KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 117 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Elma Yetiştiriciliğinde Uygulanan Meyve Seyreltme Yöntemleri Üzerine Bir İnceleme Semih ÇAĞLAR Selma BALCI KSÜ Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, 46100 Kahramanmaraş ÖZET Elmalarda seyreltme yapılması meyvelerin irilik, renk, tat gibi kalite özelliklerini iyileştirerek ve ağaçların her yıl düzenli bir şekilde ürün vermesini sağlayarak ürünün değerini arttırmaktadır. Bu nedenle meyve seyreltmesi elma yetiştiriciliğinde karlılığı belirleyen önemli bir faktör olarak kabul edilmektedir. Bu makalede, elma yetiştiriciliğinde kullanılan seyreltme yöntemleri ile seyreltmenin başarısını etkileyen faktörler incelenmiştir. Ayrıca, Türkiye de yapılan seyreltme denemelerinin sonuçları bir arada sunulmuştur. Anahtar kelimeler: elma, meyve seyreltmesi A Review on Fruit Thinning Methods in Apples ABSTRACT Thinning improves size, color and taste of apple fruits and also promotes annual bearing, thereby increasing the value of crop. Thus, thinning is considered to be an critical factor in the profitability of apple production. In this review, thinning methods used in apples and the factors affecting the thinning success were evaluated. Data on the apple thinning research conducted in Turkey were also presented. Key Words: apple, fruit thinning GİRİŞ Verim çağındaki bir elma ağacı ilkbahar mevsiminde normal koşullar altında bol miktarda çiçek açarak besleyip büyütebileceğinden çok daha fazla meyve bağlamaktadır. Ağaçların fazla yüklü olması meyvelerin irileşememesine ve kalitesinin düşmesine yol açmaktadır. Küçük ve yeterince renk almayan elmaların pazar değeri çok azalmakta ve üstelik fazla meyve bağlayan ağaçlar izleyen yıl içinde az meyve tutmaktadır. Bu yüzden elma yetiştiriciliğinde meyve seyreltmesi yoluyla ağaçlardaki küçük meyvelerin % 70-80 i uzaklaştırılarak kaliteli ürün elde edilmeye çalışılmaktadır. Meyve seyreltme tekniği günümüzdeki ticari elma yetiştiriciliğinde karlılığı belirleyen kritik bir faktör olup (Forshey, 1986), dünyadaki elma yetiştiricilerinin % 90 ından fazlası tarafından kullanılmaktadır (Childers ve ark., 1995). Bugünkü pazar koşulları az maliyetle yüksek kaliteli meyve üretilmesini gerektirmektedir. Kalite unsurları arasında ön sırada yer alan meyve iriliği elmaların pazarda daha iyi fiyat bulmasında büyük rol oynamaktadır. Elmada meyvenin sap ve çiçek çukurlarını birleştiren eksene dikey olan en geniş kısımlarının çapına göre boylama yapılmakta olup, TSE standartlarına göre farklı kalite sınıfları için belirlenen minimum çap değerleri Tablo 1 de verilmiştir (Burak ve Ergun, 1997).
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 118 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Elma yetiştiriciliğinde yurt içi ve yurt dışı pazarların gerektirdiği rekabet koşullarında üretim yapabilmek için yetiştiricilerin bahçelerinden oransal olarak daha fazla miktarda iri ve iyi renk oluşturmuş meyveler elde etmeleri gerekmektedir. Bir başka deyişle, üreticilerin pazarlanabilir kalitede meyve üretmesi önem kazanmıştır. Tablo 1. TSE standardına göre farklı kalite sınıflarındaki elmaların minimum meyve çap değerleri. Ekstra 1. Kalite 2. Kalite İri meyveli çeşitler > 65 mm > 60 mm > 55 mm Orta iri meyveli çeşitler > 60 mm > 55 mm > 50 mm Meyve seyreltmesinin elmaların kalitesini (irilik, renk ve tat) arttırmak ve her yıl düzenli ürün alınmasını sağlamak gibi temel yararlarının yanı sıra, fazla meyve yükünden ötürü dal kırılmalarının önlenmesi, ağaçların kuvvetli gelişmesi, meyvelerin bir örnek büyümesi, hastalık ya da böcekler tarafından zararlanan meyve miktarının azalması ve derimin kolay yapılması, soğuk depoda saklama sırasında meyve kalite özelliklerinin uzun süre korunabilmesi gibi çok önemli başka yararları da bulunmaktadır. Elma yetiştiriciliğinde meyve seyreltmesi el ile, mekanik olarak veya kimyasallarla yapılmaktadır (Ryugo, 1988). Meyvelerin elle seyreltilmesi çok eskiden beri bilinen bir tekniktir. 1950 li yıllardan itibaren de kimyasal maddeler yoluyla yapılan seyreltme ticari elma yetiştiriciliğinde yer almıştır (Williams, 1979). Önemli bir elma üreticisi olan ülkemizde meyve seyreltmesi ile ilgili olarak sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Bu nedenle, bu makalede elmalarda meyve seyreltme yöntemleri ve ilgili faktörler ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. ELMANIN ÇİÇEK YAPISI Elma ağacı 5 çiçekten oluşan huzme şeklinde bir çiçek yapısına sahiptir. Bu 5 li çiçek yapısının ortasında yer alan ve en erken açan çiçek kral çiçek, ötekiler ise yan çiçek olarak adlandırılmaktadır. Uygun koşullar altında bu beş çiçeğin hepsi de meyve bağlamaktadır (Öz ve Bulagay, 1986). Gelişme bakımından önde olan kral çiçekten oluşan meyve (kral meyve), yan çiçeklerden oluşanlara göre daha iri olmaktadır. Elmalarda seyreltme yoluyla bir çiçek huzmesinden oluşan bu beş meyvenin tümünün bir arada büyümesi engellenmekte ve koşullara göre sadece bir ya da iki tanesinin büyümesine izin verilmektedir. HEDEF MEYVE YÜKÜ VE SEYRELTME DÜZEYİNİN SAPTANMASI Elma yetiştiriciliğinde, meyve seyreltme uygulamalarından beklenen ekonomik yararı elde edebilmek için her şeyden önce mevcut ağaçlardan alınması gereken pazarlanabilen kalitedeki meyve miktarının, bir başka deyişle hedef meyve yükünün saptanması gerekmektedir. Ürünün satış değeri üzerine meyve iriliğinin çok fazla etkisi bulunmakla birlikte bu kriter tek başına yeterli değildir. Zira, ürünün satış değeri meyve iriliği ve toplam verim tarafından etkilenmektedir (Stover ve ark., 2001). Fazla miktarda küçük meyve üretilmesi ürünün satış değerini düşürebileceği gibi, çok az miktarda iri
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 119 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 meyve üretilmesi de ekonomik olmayacaktır. Bu nedenle yetiştirici, ağaçlarından yeterli miktarda iri ve kaliteli meyve almaya çalışmalıdır. Bunun için, bir sonraki yıl için yeteri kadar çiçek gözü oluşturmak koşuluyla optimal ürün değerini verecek olan hedef meyve yükünün saptanması ve sonra da bu hedefe ulaşmayı sağlayacak bir seyreltme programı (bir ya da daha fazla seyreltme uygulamasını kapsayabilir) seçilmesi gerekir ((Stover ve ark., 2001). Hedef meyve yükünün saptanması için yetiştirici birim alandan ya da bir ağaçtan pazarın öncelik verdiği kalitede (örneğin Ekstra Kalite) alınabilecek meyve miktarını hesaplamalı ve bundan sonra ağaçlarındaki meyvelerin yüzde ya da miktar olarak ne kadarını seyreltmesi gerektiğine karar vermelidir. Seyreltme düzeyi konusunda güvenilir bir rehber bulunmamaktadır. Bir çok meyve yetiştiricisi kendi deneyimlerine göre seyreltme yapmaktadır. Bununla birlikte, ağaçlarda bırakılan meyve sayısının ağacın toprak yüzeyinden 30 cm yükseklikteki gövde kesit alanına bölünmesi yoluyla elde edilecek değer (meyve sayısı/cm 2 ) seyreltme düzeyi bakımından çok yararlı bilgi verebilir (Jackson, 1986). Bu yöntemle, 3-5 yıl boyunca, üzerinde değişik sayıda meyve bırakılan ağaçların birim gövde kesit alanına düşen meyve sayıları ile bu ağaçlardan elde edilen kaliteli meyve miktarı karşılaştırılarak seyreltme düzeyi belirlenebilir. Kimyasallar kullanılarak yapılan seyreltmede herhangi bir bölge ve çeşit için elde edilen sonuçları başka bir bölge ve çeşit için genelleyebilmek çoğu zaman mümkün olmamaktadır (Güleryüz, 1982). Bu yüzden, uygun miktarda kaliteli ürün elde etmek için bulunulan ekolojide yapılan seyreltme denemelerinin sonuçlarından yararlanmak gereklidir. Seyreltme düzeyi hesaplanırken, pazarın istediği meyve iriliğinin yanı sıra, önceki yıl yapılan budamanın şiddeti, o yılın meyve tutum düzeyi ve seyreltme yapılmadığı takdirde karşılaşılacak ekonomik kayıplar da dikkate alınmalıdır (Westwood, 1988). MEYVE SEYRELTME YÖNTEMLERİ Elle Seyreltme Elle meyve seyreltilmesi erken ilkbaharda çiçeklerin dökülmesinden 10-15 gün sonra (Öz ve ark., 1995) ya da küçük meyvelerin çapı 10-15 milimetreye ulaştığı zaman yapılmaktadır (Childers ve ark., 1995). Bazı üreticiler seyreltme yapmak için küçük meyvelerin ceviz iriliğini almasını beklemektedirler. Fakat, seyreltme uygulaması bu döneme kadar geciktirildiği zaman, meyveler ağaç üstünde kaldıkları sürece besin kaynaklarını kullandıklarından beklenen amaca ulaşılmamaktadır. Bir başka deyişle, erken dönemde yapılan seyreltme meyvelerin irileşmesi üzerine daha fazla katkıda bulunmaktadır. Elle seyreltme yaparken elma çeşitleri mutlaka göz önüne alınmalıdır. Ağaçları kuvvetli gelişen çeşitlerde her huzmede iki meyve bırakılabilirken, zayıf gelişen çeşitlerde mutlaka bir meyve bırakılmalıdır (Öz ve ark., 1995). Standart çeşitlerde (Starking Delicious, Golden Delicious, Mutsu vb.) bir huzmede orta çiçek ile bir yan çiçekten oluşan iki meyvenin büyümesine izin verilirken öteki meyveler kopartılır. Ancak, bu çeşitler çok kuvvetli gelişme gösterdiği takdirde huzmede bir yerine iki meyve de bırakılabilir (Öz ve Bulagay, 1986).
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 120 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Spur çeşitlerde ise (Starkrimson Delicious, Starkspur Golden Delicious) bir huzmede sadece orta çiçekten (kral çiçek) oluşan kral meyvenin büyümesine izin verilirken öteki meyvelerin tümü kopartılır. Elmalarda elle çok basit şekilde, güvenilir bir seyreltme yapılabilmektedir. Ancak çok fazla işçilik gerektirdiğinden, işgücünün pahalı olduğu yerlerde ve büyük ticari bahçelerde uygulanması güçtür. Bu yöntem daha çok küçük bahçelerde tercih edilmekte ya da kimyasal seyreltmenin tamamlayıcısı olarak uygulanmaktadır. Bu yüzden, günümüzdeki ticari elma yetiştiriciliğinde esas olarak kimyasal maddelerle seyreltme tercih edilmektedir. Mekanik Seyreltme Mekanik seyreltme yoluyla çiçek dökümü ya da küçük meyve dökümü gerçekleştirmek mümkündür. Çiçeklenme sırasında ağaçlara yüksek basınçlı su püskürtülmesiyle çiçeklerin dökülmesi ya da meyve hasadında kullanılan sarsıcılarla meyvelerin dökülmesi sağlanabilir (Westwood, 1988). Ancak, mekanik seyreltme yöntemleri genel olarak ürün dağılımının düzensiz olmasına yol açmaktadır. Özellikle mekanik sarsıcılar daha iri meyvelerin dökülmesi, uzun saplı meyvelerin birbirine çarparak zararlanması ya da daha çok sarsma noktasındaki meyvelerin dökülmesi gibi olumsuzluklara yol açmaktadır (Ryugo, 1988). Çiçek ya da meyvelerin mekanik yollarla seyreltilmesi ticari yetiştiricilikte çok yaygın bir uygulama değildir. Kimyasal Maddelerle Seyreltme Kimyasal maddeler yardımıyla seyreltme çiçeklerin ya da küçük meyvelerin seyreltilmesi olmak üzere 2 farklı dönemde yapılmaktadır. Bazen bu iki yöntem birlikte de kullanılmaktadır (Childers ve ark., 1995). Çiçek seyreltmesinde kimyasal madde olarak yakıcı bir etkiye sahip olan DNOC kullanılmaktadır (Williams, 1979). Küçük meyve seyreltmelerinde ise geniş spektrumlu bir insektisid olan Karbaril (Sevin) ya tek başına ya da çoğunlukla olduğu gibi hormon yapısındaki kimyasal maddelerle (NAA, NAAm, BA) karıştırılarak kullanılmaktadır (Williams, 1979; Ryugo, 1988; Childers ve ark., 1995). Son yıllarda Hidrojen Siyanamid, Etefon ve Thidiazuron gibi öteki bazı kimyasalların da seyreltme özelliği üzerinde durulmaktadır. Günümüz elma yetiştiriciliğinde küçük meyve seyreltmesi çiçek seyreltmesine göre daha yaygındır. Elmalarda seyreltme düzeyi kullanılan kimyasalın dozu ve püskürtme zamanı, ağacın fizyolojik durumu, yetiştiricilik sistemi, çeşit, anaç ve kültürel işlemler ile çevre koşulları gibi çeşitli faktörler tarafından büyük ölçüde etkilenmektedir (Williams ve Edgerton, 1981). Ticari elma yetiştiriciliğinde ileri olan ülkelerde yetiştiricilerin de katkısıyla farklı elma bölgelerine uygun seyreltme programları oluşturulmaktadır (Rogoyski ve Renquist, 1992). Çiçek Seyreltmesi DNOC (kimyasal adı: sodium 4,6-dinitro-ortho-cresylate): Çiçek seyreltmesi amacıyla yaygın olarak dinitro bileşikleri kullanılmaktadır. Yakıcı bir etkiye sahip olan bu bileşikler esas olarak çiçek organlarını yakarak tozlanma ve döllenmeyi etkilemektedir. Bu bileşiklerin yüksek dozları çiçek organlarını ve çiçek tozlarını
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 121 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 öldürmekte, düşük dozları çiçek tozu çim borusu gelişimini engellemektedir (Ryugo, 1988). Bu yüzden çiçek seyreltmesi için püskürtme zamanı kritik bir öneme sahiptir. Çiçek seyreltmesi ağaçlar % 80 çiçeklenmeye ulaştıktan 3-4 gün sonra gerçekleştirilmekte ve genellikle 100 litre suya 160-480 gram DNOC karıştırılıp püskürtülmektedir (Williams, 1979). Güvenli bir uygulama yapılmak isteniyorsa ağaçlar % 50-60 çiçeklendiği zaman püskürtme gerçekleştirilmelidir (Ryugo, 1988). Özellikle, kuvvetli periyodisite gösteren çeşitlerde hem yeterli düzeyde seyreltme yapılabilmesi hem de gelecek yıl yeterli çiçek oluşması için önce çiçek seyreltmesi sonra da küçük meyve seyreltmesi yapılabilir. DNOC nemli bölgelerde fitotoksik etki yapması nedeniyle sadece az nemli bölgelerde kullanılabilir (Williams, 1979; Childers ve ark., 1995). Küçük Meyve Seyreltmesi Küçük meyve seyreltmesinde yaygın olarak kullanılan kimyasal maddeler Karbaril, NAA, NAAm, ile son yıllarda uygulanmaya başlanan BA, Hidrojen Siyanamid ve Thidiazuron dur. Bu kimyasal maddelerden bazılarının önemli özelliklerine aşağıda yer verilmiştir. KARBARİL [Carbaryl (ticari adı SEVIN); 1-Naftil N- metil karbamat] Bir insektisit olan karbaril seyreltme amacıyla genellikle tam çiçeklenmeden sonra 10 ile 21 gün sonra dekara 200 gram dozunda püskürtülmektedir.(williams, 1979). Karbaril in Delicious çeşidinde 100 Litre suya 30-60 gram, Spur Delicious larda 60-120 gram ve Golden Delicious ta 180 gram olacak şekilde karıştırılıp püskürtülmesi etkili bir seyreltme yapmaktadır (Faust, 1989). Meyve tarafından alınan Karbaril büyümeyi engelleyerek dökülmeye yol açmaktadır. Meyve dökümü, uygulamadan yaklaşık 5-10 gün sonra başlamaktadır. Karbaril genellikle suda güç erir. Bu özellik Karbaril in meyve seyreltici etkisini azaltmakla birlikte, aşırı seyreltmeye yol açmasını da önlemektedir. Bu yüzden, Karbaril oldukça güvenilir bir seyreltici olarak kabul edilmektedir. Ancak, seyreltme güçlüğü görülen çeşitlerde (Golden Delicious, Gala, Fuji gibi) başarılı bir seyreltme için genellikle NAA ile birlikte kullanılmaktadır. Nitekim, kuvvetli periyodisite gösteren Amasya elmalarında Karbaril+NAA kombinasyonlarının çok daha başarılı olduğu saptanmıştır (Bilginer, ve ark., 1997). Karbaril içeren ticari kimyasallardan SEVIN XLP Plus, SEVIN 50 WP ye göre arılara ve predatörlere daha az zarar vermektedir (Childers ve ark., 1995; Anonim, 2001). Karbaril uygulamaları, NAA uygulamalarında bazen karşılaşıldığı gibi, küçük meyve oluşumuna (pigmy fruit) yol açmamakta, buna karşılık Golden tipi elmalarda bazen paslanmaya neden olabilmektedir (Ryugo, 1988). Böcek öldürücü özelliği olan Karbaril, kullanılan doza bağlı olarak bahçedeki arılara da zarar vermektedir (Westwood, 1988). Bu nedenle, Karbaril uygulamasından önce arı kovanlarının bahçeden çıkartılması gerekir. Karbaril aynı zamanda kırmızı örümcek predatörlerine zarar vererek bahçedeki kırmızı örümcek populasyonunu arttırabilir. Bu nedenle predatörlerin ağacın gövdesinde, taç içinde ve alt dallarında gezindiği dikkate alınarak püskürtmeyi tacın üst ve dış tarafına yöneltmek gerekir (Childers ve ark., 1995).
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 122 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 NAA (Naftalen Asetik Asit) Hormon yapısında olan NAA elmalarda seyreltme amacıyla genellikle 2.5-20 ppm konsantrasyonlarında kullanılmaktadır. Kullanılan NAA dozu arttıkça buna paralel olarak seyreltme miktarı da artmaktadır. Ancak, NAA nın yüksek dozları hem yapraklara zarar vermekte hem de küçük meyve oluşumuna neden olmaktadır (meyvelerin irileşemeden ağaçta üzerinde kalması). Bu yüzden yüksek dozda NAA kullanımından kaçınılması gerektiği vurgulanmaktadır (Burak ve ark., 1997). Seyreltilmesi kolay olan meyve çeşitleri NAA tarafından aşırı seyreltilmektedir. Genellikle NAA öteki kimyasallarla karıştırılarak optimum seyreltme elde edilmeye çalışılmaktadır. Zira çeşitli araştırmalar kombinasyon halinde kullanılan kimyasalların tek başlarına kullanıldıkları zamana göre daha etkili olduğunu göstermektedir (Faust, 1989; Williams, 1979). NAA uygulamalarından 10-14 gün sonra meyveler dökülmeye başlamaktadır. NAA nın yapraklar tarafından absorbe edilebilmesi için suda çok iyi erimesi sağlanmalıdır. Bu amaçla çözeltiye yayıcı ve yapıştırıcı (surfaktan, adjuvant) katılmalıdır. En etkin uygulama zamanı hormon absorbsiyonunun en fazla olduğu yavaş kuruma koşullarına sahip olan ılık ve rüzgarsız sabah saatleridir. 10 o C den düşük sıcaklıklarda NAA etkili olmamaktadır (Anonim, 2001). BA ya da NAA ile yapılan seyreltme uygulamaları meyvelerin % kuru ağırlık, suda eriyebilir kuru madde miktarını artırmaktadır. Elmalarda meyve yükünün azalmasına bağlı olarak meyve sertliğinin ve kuru madde içeriğinin arttığı bildirilmektedir (Wünsche ve Palmer, 2000). Benzer şekilde, seyreltmenin meyve eti sertliği ve depodaki ağırlık kayıpları açısından da elmaların muhafazası üzerinde olumlu etkide bulunduğu bildirilmiştir (Dündar ve ark., 1997). NAAm (NAD, Naftalen Aset Amid) Bu kimyasal genellikle tam çiçeklenmeden 7-20 gün sonra gibi geniş bir zaman aralığında püskürtülmektedir. Bununla birlikte, taç yaprakların dökülme aşamasında 50-100 ppm dozunda güvenle uygulanabileceği de bildirilmektedir (Anonim, 2001). NAAm in, NAA ya göre biraz daha yüksek konsantrasyonları (17-75 ppm) etkili olmaktadır ( Faust, 1989; Burak ve ark., 1999). Öte yandan, Golden Delicious çeşidinde NAAm in 17-35 ppm dozlarının yeterli düzeyde seyreltme yaptığı da bildirilmiştir (Faust., 1989). NAAm yapraklar tarafından alınarak meyvenin dala bağlandığı yerde ayrışma tabakasının oluşmasına yol açmaktadır. Bu kimyasal yazlık çeşitlerde taç yapraklar dökülme zamanında uygulanırken, güzlük ve kışlık çeşitlerde taç yapraklarının dökümünden başlayarak tam çiçekten 2 hafta sonrasına kadar uygulanabilir. Bu kimyasal Delicious tipi elmalarda erken dönemde, yani taç yaprakların dökülme zamanında uygulandığı zaman küçük meyve oluşumuna yol açmaktadır. BENZİL ADENİN (6-BA): Seyreltme amacıyla kullanılan Benzil Adenin in meyve iriliği üzerine etki mekanizması öteki bazı kimyasallardan farklıdır. NAA ve Karbaril uygulamalarında meyveler hücrelerin genişlemesinden dolayı irileşirken, Benzil Adenin hücre sayısında artışa yol açarak meyveleri irileştirmektedir (Wismer ve ark., 1995). Benzil Adenin konsantrasyonu 50 ppm in altında olduğu zaman etkisiz olmaktadır. Benzil Adenin ile Gibberelik asit (GA 4+7 ) karışımı olan ACCEL
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 123 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 meyveler 5-12 mm iriliğe ulaşınca dekara 2.5-4.0 Litre dozunda püskürtülmektedir (Anonim, 2001; Wismer ve ark., 1995). McIntosh elma çeşidinde 50-100 mg/l BA uygulanarak yapılan seyreltme denemesinde, bu kimyasalın küçük meyvelere karbonhidrat taşınımını azaltarak seyreltmeye yol açtığı görülmüştür (Yuan ve Greene, 2000). HIDROJEN SİYANAMİD (ticari adı DORMEX): Seyreltici olarak kullanılan Hidrojen Siyanamid in % 0.25 (v/v) konsantrasyonunda püskürtülmesiyle Rome Beauty elma çeşidinde yeterli düzeyde seyreltme yapıldığı ve optimum meyve iriliği (320 g) elde edildiği bildirilmiştir (Fallahi ve ark., 1992). KİMYASAL SEYRELTİCİLERİ PÜSKÜRTME ZAMANI Kimyasal madde uygulamaları yapılırken püskürtme zamanının belirlenmesi için tam çiçeklenmeden sonra geçen gün sayısı ya da meyve iriliği dikkate alınmaktadır. Püskürtme zamanının doğru bir şekilde saptanması seyreltmenin başarısı üzerine çok etkilidir. Genellikle geç dönemde yapılan seyreltmeler özellikle oksin yapısında olan seyrelticilerin etkinliğini çok azaltmakta ve seyreltmenin başarısız olmasına yol açmaktadır. Zira, dışsal sentetik maddeler içsel bileşiklerle birlikte genç meyvelerde dokuların tolerans gösterebileceği düzeyi aşarak seyreltmeye neden olmaktadır (Ryugo, 1988). Elmalarda meyve seyreltmesi amacıyla kimyasallar genellikle tam çiçeklenmeden 15-21 gün sonra püskürtülmektedir (Childers ve ark., 1995). Ancak çiçeklenmeden sonraki hava sıcaklıklarının yıllara göre değişkenlik gösterebilmesi bu kriterin kullanılmasını güçleştirmektedir. Çiçeklenmeden sonra havaların sıcak gitmesi daha hızlı bir gelişmeye yol açtığından püskürtme daha erkene alınmalı; aksine havalar soğuk gittiği takdirde püskürtme biraz daha geç yapılmalıdır. Bu nedenle, başarılı bir seyreltme için bahçe sahibinin hava sıcaklıklarını yakından izlemesi ve püskürtme zamanını doğru saptaması gerekir. Son yıllarda, püskürtme zamanının saptanması için daha çok meyve iriliği dikkate alınmaktadır. NAA, NAAm ve Karbaril meyveler 9.5-12 cm çapa ulaştığı zaman püskürtülmektedir. Bu dönem tam çiçeklenmeden 15-21 gün sonrasına denk gelmektedir (Ryugo, 1988). Meyvelerin istenen çap değerlerine ulaşıp ulaşmadığını saptamak için 100 adet meyvenin (çiçek salkımının ortasındaki kral meyvelerin ya da yan meyvelerin) çapı ölçülerek ortalamaları alınmalıdır. SURFAKTANLARIN (YÜZEYSEL YAYICI VE YAPIŞTIRICI) MADDELERİN KULLANIMI Surfaktanlar (surfactant) bitki dokuları tarafından kimyasalların alımını (absorbsiyonunu) artıran maddelerdir. Surfaktanlar çözeltilerin yüzey gerilimini azaltarak ince bir tabaka halinde yayılmasını sağlar. Çözeltilerin yaprak ya da meyve yüzeyi ile olan teması arttıkça epidermal hücrelere daha fazla kimyasal girmekte ve seyreltici maddelerin etkinliği artmaktadır (Ryugo, 1988). Püskürtme karışımlarına yüzey gerilimini azaltan bu maddelerin (Tween20 vb.) ilave edilmesi hormonların ve diğer seyrelticilerin yapraklar tarafından alımını büyük ölçüde arttırmaktadır. Surfaktan katılan düşük dozda hormon uygulamaları ile surfaktan katılmamış yüksek dozda hormon uygulamalarının benzer sonuçları verdiği vurgulanmaktadır
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 124 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 (Williams, 1979). Nitekim, seyreltme ile ilgili olarak kontrollu koşullarda yapılan denemeler, surfaktanların özellikle düşük nem ve hızlı kuruma gibi absorbsiyonu olumsuz etkileyen koşullarda NAA alımını arttırdığını göstermiştir (Westwood ve Batjer, 1960). Surfaktan kullanımı hem kimyasalın etkinliğini arttırmak hem de kimyasalın daha az miktarda kullanılmasını sağlayarak maliyeti azaltması bakımından önemlidir. Ayrıca, surfaktanlar, seyreltmenin güç olduğu koşullarda yüksek dozda hormon uygulamalarının olası zararlı etkilerini azaltabilmektedir. Tween20 surfaktanı 100 litre suya 125 ml oranında (800 litre suya 1 litre olarak) katılabilir (Batjer ve Billingsley, 1964). MEYVE SEYRELTMESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Meyve seyreltmesinin başarısı üzerine çeşitli faktörler etki etmektedir. Özellikle, kimyasallar kullanırken bu faktörler göz önüne alınmadığı takdirde, aşırı seyreltme ya da çoğunlukla görüldüğü gibi çok az seyreltme olabilir. Seyreltme ile ilgili kaynaklarda yer alan bu faktörler yeniden gruplandırılarak aşağıda sunulmuştur (Batjer ve Billingsley, 1964; Williams, 1979; Williams ve Edgerton, 1981; Ryugo, 1988; Faust, 1989; Childers ve ark., 1995; Anonim, 2001). Ağaç Özellikleri İle İlgili Faktörler: -Ağaç kuvveti: Ağaçların kuvvetinin fazla olması gelişen meyveler arasındaki rekabeti azalttığından seyreltmenin daha güç olmasına yol açmaktadır. Bu durum kültürel işlemleri tam olarak yerine getirilen ve sağlıklı büyüyen ağaçlarda kimyasal seyreltmenin daha zor olacağını göstermektedir. - Ağaç yaşı: Yaşlı ağaçlar genç ağaçlara oranla daha güç seyreltilmektedir. Çok fazla meyve bağlayan genç ağaçlar bile yaşlı ağaçlardan daha kolay seyreltilmektedir. Bu durum büyük olasılıkla genç ağaçlarda vegetatif büyümenin daha hızlı olmasından ve böylece meyvelere giden karbonhidrat kaynaklarının daha çabuk azalmasından kaynaklanmaktadır. Yaşlı ağaçlarda yeterli düzeyde bir seyreltme için gerekirse belirli aralıklarla iki kez uygulama yapılabilir. Golden Delicious ya da Spur tip Delicious elmaların genç ağaçlarında kimyasallarla kolay bir şekilde seyreltme yapılmaktadır. Ancak genç ağaçlarda kullanılacak doz bu çeşitlerin yetişkin ağaçları için önerilen dozun 1/3 ile1/2 si kadar olmalıdır. -Meyve verme şekli: Meyvelerini tacın bol ışıklanan dış ve üst kısmında oluşturan çeşitlerde seyreltme daha zordur. Meyvelerini yatay dallarda oluşturan çeşitler ile meyvelerini huzme yerine tek olarak oluşturan çeşitler de daha güç seyreltilmektedir. Kimyasal maddeler daha çok küçük ve zayıf gelişen meyveleri dökmektedir. Kral meyvelerin DNOC ve NAA nın seyreltici etkisine karşı direnci fazladır. Kimyasal seyrelticilerin tümü karbonhidrat birikimi bakımından zayıf olan dallarda ve tacın iç ve gölgelenmiş kısımlarında fazla seyreltme yapmaktadır. -Ürün düzeyi: Çok verimli bir çeşit olan Golden Delicious ile bol meyve bağlayan spur çeşitlerde seyreltme zor olmaktadır. Periyodisite gösteren çeşitlerin verim yıllarında seyreltme güçleşmektedir. Genel olarak, ağaçların bol çiçek açması ve hızlı meyve büyümesi için uygun koşulların bulunması da ürün miktarını artırmakta, ve böylece seyreltmenin istenen düzeyde yapılmasını engellemektedir.
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 125 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Tablo 2. Türkiye de Elmalarda Yapılan Seyreltme Denemelerinin Sonuçları ÇEŞİTLER UYGULAMA KİMYASAL ZAMANI MADDE KAYNAKLAR Tam çiçeklenmeden NAA (10 ppm) + Bilginer ve ark., 1997 AMASYA iki hafta sonra Karbaril (500 ppm) ya da NAA (40 ppm) + Karbaril (2000 ppm) STARKRIMSON DELICIOUS Tam çiçeklenmeden 2 hafta sonra (en geç 3 NAA (5-10 ppm ve bir yapıştırıcı ile birlikte) Burak ve ark., 1997 STARKSPUR GOLDEN DELICIOUS GOLDEN DELICIOUS hafta) Tam çiçeklenmeden 25 gün sonra Tam çiçeklenmeden 3 hafta sonra Tam çiçeklenmeden 14-18 gün sonra Tam çiçeklenmeden 15-20 gün sonra ya da NAD (75 ppm) NAA (5-10 ppm) ya da NAD (75 ppm) NAA (15 ppm) ya da Karbaril (1600 ppm) ya da NAA+ Karbaril (7.5ppm+ 400 ppm) Karbaril (SEVIN 50 WP) (180g/100 Lt su) Burak ve ark., 1999 Küden ve ark., 1992 Konarlı, 1974 Tam çiçeklenmeden 2 hafta sonra NAA (10 ppm) ya da NAD (40 ppm) Sadeler ve Bolat, 1999 STARKING DELICIOUS Tam çiçeklenmeden 2 hafta sonra Tam çiçeklenmeden 2 hafta sonra Karbaril (SEVIN 50 WP) (150g/100 Lt su) NAA (40 ppm) ya da NAD (20 ppm) Konarlı, 1974 Sadeler ve Bolat, 1999 Not: Son yıllarda hızlı bir şekilde yayılan Granny Smith çeşidi üzerinde ülkemiz koşullarında henüz seyreltme denemesi yapılmamıştır. ABD de dekara 300-400 litre su ile birlikte 225 g Sevin (XLR) ya da 5-10 ppm NAA önerilmektedir (Childers ve ark., 1995). -Çeşit Özelliği: Her bir çeşit için farklı bir kimyasal seyreltici programı gerekmektedir. Genellikle kendine kısır olan çeşitler, kendine kısmen verimli olan çeşitlere oranla daha kolay seyreltilmektedir. Kimyasalların Ağaç Tarafından Alımını Etkileyen Faktörler -Kimyasal maddenin absorbsiyonu: Kimyasalların püskürtülmesinden sonra havaların güneşli ve kuru olması yapraklardaki kütin tabakasının kalınlaşmasına yol açarak kimyasalın alımını azaltmakta; buna karşın, serin ve nemli iklim koşulları alımı arttırmaktadır. Kütin tabakasının kalınlığı elma çeşitlerine göre de değişmektedir. -Kimyasalın kuruma zamanı: Kimyasalın kısa sürede hızlı kurumasına yol açan düşük nem ve şiddetli rüzgar gibi iklim koşulları kimyasalın alımını azaltmakta ve
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 126 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 seyreltmeyi olumsuz etkilemektedir. Ilık ve nemli iklim koşullarında kimyasallar uzun süre kurumadan yüzeyde kalabildiğinden, dokular tarafından daha fazla alınmakta ve buna bağlı olarak da seyreltme etkinliği artmaktadır. -Bulutluluk: Püskürtmeden sonraki birkaç gün süresince havanın bulutlu olması ağaçlar tarafından kimyasalın alımını artırmaktadır -Sıcaklık: Seyreltmede kullanılan kimyasallar genellikle 21 o C ile 27 o C arasında etkili olmaktadır. Bu değerlerin dışındaki sıcaklıklar seyrelticilerin etkisini azalmaktadır. Seyrelticilerin maksimum etkisi genellikle 21 o -24 o C arasındadır. Bu nedenle özellikle seyreltilmesi güç olan çeşitlerde çiçeklenmeden sonra hava sıcaklığı optimum düzeyde olduğunda hemen uygulama yapılmalıdır. SONUÇ VE ÖNERİLER Ağaçlardaki fazla meyvelerin seyreltilmesi pazarlanabilir kalitede elma üretilmesine yardımcı olmaktadır. Seyreltmeyle ilgili olarak ülkemizde yapılan araştırmaların sayısı çok fazla değildir. Bu nedenle, ülkemizde elma yetiştiriciliğinin önemli olduğu ya da gelişmekte olduğu bölgelerde kimyasal seyreltme denemeleri yapılarak değişik elma çeşitleri için güvenilir kimyasal seyreltme sonuçlarının ortaya konulması çok yararlı olacaktır. Ülkemizde son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan Granny Smith ve öteki kışlık ve yazlık elma çeşitleri üzerinde de seyreltme denemeleri yapılmalıdır. Ayrıca, kimyasalların çevreye vereceği olası zararlar dikkate alınarak, surfaktan ilavesiyle kimyasalların daha az miktarda, fakat daha etkin kullanım yolları da araştırılmalıdır. Başarılı bir seyreltme için aşağıdaki önerilerin dikkate alınması yararlı olacaktır. a) Optimum geliri sağlayacak olan hedef meyve yükünün belirlenmesi. b) Hedef meyve yüküne ulaşabilmek için gereken seyreltme oranının ya da miktarının saptanması. c) Uygun kimyasal madde ve dozuna karar verilmesi. Ağaçlara püskürtülecek olan su miktarının kalibrasyonla belirlenmelidir (3 m. boyunda bir ağaç için 3 litre su yeterli olabilir). d) İlk kez yapılacak uygulamalarda seyreltmenin bir kaç yıl süreyle az sayıda ağaçla sınırlı tutulması. Seyreltme olağan bir uygulama haline gelince bahçede bazı ağaçları tanık olarak bırakılarak seyreltme etkinliği düzenli olarak kontrol edilmelidir. e) Meyve bahçesinde yapılan seyreltme uygulaması ile ilgili tüm bilgilerin her yıl düzenli olarak kayıt altına alınması. KAYNAKLAR Anonim, 2001. Thinning and growth regulators notes for apples. OMAFRA publication 360. Batjer, L.P. ve Billingsley, H.D., 1964. Apple thinning with chemical sprays. Wash. State. Agricultural Experiment Station Bulleten, 651. Bilginer, Ş.K., Demirsoy, H., Demirsoy, L.K., 1997. Amasya elmalarında elle ve kimyasallarla seyreltme uygulamalarının meyve seyreltmesi ve kalitesi üzerine etkileri. Yumuşak Çekirdekli Meyveler Sempozyumu (2-5 Eylül 1997). Bildiriler 171-177, Yalova.
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 127 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Burak, M. ve Ergun, M.E., 1997. Meyvecilik: Elma Raporu. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ö.İ.K. Raporu. DPT Yay. No. 2469, Ö.İ.K. 516, 181-214. Burak, M., Büyükyılmaz, M., Öz, F., 1997. Starkrimson Delicious elma çeşidinde meyve seyreltmesi üzerinde bir araştırma. Yumuşak Çekirdekli Meyveler Sempozyumu (2-5 Eylül 1997) Bildiriler 161-177, Yalova. Burak, M., Büyükyılmaz, M., Öz, F., 1999. Farklı seyreltme uygulamalarının Starkspur Golden Delicious elma çeşidinde meyve seyreltmesi ve periyodisite üzerindeki etkileri. Türkiye 3. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi (14-17 Eylül 1999) Bildiriler 263-268, Ankara. Childers, N.F., Morris, J.R., Sibbett, G.S., 1995. Modern Fruit Science. Horticultural Publications, Gainesville, Florida, 32606. Dündar, Ö., Özgüven, A.I., Tatlı, H., 1997. Elmalarda seyreltme uygulamalarının muhafazaya etkisi. I. Starkspur Golden Delicious. Yumuşak Çekirdekli Meyveler Sempozyumu (2-5 Eylül 1997), Bildiriler, 243-250, Yalova. Fallahi, E., Simons, B.R., Fellman, J.K. Colt, W.M., 1992. Use of hydrogen cyanamide for apple and plum thinning. Plant Growth Regulation, 11(4):453-436. Faust, M., 1989. Physiology of Temperate Zone Fruit Trees. John Wiley & Sons, 338s. Forshey, C.G., 1986. Chemical fruit thinning of apple. Cornell Coop. Ext. Bul.116. Güleryüz, M., 1982. Bahçe ziraatında büyütücü ve engelleyici maddelerin kullanılması ve önemi. Atatürk Üniversitesi Yayın No. 599, Erzurum, 130s. Jackson, D., 1986. Temperate and Subtropical Fruit Production. Butterworths Horticultural Books, 292s. Konarlı, O. 1974. Sevin ile elma ağaçlarında seyreltme. BKAE Dergisi, 7(1-2):47-54. Küden, A., Küden, A.B., Kaşka, N., 1992. Golden Delicious elma ve J.H.Hale şeftali çeşidinde kimyasal seyreltmenin seyreltme oranı ve bazı pomolojik özellikler üzerine etkisi. Türkiye 1. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi (13-16 Ekim 1992). Cilt 1, Bildiriler 121-125, Bornova/ İzmir. Öz, F. ve Bulagay, N., 1986. Elma ve elma yetiştiriciliği, TAV yayınları, No.13, 92s. Öz, F., Büyükyılmaz, M. ve Burak, M., 1995. Bodur Meyve Yetiştiriciliği, 54s. Rogoyski, M.K. ve Renquist, A.R., 1992. A decision support system for apple thinning in Colorado. HortScience 27(8):915-917. Ryugo, K., 1988. Fruit Culture Its Science and Art. John Wiley & Sons, 344s. Sadeler, M ve Bolat, İ., 1999. Golden ve Starking Delicious elma çeşitlerinde farklı seyreltme uygulamalarının meyve özelliklerine etkilerinin saptanması. Türkiye 3. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi (14-17 Eylül 1999) Bildiriler 849-854, Ankara. Stover, E., Wirth, F., Robinson, T., 2001. A method for assesing the relationship between cropload and crop value following fruit thinning. HortScience 36 (1):157-161.
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 128 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Westwood, M.N. ve Batjer, L.P., 1960. Effects of environment and chemical additives on absorbtion of naphthaleneacetic acid by apple leaves. Proc. Amer. Soc. Hort. Sci., 76:16-29. Westwood, M.N., 1988. Temperate Zone Pomology. Timber Press Portland/Oregon, 428s. Williams, M. W., 1979. Chemical thinning of Apples. Hort. Rev. Vol. 1. (Ed: J. Janick), 270-300. Williams, K.M. ve Fallahi, E., 1999. The effects of exogenous bioregulators and environment on regular cropping of apple. HortTechnology 9(3): 323-327. Williams, M.W. ve Edgerton L.J., 1981.Fruit thinning of apples and pears with chemicals. U.S. Dept. Agr. Information Bull. 289. Wismer, P.T., Proctor, J.T.A., Elfving, D.C., 1995. Benzyladenine affects cell division and cell size during apple fruit thinning. Journal of the American Society for Horticultural Science, 120(6):1096. Wünsche, J.N. ve Palmer, J.W., 2000. Effects of load on fruiting and gas-exchange characteristics of Braeburn /M.26 apple trees at full canopy. Journal of the American Society for Horticultural Science, 125(1):93-99. Yuan, R. ve Greene, D.W., 2000. Benzyladenine as a chemical thinner for McIntosh apples II. Effects of benzyladenine, bourse shoot tip removal, and leaf number on fruit retention. Journal of the American Society for Horticultural Science 125 (2):177-182.