Yayın bilgisi (Reference information): Sağlık A., Kelkit A., Sağlık E., "Peyzaj Mimarlığında Doğal Taş Kullanımı: Çanakkale Kenti Örneği", 8th International Marble and Natural Stone Congress, Afyon, Türkiye, 13-15 Aralık 2012, no.978-605-01-0433-2, pp.763-770 Peyzaj Mimarlığında Doğal Taş Kullanımı: Çanakkale Kenti Örneği Alper Sağlık *, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Çanakkale-Türkiye, alpersaglik@comu.edu.tr Abdullah Kelkit, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Çanakkale-Türkiye, akelkit@comu.edu.tr Elif Sağlık, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lapseki MYO, Peyzaj ve Süs Bitkileri Programı, Çanakkale-Türkiye, elifsaglik@comu.edu.tr (*) Yazışmacı Yazar Adresi: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Terzioğlu Kampüsü, 17100, Çanakkale-Türkiye, tel: +90 286 2180018-1281, fax: +90 286 2180545, e-mail: alpersaglik@comu.edu.tr ÖZET Doğal taşlar, doğadan çıktıktan sonra ticari olarak işletilebilen en eski inşaat malzemeleridir. Tarih boyunca insanoğlu tarafından yapılarda ve anıtlarda güzelliği ve dayanıklılığı sebebiyle kullanılmıştır. Zamanla kullanımı artan doğal taşlar; günümüzde özellikle inşaat, kaplama, döşeme, heykelcilik, yol yapımı, cam sanayi ve süs eşyalarının yapımında kullanılmaktadır. Bu taşlar; ebat ve şekillerine göre yapıların temel ve duvarlarında, bahçe ve istinat yapılarında, bordur taşı üretiminde, yol, kaldırım ve duvar kaplamasında, çatı örtüsünde ve kent mobilyaları üretiminde kullanılmaktadır. Peyzaj mimarlığında doğal taş; yapay malzemelere göre, dayanıklılığı, görsel güzelliği, kullanım ömrü, doğayla uyumu açısından ön plana çıkmaktadır. Yol ve kaldırım döşemesi, bordür taşı, duvar ve dayanma yapısı malzemesi, çatı örtüsü, kıyı tahkimatı, dalgakıran ve baraj inşaatı, agrega üretimi gibi geniş bir alanda kullanılan doğal taşlar için de "yapı taşı" terimi kullanılmaktadır. Doğal taş sektörü kapsamı içinde ise yalnızca peyzaj amaçlı kullanılanlar "yapı taşı" olarak kabul edilmektedir. Bunlar granit, siyenit gibi plutonitler, bazalt, andezit gibi volkanitler olabileceği gibi traverten, tüfit ve kum taşları gibi sedimanter kayaçlar da olabilir. Bu araştırmada Çanakkale kentinde peyzaj uygulamalarında doğal taş kullanımları ve uygulama alanları incelenmiştir. Kent içindeki uygulamalarda yapı malzemesi olarak doğal taş uygulamaları yerinde tespit edilmiştir. Uygulamalarda doğal taş kullanımı nedensel olarak irdelenmiş, diğer yapı malzemelerine oranla tercih sebepleri üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: Çanakkale; Doğal Taş; Yapı Taşı; Peyzaj Tasarımı. Usage of Natural Stone in Landscape Architecture: Canakkale City Example ABSTRACT Natural stones, after the nature of the oldest construction materials that can be operated commercially. Buildings and monuments by mankind throughout history because of its beauty and durability is used. Over time, the increasing use of natural stone; today, especially in construction, coating, flooring, sculpture, road construction, glass industry, and are used to make ornaments. These stones are basic and the walls of buildings according to size and shape, garden and retaining structures, curb the production, road, sidewalk and wall coverings, roof cover, and urban furniture used in the production. Natural stone in landscape architecture, based on artificial materials, durability, visual beauty, lifetime, come to the fore in terms of harmony with nature. Road and pavement tiles, curb stone, wall and retaining structure material, roof cover, coastal fortifications, jetty and dam construction, a wide range of natural stones used for the production of aggregate, such as the "building block" is the term used. Only for use in the landscape within the scope of the natural stone industry "building block" is considered. These granite, syenite platonists, basalt, andesitic
volcanic rocks, such as travertine, as well as, tuffite and sedimentary rocks such as sand, stones can be seen. In this study, use of natural stone landscaping applications and application areas of the city of Çanakkale was investigated. Applications within the city as a building material has been detected over natural stone applications. The use of natural stone applications are examined as causal, the reasons for preference than other materials. Keywords: Çanakkale; Natural Stone; Landscape Stone; Landscape Design. GİRİŞ Doğal taşlar, doğadan çıktıktan sonra ticari olarak işletilebilen en eski inşaat malzemeleridir. Tarih boyunca insanoğlu tarafından yapılarda ve anıtlarda güzelliği ve dayanıklılığı sebebiyle kullanılmıştır (Anonim, 2012). Taş ocaklarından, homojen atmosfer etkilerine dayanıklı teknolojik özellikleri bakımından yapı işlerinde kullanmaya elverişli taşlara "doğal yapı taşları" denilmektedir (Gifford, 2010). Son yıllarda ülkemizde de özellikle büyük şehirlerde ve turistik yörelerde, hem yapılarda hem de topluma açık ve kapalı alanlarda doğal yapı taşları kullanılmaya başlanılmıştır. Bu taşlar günümüzde özellikle inşaat, kaplama, döşeme, heykelcilik, yol yapımı, porselen ve cam sanayi (kuvars), optik sanayi ve süs eşyalarının yapımında kullanılmaktadır (Anonim, 2005). Birçok meslek dalında kullanılan doğal taş peyzaj mimarlığında da çok önemli bir bileşen olarak kullanılmaktadır. Bu yapı malzemesi, estetik ve uzun ömürlü oluşu, ayrıca bakım maliyetinin de az olması nedeni ile tercih edilmektedir. İklim ve çevresel unsurlardan kaynaklanan aşınma ve yıpranmalara da son derece dayanıklı olması nedeni ile uzun vadede maliyetlerin azalmasına neden olmaktadır (Reed, 2000). Doğal peyzajın parçası olması istenen alanlarda; doğal taş, ahşap ve diğer doğal yapı malzemeleri ile kullanıldığında mekânlara doğallık kazandırmada son derece başarılıdır (Sweden, 2002). Ülkemizde özellikle yerel yönetimler ilk uygulama maliyetlerinin ucuzluğu nedeni ile uygulamalarda yapay malzemelere yönelse de, zaman içinde bu malzemelerin dış etkenler tarafından yıpranması ile görsel kalite, dayanım ve özelliklerinin kaybolması neticesinde uzun dönemde maliyetlerinin yükseldiğini tespit etmişlerdir. Çanakkale de çoğu yerel yönetim gibi yapay taşları çoğunlukta kullanmasına rağmen son dönemlerde yapılan kordon boyu projesi ve bağlantı yolları ile tarihi yapıların restorasyonu ve eski yapıların cephe yenilemelerinde daha doğal görünüm, dayanıklılık ve estetik sağlamak amacı ile doğal taş kullanımına öncelik vermektedir. Bu araştırmada Çanakkale kent merkezinde halk tarafından yoğun olarak kullanılan alanlardaki doğal taş kullanımları ve uygulamaları irdelenmiş, diğer yapısal malzemeleri yerine tercih nedenleri üzerinde durulmuştur. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma alanını Çanakkale kent merkezinde yer alan Eski Kordon ve yakın çevresindeki yerleşimler ile Piri Reis, Atatürk, Çarşı, Demircioğlu caddeleri, Atatürk Bulvarının Stadyum bölgesi ve bu yollardaki orta refüj, meydan, yaya kaldırımları, tarihi eser, bina cepheleri ve bahçe duvarları oluşturmaktadır (Şekil 1). İnsanların, dinlenme, eğlenme, boş zamanlarını değerlendirme ihtiyaçlarını karşıladıkları mekânlar araştırma alanı olarak seçilmiştir. Bu mekânlar içerisinde alanın kullanımına göre hangi özellikteki doğal taşların tercih edildiği ve alana uygunluğu incelenmiştir. Şekil 1. Araştırma alanı Araştırmada etüt, veri toplama, analiz ve senteze dayalı yöntem kullanılmıştır. Yerinde gözlem ile fotoğraflar çekilmiştir. Bu şekilde doğal taş kullanımı yerinde tespit edilmiştir. Ayrıca yerel idare ve üniversitedeki uzmanlardan tespit ve gözlemlerde yardım alınmıştır. Araştırma alanı
içindeki doğal taş kullanımları; zemin kaplaması, orta refüj uygulamaları, çiçeklik oluşturma ve ağaçları koruma, mekana özellik kazandırma, konut ve işyeri girişleri, güvenlik ve uyarı amaçlı, bina ve duvar kaplama, diğer malzemelerle uyumlu kullanım, donatı elemanı ve donatı altlığı oluşturma gibi alt başlıklar halinde incelenmiştir. Kullanılan malzemeler ayrıca kullanıldığı yer, kullanım amacı ve fonksiyonuna göre de değerlendirilmiştir. BULGULAR Doğal Taş Doğal taş deyimi ticareti yapılan ya da yapılmayan ve doğada olduğu gibi bulunan her türlü kayaç için kullanılan çok genel bir tanımdır. Ticari doğal taşlar yasal izinle üretilerek işlemeden ve/veya işleyerek ya da boyutlandırmadan ya da boyutlandırılarak piyasada işlem gören kayaçlar olarak tanımlanmaktadır. Ticareti yapılan doğal taşlar teknik isimleriyle ve kullanım alanları birleştirilerek mermer, granit, bazalt, tüf, andezit gibi gruplandırılabilir (Anonim, 2005). Yapı Taşı Yapıtaşı sözcüğü, yol ve kaldırım döşemesi, bordür taşı, duvar ve dayanma yapısı malzemesi, çatı örtüsü, kıyı tahkimatı, dalgakıran ve baraj inşaatı, agrega üretimi gibi geniş bir kullanım alanını belirtmek amacıyla kullanılmaktadır (Anonim 2012). Doğal taş sektörü kapsamı içinde ise yalnızca peyzaj amaçlı kullanılan yapı taşları dâhil edilmektedir. Bunlar granit, siyenit gibi plutonitler, bazalt, andezit gibi volkanitlerden olabileceği gibi traverten, tüfit ve kumtaşları da olabilmektedir. Bu tür kullanım için yerinde kesme, doğal süreksizliklerden yararlanma ve zayıf patlayıcı maddeler kullanımı yoluyla ocak üretimi yapılır. Ürün boyutu ve özellikleri kullanım alanına göre farklılıklar gösterir (Anonim 2005). Yapıtaşı olarak kullanılan kayaç ve kayaç grupları özellikleri ile birlikte verilmektedir (Dry Stone Conservancy, 2008; Anonim, 2005; Anonim, 2012; Uzun, 2004): Bazalt: İnce taneli, yoğun, sert, dayanıklı ve koyu renkli (siyah) bir magmatik kayaç olan bazalt gabro grubunun volkanik türüdür. Homojen yapısı nedeniyle düzgün kırılma yüzeyleri vermesi açısından yapıtaşları konusunda özellikle yaya ve araç yollarının döşenmesinde zartaşı olarak üretimi açısından aranan bir kayaçtır. En önemli özelliklerinden biri arazide altıgen prizmalar şeklinde ve sütunlar halinde meydana gelmiş olmasıdır. Granit: Magmatik kökenli olan granit iri taneliden ince taneli feldspat ve kuvars mineralleri içeren sert bir kayaçtır. Feldspat rengine bağlı olarak değişik renkler alabilmektedir. Mineraller çok büyük olursa pegmatit, çok ince taneli olursa aplit olarak adlandırılır. Yapıtaşı olarak granitlerde orta ve özellikle ince mineral taneli olmasına ilaveten düzgün kırılabilme özelliği aranmaktadır. Yörelere göre farklı özelikler veren granitlerin özellikle gri renkli, ince mineral taneli olanları parke taşı imalatında kullanılmaktadır. İri mineral taneli ve farklı renkli granitler daha çok mermer gibi parlatılarak plakalar şeklinde kullanılmaktadır. Andezit: Volkanik kökenli olan andezit kayaçları renk, doku ve sertlik açısından uygun olan bazı türlerinden parke taşı, döşeme taşı, kaplama taşı ve yapılarda değişik amaçlı olarak mimari tasarımlarda ve tarihi yapılarda kullanılmaktadır. Su emmeyen, suda dağılmayan özelliği, sıkı dokulu ve koyu kırmızı renkli olmasının yanı sıra kırıldığında ve disk kesicilerle kesildiğinde düzgün yüzey veren andezitler, aranan özellikleridir. İç Anadolu Bölgesinde (Ankara, Çankırı, Afyon) andezit üretimi son yıllarda büyük artış göstermiştir. Kumtaşı: Kumtaşı silisli veya kum taneciklerinin çökelmesi ve bunların çimentolanması ile oluşmuş sert bir kayaçtır. Özellikle ince taneli ve gri renkli olan ve silisce zengin tabakalı kumtaşları parke taşı olarak tercih edilmektedir. Türkiye deki üretimi küçük ölçekte olup iç piyasaya yöneliktir. Kireçtaşı: Krem veya beyaza yakın renklerdeki kireçtaşlarından hem doğal parke taşı hem de diğer amaçlı yapı taşları üretilmektedir. Parke taşı olarak yurtdışına küçük miktarlarda ihraç edilmektedir. Tüfler: Volkanik küllerin konsolide bir hale gelmesiyle oluşmaktadır. Özellikle volkaniklere bağlı riyolit dasit türü tüfit kayaçlar ilgi görmektedir. Bünyelerinde serbest olarak kuvars mineralleri bulunabilir. Tüfler sedimanter kayaçlar gibi tabakalanma gösterebilmektedir. Doğal olarak değişik renkteki özellikle beyaz, pembe, sarı-kırmızı desenli ve yeşil renklerin hâkim olduğu tüfler üretilmektedir. Kayağan taşı (Kayraktaşı, slate, arduvaz): Metamorfik bir kayaç olan kayağan taşı, çamurtaşları, silttaşları, şeyller ve volkanik küllerin farklı kompozisyonlarını içerir.
Metamorfizma nedeniyle oluşan klivaj yapıları, bu taşların doğal olarak plaka halinde ayrılmasına sebep olur. Çok farklı mineral ve kompozisyonları nedeniyle değişik renkler ve desenler verebilmektedir. İhraç potansiyeli yüksek olan kayağan taşı çatı kaplamalarında, döşemelerde ve dış kaplamalar ile birlikte peyzaj amaçlı olarak kullanılmaktadır. Diabaz: Sert bir kayaç olan diabaz hem mermer hem de yapıtaşı olarak işlem görmektedir. Ülkemizin değişik yörelerin de diabaz oluşumları (Tokat, Adana, Antalya) bilinmesine rağmen sadece sınırlı oranda Gemlik te üretim bulunmaktadır. Mermerler: Ufak ve iri taneli kalsit veya dolamit kristallerinden oluşan bir kayaçtır. Mermerler %95 kalsit, az miktarda silis, silikat ve demir oksit gibi minerallerden oluşur. Mohs sisteminde kalsitin sertliği 3.0, dolamit in sertliği 3.5-4.0 arasındadır. Buna göre mermer orta sertliktedir. Binaların iç kısımlarında, merdiven basamaklarında, döşeme kaplamalarında, banyo ve mutfak gibi ıslak mekanlarda kullanılabilir. Bunun yanında süs eşyası ve mezar taşı yapımında kullanılır. Yukarıda yaygın olarak bilinen yapıtaşlarına ilaveten siyenit, diyorit, gabro, gnays, grovak, şist ve değişik özelliklerde kumtaşları da olabilir. Bunların dışında da yeni yapıtaşlarının ortaya çıkması her zaman mümkündür. Türkiye de tespit edilebilen ve üretimi yapılan yapıtaşı ocakları aşağıda çıkarılmıştır (Çizelge 1): Çizelge 1. Türkiye de üretimi yapılan yapıtaşı ocakları (Anonim 2012). Sıra Taşın Adı Çıkarıldığı Yer 1 Ünye taşı Ünye 2 Kandra taşı Kandra 3 Küfeki taşı İstanbul 4 Armutlu taşı Gebze 5 Kestanbol graniti Çanakkale 6 Çan taşı Çan 7 Kayağan taşı Muğla, Bodrum, Denizli 8 Bazaltlar İzmir, Diyarbakır, Uşak, Gediz, Muş, Bitlis İskenderun, Boyabat, Eskişehir, Van 9 Diabaz Gemlik 10 Nevşehir taşı Nevşehir 11 Kireçtaşı Eskişehir 12 Kumtaşı Afyon (Sincanlı, Sandıklı, Bolu (Göynük), Eskişehir (Sarıcakaya), Ankara (Kalecik) 13 Andezitler Ankara, Çankırı, Afyon, Uşak, Dikili 14 Porsuk taşı Eskişehir 15 Kayseri taşı Kayseri 16 Keşan taşı Keşan 17 Saray taşı Saray 18 Güllük graniti Güllük 19 Narman taşı Erzurum 20 Yeşil tüf Gümüşhane 21 Kırşehir taşı Kırşehir 22 Foça taşı Foça, İzmir 23 Urfa taşı Urfa 24 Sarı kumtaşı Beypazarı, Ankara Doğal Taşın Kullanım Alanları Yapıtaşlarının kullanım alanları ve tüketimi oldukça geniş alanlara yayılmaktadır. Başlıca tüketim alanı inşaat sektörüdür. Yapı temel ve duvarlarında, bahçe ve istinat yapılarında, bordür taşı üretiminde, yol, kaldırım ve duvar kaplamasında, çatı örtüsünde, kent mobilyaları üretiminde peyzaj taşları kullanılmaktadır (Dube, 1999). Çoğunlukla da dış kaplama olarak kullanılmakla birlikte iç mimari tasarımlarda da kullanılmaktadır. Binaların dışında park ve bahçe düzenlemeleri ile birlikte anıt gibi büyük öneme sahip projelerde son zamanlarda çok geniş olarak kullanımına yer verilmektedir (Gifford, 2010). Büyük şehirlerin plansız ve programsız gelişmeleri ve devamlı beton yığınları şeklindeki görünümleri ve çevre bilincinin de gelişmesiyle beton ağırlıklı seçenekler son yıllarda yerini doğal yapıtaşlarına bırakmaya başlamıştır. Büyük şehirlerin hayata geçirdikleri toplum yararına kullanılan alanlarda hem doğallık kazandırmak hem de çok dayanıklı olmalarından dolayı tercih edilmektedir (Grese, 1992). Bunların dışında yine minare ve cami gibi yapılarda da yapıtaşları eskiden beri kullanılmış ve yenilerinde de kullanılmaya devam
edilmektedir. Özellikle ülkemizin turizm potansiyelinin anlaşılmasıyla birlikte turizm yörelerindeki turizm amaçlı otel, motel, site ve tatil köyleri gibi yatırımlarda doğal yapıtaşlarının kullanımı son yıllarda büyük artışlar göstermiştir. Doğal Taşın Peyzaj Mimarlığında Kullanımı Ocaklarda blok boyutu küçük olan malzeme de peyzaj taşı olarak değerlendirilir. Bazı durumlarda ise doğal süreksizlikleri boyunca plaka şeklinde ayrılan gnayslar, şistleşmiş kumtaşları ve arduvazlar peyzaj taşı amacıyla kullanılmaktadır (Anonim, 2005). Herhangi bir taşın peyzaj mimarlığında kullanım için uygunluğu taşın fiziksel ve kimyasal yapısına bağlı olmakla birlikte, ocaktan çıktıktan sonra gördüğü mekanik işlemlere de bağlı bulunmaktadır. Taşın sertliği, ocaktan çıkarılabilme durumu, rengi, hava şartlarına karşı dayanıklılığı ve maliyeti, değişik renk ve desen göstermeleri, eskiyerek peyzaj elemanları ile uyum sağlamaları üzerinde durulması gereken önemli konulardır (Uzun, 2004). Doğal taşların mekanik dayanımı, suyu geçirmemesi, ısı izolasyonu, yangına mukavemeti ve çeşitliliği aranan özelliklerdendir. Bu özellikler malzemenin kullanılacağı yere göre de değişmektedir. Doğal taşlar, kimyasal bileşenlerine, renklerine, sertlik durumlarına, genleşme katsayılarına göre peyzaj mimarlığında çok değişik alanlarda kullanılır. Genellikle sert taşların yer döşemelerinde değişik şekillerde kullanımına sık sık rastlanmaktadır. Diğer taraftan kaya bahçelerinde ve havuzlarda doğal şekilleri ile kullanıldığı görülmektedir (Robinson, 2004). Cilalanabilen ve blok haline getirilen taşların genellikle iç mekân düzenlemelerinde değişik formasyonlarla kullanılmasıyla güzel görünümler elde edilmektedir. Bu özellikler göz önüne alındığı zaman peyzaj mimarlığında bitkiler ve diğer doğal malzemeler ile birlikte doğal taşın kullanımı mekânı tamamlayıcı bir unsur oluşturmaktadır (Seçkin 1997). Doğal Taşın Çanakkale Örneğinde Kullanımı Araştırma alanında yerinde gözlem ve uzman görüşleri ile tespitler neticesinde kullanılan doğal taşlar aşağıda verilmiştir (Çizelge 2): Çizelge 2. Araştırma alanında kullanılan doğal taşlar. Sıra Taşın Adı Cinsi 1 Afyon beyazı Mermer 2 Elazığ vişne Mermer 3 Burdur beji Mermer 4 Biga taşı Mermer 5 Assos taşı Andezit 6 Ankara taşı Andezit 7 Kestanbol (Ezine) taşı Granit 8 Bergama taşı Granit 9 Kırklareli Kofcaz taşı Granit 10 Osmaniye taşı Bazalt 11 Tezgah taşı 12 Traverten Eski Kordon bölgesinde Ezine ve Bergama yöresinden getirilen granitlerin hem küp taş olarak yol döşemesinde hem de plaklar halinde ve yine küp taş şeklinde zemin kaplamalarında kullanıldığı tespit edilmiştir. Plak halinde zemin döşemesinde kullanılan granit yakma işlemi ile pürüzlendirilerek yayaların kayma ve düşmelerinin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Motif ve şerit oluşturmada Osmaniye siyah renkli bazalt patineli şekilde daha parlak ve cilalı görünmektedir. Farklı yürüyüş yollarında ise Afyon beyazı, Burdur beji, Elazığ vişne, Kırklareli Kofcaz mermer kullanılmıştır. Tüm mermerler kumlanarak pürüzlendirilmekte bu şekilde yayaların kayma ve düşmesinin önüne geçilmektedir. Alanda bilgisayar ortamında tasarlanan Piri Reis in dünya haritası ve pusula gibi büyük zemin şekillerinin oluşturulmasında farklı renk, boyut ve kesimlerde mermer kullanılmıştır. Ayrıca tarihi mekân hissi yaratılmak istenen yerlerde zemin ve kaplamalarda cilalı traverten, iskele bina cephesinde tamburlanmış ve eskitme yapılmış traverten kullanılmıştır. Araştırma alanındaki bazı caddelerde farklı kesim ve renkte granit kullanılırken bazılarında ise andezit kullanılmıştır. Zemin Kaplamaları Zemin kaplamaları; her ne amaçla, fonksiyon gerekliliğiyle ve estetik kaygılarla oluşturulursa oluşturulsun, mekânların zeminleri de çeşitli kaplama malzemeleriyle döşenmelidir. Bu malzemeler suni kaplama malzemeleri olabileceği gibi doğal malzemeler de olabilir. Estetik ve güvenli taban elemanları seçiminde
dikkat edilecek belli başlı kriterler şunlardır (Güney ve ark., 1996; Bulut ve ark., 2008); - Taban elemanları işlevsel olmalıdır. - Görsel ve estetik bir değer taşımalıdır. - Sağlam ve dayanıklı olmalıdır. - Ekonomik faktörler göz önüne alınmalıdır. - Uygulaması kolay olmalıdır. - Güvenli olmalıdır. - Bakımı kolay olmalıdır. Eski Kordon bölgesinde granit plak taş ağırlıkta kullanılırken desen amaçlı granit küp taş da kullanılmıştır. Yürüyüş yollarında Osmaniye siyah bazaltı ile şeritler yapılmış, Afyon beyaz mermer, Burdur bej mermer ile büyük sirkülasyon desenleri oluşturulmuştur (Şekil 2). Elazığ vişne mermer ile de zeminde dikdörtgen ve kare şekiller oluşturulmuştur. Bu bölgedeki yollarda özellikle kordon düzenlemesinde kullanılan doğal taşlar ile uyum için araç yollarında da Ezine ve Bergama granit küp taş kullanılmıştır. Bu malzeme kilit parke taşa oranla oldukça sert ve doğa koşullarına da oldukça dayanıklıdır. Alt yapı çalışmaları esnasında sökülerek uygulama kolaylığı sağlayan bu malzeme aynı zamanda tekrar kullanılabilmektedir. Alanda bilgisayar ortamında tasarlanan Piri Reis in dünya haritası ve pusula gibi büyük zemin şekillerinin oluşturulmasında farklı renk, boyut ve kesimlerde Afyon beyazı, Burdur beji, Elazığ vişne, Kırklareli Kofcaz mermer kullanılmıştır. Şekil 2. Zemin kaplamaları Orta Refüj Orta refüjlerin trafik güvenliği açısından çok önemli rolleri vardır. Burada kullanılacak materyallerin, trafiği aksatmayacak, araç ve yayalara zarar vermeyecek özelliklere sahip olması gerekmektedir (Sağlık ve ark., 2012). Bu alanlarda kullanılan kaplama malzemeleri özellikle değişik mevsimlerde yayaların yürüyüşlerine engel oluşturmayacak, kayıp düşmelerine mahal vermeyecek özellik ve yapıda olmalıdır. Yoğun yaya geçişine maruz kalan alanlarda daha dayanıklı malzemeler kullanılmalıdır. Araştırma alanında Atatürk caddesinde bazı orta refüjlerde andezit kullanılmıştır. Dayanıklı bir döşeme malzemesi olan bu doğal taş, sıcaklık değişimlerine karşı mukavemet göstermektedir. Yağmur, özellikle kar yağışında pürüzlü ve gözenekli dokusu ile buzlanmayı önlemekte, bu şekilde yayaların güvenli ulaşımına da imkân sağlamaktadır. Demircioğlu caddesinde ise yaya hareketliliğinin fazla olması ve yayaları, yaya geçitlerine yönlendirme çabası neticesinde, orta refüjde yayaların geçişini önleyici bitkilendirme yapılmıştır (Sağlık ve ark., 2012). Orta kısmı toprak ve bitki ile kapatılmış bu kısımlarda granit bordürler kullanılmıştır (Şekil 3). Şekil 3. Orta refüjde doğal taş uygulamaları Çiçeklik oluşturma-ağaç koruma Yürüyüş ve bisiklet yolları, yol kenarları ve orta refüjlerde mevcutta var olan veya daha sonradan alana yerleştirilmiş bitkiler bulunmaktadır. Bu bitkilerin canlılığının devamı için araç ve yayalardan korunması gerekmektedir. Bu koruma esnasında ise yayaların ve taşıtların rahat ilerleyebilmesi sağlanmalı ve bunları tehlikeye sokacak uygulamalardan kaçınmalıdır. Araştırma alanında özellikle Eski Kordon bölgesinde mevcut ve daha sonradan dikilen bitkilerin olduğu alanlar çok fazladır. Bu alanda çiçek parterleri Bergama granit küp taş ile örülmüş ve siyah Osmaniye bazalt küp taş ile de desen verilmiştir. Yine aynı şekilde orta refüjlerde de kademeli olarak yükseltilen çiçek parterleri oluşturulmuştur (Şekil 4). Yayaların yürüyüş ve geçişini olumsuz etkileyen düzenlemelerin başında ağaçların dikim alanlarını koruma amaçlı uygulamalar gelmektedir. Araştırma alanında bu anlamda yine kısa boylu granit bahçe bordürü kullanılmıştır.
izlenim oluşturduğundan bu alanların estetik ve görsel kalitesinin yüksek olması istenir. Bu amaca en uygun ve en çok kullanılan doğal taş ise cilalanmış granit plak taştır (Şekil 6). Bu taşların yanı sıra az miktarda mermer kullanımına da rastlanmıştır. Şekil 4. Çiçeklik oluşturma- ağaç koruma Mekâna Özellik kazandırma (Tarihi Mekânlar) Araştırma alanının Eski Kordon bölgesinde yurt içi ve dışından da yoğun ziyaretçisi bulunan truva atı, truva savaşları, eski yerleşmelere ait maketler, güneş saati gibi eserlerin olduğu yapı ve alanlar mevcuttur. Özellikle o dönemi yansıtması istenen bu alanlardaki uygulamalarda da yine doğal taş uygulamalarına sıklıkla yer verilmiştir (Şekil 5). Truva tarihini anlatan bölgenin etrafı yığma doğal taş duvarla örülmüştür. O zamanları hatırlatan heykeller, truva atı, gemisi gibi objelerin yapımında mermer kullanılmıştır. Truva savaşının temsili olarak canlandırıldığı eserde, eserin kendisi mermer taşlarla oluşturulurken, etrafı ise cam ve cilalı traverten kaplı yapı ile korunmuştur. Aynı zamanda truva atının olduğu bölgede de zemin döşemeleri farkılaştırılarak siyah cilalanmış plak Osmaniye bazalt arasına Burdur beji kumlanmış mermer ile beyaz şeritler oluşturulmuştur. Şekil 6. Bina ve işyeri girişleri Güvenlik ve Uyarı Amaçlı Yaya ve taşıt güvenliğinin sağlanması için yaya geçitlerinin olduğu kısımlarda takılıp düşmeleri önlemek ve engelli, hasta, yaşlı, çocuklu bireylerin ulaşımını kolaylaştırmak adına eğimli kesim yapılmış granit bordürler yatay olarak kullanılmıştır. Tretuvarların bitimlerinde granit küp taş ile yola doğru eğim verilmiştir. Aynı zamanda Afyon beyaz mermer, küp taş şeklinde kesilerek yaya geçitleri oluşturulmuştur. Yaya güvenliğini sağlamak, araçların tretuvarlara parkını önlemek için granitten kesilmiş dikdörtgen prizma babalar kullanılmıştır (Şekil 7). Eski Kordon bölgesinde alanda baştan sona tek sıra şerit halinde döşenmiş ve görme engelli bireylerin yön bulmasına yardımcı olmak için 5 oyuklu kare kesimli granit kullanılmıştır. Bisiklet yolları yakılmış Bergama gri granit plak taş ile döşenmiştir. Yolun sınırlarını belirlemek içinde sağ ve sol kenarlarına siyah bazalt küp taş ile tek şerit geçilmiştir. Şekil 5. Mekâna özellik kazandırma Bina ve İşyeri Girişi İşyerleri ve binaların girişlerinin binaların önemli alanlarındandır. Girişler insanların üzerinde ilk
aynı şekilde ahşap oturma elemanlarının yan cepheleri cilalı granit plak taş ile kaplanmıştır (Şekil 9). Şekil 7. Güvenlik ve uyarı Bina, yapı duvar kaplama Bina kaplamalarında, kaplama cinsi binanın bulunduğu cadde ve sokağın tarihi dokusuna göre değişmektedir. Modern işyerlerinin çoğunlukta olduğu yerlerde granit kullanımı hâkimken, tarihi dokunun olduğu geleneksel mekânlarda ise traverten kullanımı daha ön plana çıkmaktadır (Şekil 8). Özellikle tamburlanarak ve eskitme yapılarak kullanılan bu taşın yanı sıra bölgeye yakın olan ve Assos taşı olarak da bilinen pembeye yakın andezit de bazı tarihi bina restorasyonlarında ve bahçe duvarı kaplamalarında kullanılmıştır. Şekil 9. Doğal uyum Donatı elemanı, donatı altlığı Doğal taş, kaplama ve zemin döşemesi olarak kullanılabileceği gibi donatı elemanı veya bunların altlığı ve parçası şeklinde de kullanılabilmektedir. Araştırma alanından Cumhuriyet meydanında granit, sütunlar halinde anıtsal donatılar olarak kullanılırken, belediye sosyal tesislerinin önünde bahçe duvarının aplik altlığı olarak kullanılmaktadır. Ayrıca doğallığın devamını sağlamak amacı ile kuşların su içmesi için mermerden oyulmuş hazneler alanın çeşitli yerlerine koyulmuştur (Şekil 10). Şekil 8. Bina, yapı duvar kaplama Doğal Uyum Açık ve kapalı mekânlarda doğal taşın kullanılmasındaki en büyük amaç dayanıklılığı ve görsel güzelliğinin yanında diğer doğal malzemelerle oluşturduğu uyum ve birlikteliktir. Araştırma alanında bir restoranda ahşap zemin kaplama ile traverten kullanırken, bir otelde mermer ve granit zeminde kullanılarak ahşap oturma masa ve sandalyeler ile doğal uyum yakalanmaya çalışılmıştır. Açık alanlarda ise Şekil 10. Donatı elamanı, donatı altlığı SONUÇ Gerek parke taşı ve gerekse kaplama taşı olarak kullanılan doğal taşların yerine bir dönem çimento esaslı kompozit malzemeden üretilen yapay malzemeler geçmiştir. Kilitli parke, boyutlu kaplama elemanı şeklindeki bu yapay ürünler bugün hala kentsel alanlarda ve peyzaj projelerinde yaygın olarak kullanılmaktadır
(Anonim, 2005). Doğal taşlar bu malzemelere oranla farklı desen ve renk seçenekleri sunması, iklim koşullarına dayanıklılığı, yangına mukavemeti, ısı ve su izolasyonu, mekanik dayanımı, farklı tekniklerle işlendiğinde çeşitli alternatifler sunması, uzun ömürlü ve dayanıklı olması, uzun vadede ekonomik olması, bakım masraflarının az olması gibi özelliklerle ön plana çıkmaktadır (Neufert, 1979). Bu özellikleri nedeni ile doğal peyzaj taşlarının avantajlarının tüketiciler tarafından yeniden keşfi ile bu malzemelerin kullanımında artış yeniden hızlanmaya başlamıştır. Son 10 yıl içinde başta Ankara olmak üzere belediyelerin kent yaya yollarında andezit ve bazalt kullanımı artmıştır. Avrupa kent peyzajı projelerinde de doğal taşlar tercih edilmektedir. Çanakkale de de yeni yapılan uygulamalarda da ağırlıklı olarak doğal taşlar tercih edilmiştir. Özellikle Eski kordon bölgesindeki çalışmalarda farklı renk, desen, kesim ve ebatta doğal taş kullanılmıştır. Doğal taşların kullanımında önemli bir konu da uygulama hataları ve standartlara uygun olmayan uygulamalardır. Kullanım alanına ilişkin standartlar varsa taş özellikleri bu standarda uygun olmalıdır. Peyzaj uygulamalarında kullanılan taşların nitelik ve sınırlama tanımları kullanım alanına ilişkin standartlarla belirtilmiştir. Standardın bulunmadığı durumlarda özel şartnameler belirleyici olmaktadır. Araştırma alanında taşın özelliğinden kaynaklanmayan tamamen uygulama sürecindeki eksikliklerden kaynaklı bir takım sorunlar oluşmuştur. İşçilikten kaynaklanan hataların neden olduğu çökme ve kaymalar, kent insanının kullanımını sınırlandırmakta ve zorlaştırmaktadır Aynı şekilde işçilik hataları sonucu uygun eğimin verilmemesi nedeni ile özellikle yağmur sonrasında yer yer su birikintileri oluşmakta, bununla birlikte döşemelerin yere uygun şekilde yapıştırılmaması nedeni ile altlarına su girmekte, yürüme esnasında hareketli ve esnek hale gelen kaplamaların altından çıkan su sıçrama sureti ile kullanıcıyı rahatsız etmektedir. Uygun bir biçimde yapıştırılmayan ve kırılan yer döşemesi bütünlüğü bozmakta, bunun sonucunda yaya bölgesi içerisinde kullanışsız ve bozuk görünümlü mekanlar ortaya çıkmaktadır. Bazı yerlerde aşırı bozulan zemin döşemeleri insanların yürüyüşünü engellemekte, yayalar açısından sakatlanmalara neden olabilecek durumlar oluşturabilmektedir. Standartlara uygun üretilmiş, uygun ve hatasız işçilikle uygulanmış doğal taşlar, uzun vadede ekonomik kaybı önlemekte, uzun ömürlü kullanılmakta, görsel ve estetik olarak ön plana çıkmaktadır. Gün geçtikçe daha çok kapanan ve betonlaşan kentlerde doğal ortamların yapım ve yaşatılmasında diğer doğal malzemeler ile birlikte doğal taşın kullanımı son derece etkin ve önemlidir. KAYNAKLAR Anonim, 2005. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu Dpt: 2616 - Öik:627, 2001-2005, Ankara. Anonim, 2012. Doğal Taş Sektörü Sektör Raporları. Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı, Ankara. Bulut, Y, Atabeyoğlu, Ö, Yeşil, P, 2008. Erzurum Kent Merkezi Donatı Elemanlarının Ergonomik Özelliklerinin Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma, Tarım Bilimleri Dergisi, 14 (2), s.131-138, Ankara. Dry Stone Conservancy, 2008. Building & Repairing Dry Stone Fences & Retaining Walls, Dry Stone Conservancy Inc., Lexington KY USA, 16 p. Dube, R and Campbell, F, 1999. Natural Stonescapes: The Art & Craft Of Stone Placement, Storey Books, Canada, 168 p. Gifford, K, 2010. Natural Stone in the Urban Landscape Berlin, Germany Fall 2010 Off Campus Main Study, SUNY ESF BLA Program. Güney, A, Erdem, Ü, Zafer, B ve Hepcan, Ş, 1996. Peyzaj Konstrüksiyonu (Donatı Elemanları). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 149 s., İzmir. Grese, R E, Jens, J, 1992. Maker of Natural Parks and Gardens. The Johns Hopkins University Press, 304 p. Neufert, E, 1979. Yapı Tasarımı Temel İlkeleri, Güven Yayıncılık, İstanbul, 528 s. Reed, D, 2000. The Art & Craft of Stonescaping. Lark Books, 156 p. Robinson, P, 2004. The Practical Rock & Water Garden, Hermes House, 256 p. Sağlık, A, Erduran, F, Sağlık, E, 2012. Bitkisel Tasarımın Karayolu Trafik Güvenliğinde Önemi: Çanakkale Örneği, 3.Karayolu Trafik Güvenliği Sempozyumu ve Sergisi, Bildiri no:210, s.49, Ankara. Seçkin, B Ö, 1997. Peyzaj Yapıları II, İ.Ü Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul, s.207-219. Sweden, J V, 2002. Architecture in the Garden, Random House, Inc., New York, 264 p.
Uzun, G, 2004. Yapı materyalleri, Ç.Ü Ziraat Fakültesi Genel Yayın No: 148, Ders kitapları Yayın No: A-49, Adana, s.3-18.