontröl edilmesi çok zor olan düzensiz bir orduyu zaptetmek mümkün olmayacaktır. Dolayısıyla Suriye'yi, Esad sonrası askeri bir yönetimin beklediği muhakkaktır. Askeri yönetimle seçime giden Suriye'de Suriye Ulusal Konseyi ve diğer muhalif örgütlerden oluşan partiler çok parçalı bir koalisyon hükümeti kuracaklardır. Kürtler, Nusayriler ve Hristyanlar kendi partileri ile hareket ederek bu koalisyon hükümetinde kilit roller üstleneceklerdir. Fiili olarak federatif bir yapılanma içerisinde olan Suriye resmi açıdan da bu durumu kabullenecektir sonuç olarak. Suriye'nin böyle bir yapılanma içerisine girmesinin en 5
Şii hilalinin stratejik bir ayağı olan Suriye'yi kaybeden İran, Lübnan ve dolayısıyla da Hizbullah üzerindeki etkisini iyice kaybetmeye başlayacaktır. Son zamanlarda Türkiye ile yaşadığı gerginliğin temelinde de bu faktör yatmaktadır. kritik sonucu da İran'ın etkisinin daha da azalacağı olmasıdır. Şii hilalinin stratejik bir ayağı olan Suriye'yi kaybeden İran, Lübnan ve dolayısıyla da Hizbullah üzerindeki etkisini iyice kaybetmeye başlayacaktır. Son zamanlarda Türkiye ile yaşadığı gerginliğin temelinde de bu faktör yatmaktadır. Irak'ta Maliki yönetiminin her an devrilebileceğini de göz önüne alırsak, Esad'ın kaybı ve yeni oluşak federatif yapı İran açısından büyük bir yenilgiyi ifade edecektir. İran etkisini kaybeden Lübnan içerisindeki Hizbullah'ın da bu denklemde daha yumuşak ve silahsız bir güç olarak yer almasına vesile olabilecektir. Bu da İsrail'in sınırları yeniden çizilen Ortadoğu içerisinde kendini daha güvende hissetmesini sağlayacaktır. Özellikle ABD için önemli bir konu olan İsrail'in güvenliği de böylece sağlanmış olacaktır. Suriye'nin Kuzey'inde kurulan Özerk Kürt Bölgesi ise Türkiye'nin çabaları ve ABD'nin de tutumu sayesinde PKK'nın daha az etkili olacağı bir yapıya dönüştürülecektir. Barzani'nin Kürtler üzerindeki etkisi bu dönüşümün katalizörü olacaktır. Irak Kürtleri ile Suriye Kürtleri'nin birlikte hareket etmeleri ve her iki bölgenin de Türkiye ile uzun bir sınırının olması, Türkiye'nin geleceği açısından kritiktir. Suriye'de kurulacak yapı başlangıçta Türkiye'deki iç politikayı etkileyecek ve hükümet bunu halka anlatmakta zorlanacaktır. Ancak Iraklı Kürtler ile olan ilişkiler neticesinde bugün elde edilen kazanımlar Türkiye ile Suriye Kürtleri arasında da benzer kazanımları sağlayabilir. Bunun en önemlisi ise ticari işbirliği ve enerji kaynaklarına Türkiye'nin daha kolay ulaşabilmesidir. Bu avantajlar Türkiye'nin 2023 hedefinin gerçekleşmesi için de bir fırsat sunmaktadır. Rusya-Ukrayna-Türkiye bloku mu geliyor? Esad'ın devrilmesinin akabinde en önemli kayıp Rusya'nın olacaktır. Zira Esad'a verdiği destek neticesinde Libya'dakine benzer bir şekilde yeni kurulacak rejimin otomatik düşmanı olarak telafüz edilecek ve merkezi Suriye yönetimi ile olan ilişkileri sona erecektir. Rusya; Nusayrilerin ağırlıkta olduğu bölgelerde etkin olabilecek durumda olsa da Suriye'nin lojistik ve enerji kaynakları açısından önemli bir bölümünü kaybedecektir. Ancak buna karşılık hem Rusya hem de Türkiye açısından son derece kritik bir strateji de söz konusudur. Rusya-Ukrayna-Türkiye paktı. Buy pakt; Rusya'nın AB'ye alternatif enerji koridorları oluşturmasını ve Akdeniz'e daha rahat ulaşmasını sağlayacak bir oluşumu içermektedir. Suriye konusunda saha dışına itilen Rusya Libya'dan sonra Suriye'yi de kaybedince kendisinin ana aktör olacağı bir stratejiye yönelmesi mümkündür. Türkiye'nin ise bu birlikteliğe uzun yıllara dayanan ABD müttefikliğine ve AB adaylık sürecine rağmen sıcak bakması mümkündür. Zira Rusya ile birlikte hareket etmesi AB ülkelerine giden enerjinin yön değiştirmesi ile de sonuçlanabilir. Avrupa'nın halihazırda yaşadığı krizi de göz önüne 6
alırsak böyle bir senaryonun gerçekleşmesi Avrupa için yıkım getirecektir. İşte tam da bu noktada Türkiye; Rusya ile birlikte hareket etme ve enerji koridorlarının yeniden şekillendirme kartını ortaya sürerek Avrupa'yı özellikle Kıbrıs ve üyelik konusunda sıkıştırabilir. Türkiye jeopolitik olarak önemli bir noktada durmasının karşılığını alacak stratejilere yönelmeli ve kartları doğru şekilde karmalıdır. Suriye konusunda saha dışına itilen Rusya Libya'dan sonra Suriye'yi de kaybedince kendisinin ana aktör olacağı bir stratejiye yönelmesi mümkündür. Türkiye'nin ise bu birlikteliğe uzun yıllara dayanan ABD müttefikliğine ve AB adaylık sürecine rağmen sıcak bakması mümkündür. 7