ULUSAL MERMER VE TAŞ OCAKLARI ONARIM TEKNİKLERİ SEMPOZYUMU MERMER OCAKLARI REHABİLİTASYONUNDA KULLANILABİLECEK POTANSİYEL BİTKİ TÜRLERİ: ISPARTA-KIRTEPE MERMER OCAĞI ÖRNEĞİ Murat AKTEN 1 Ahmet Alper BABALIK 2 Volkan KÜÇÜK 1 1 SDÜ Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Isparta 2 SDÜ Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü, Isparta E-mail: muratakten@sdu.edu.tr Özet Önemli yer altı doğal kaynaklardan olan mermerden faydalanılması amacıyla oluşturulan mermer ocakları nedeniyle tahrip edilen doğal ortamın kendini onarması çok uzun yıllar almaktadır. Ancak, tahrip edilen bu alanın yeniden onarım ve doğaya kazandırılma süreci insanoğlunun müdahalesiyle hızlandırabilmektedir. Rehabilitasyon olarak da adlandırılan bu onarım faaliyetlerinden biri olan peyzaj onarımı; zarar görmüş alanın verimlilik, ekolojik, ekonomik ve estetik değerlerinin yeniden doğaya ve topluma kazandırılmasını amaçlayan çalışmalardandır. Zira doğal kaynaklardan, doğaya en uygun ve sürdürülebilir olarak faydalanılması bilimin temel ilkelerindendir. Bu çalışmada, rehabilitasyon tekniklerinden biri olan Biyolojik onarım süreci ele alınmış ve Isparta ili Kırtepe Mermer Ocağı örneğinde mermer sahalarının onarımında kullanılabilecek potansiyel bitki türleri belirlenemeye çalışılmıştır. Bununla birlikte gerek çalışmaya konu mermer üretim sahasının ve gerekse diğer mermer üretim sahalarında, üretim faaliyeti sonrasında doğaya ve yöre halkına yeniden kazandırılması için önerilerinde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Mermer ocakları, rehabilitasyon, onarım, Kırtepe-Isparta DETERMINATION OF POTENTIAL PLANT SPECIES IN REHABILITATION OF MARBLE QUARRY: A CASE STUDY OF ISPARTA-KIRTEPE MARBLE QUARRY Abstract As a result of marble extraction process in a marble quarry area, it takes long period to repair itself. Process of reclaiming or rehabilitation of an abandoned quarry will be much faster by human intervention. Landscape reclamation is studies for regaining efficiency, ecological, economic and aesthetic values of a destroyed area. In this study, one of the rehabilitation techniques "biological repair" process is discussed. In case of Kırtepe Marble Quarry in Isparta province, plant species selection criteria for native plant species have been identified that can be used for quarry. Some recommendations are given for regaining this area for community and nature after the marble extraction process ends. Keywords: Marble quarries, rehabilitation, plant selection criteria, Kırtepe-Isparta 368
1.Giriş Doğal kaynaklardan yararlanma ve gelecek kuşaklara aktarımı, bakım ve onarım faaliyetlerini de beraberinde getirmektedir. Zira, içinde bulunduğumuz yüzyılın en önemli özelliklerinden biri de, modern endüstrileşme ile toplum yaşamında büyük gelişmelere bağlı olarak ihtiyaçlarında artış ve çeşitlilik göstermesidir. Çepel (1994) tarafında da belirtildiği üzere teknolojinin ilerlemesi buna bağlı olarak yaşam düzeyinin yükselmesi, yeni istek ve gereksinimleri geometrik dizi şeklinde artırmıştır. Doğal kaynak, doğal servet veya yeraltı zenginlikleri şeklinde tanımlanan, yer kabuğunun en dış yüzeyinde ya da yüzeye yakın kesimlerinde bulunan, metalik kökenli ve kullanım değeri olan maden adı verilen varlıklar ilkçağlardan beri insanların ilgisini çekmiştir (Balcı, 1994). Günümüzde de madenler günlük hayatın temelini oluşturan sanayi, endüstri ve ticarette genel olarak da ekonomi dünyasında önemli bir yer tutmuştur. Ayrıca ülkelerin gelişip kalkınmaları, ekonomik yapısı, teknolojik düzeyi ve dünya siyasetindeki yeri, maden kaynaklarının varlığı ve bu kaynakların değerlendirilişi ile ilgili görülür olmuştur (Öktem, 1997). Bu ilgiye bağlı olarak dünyada gittikçe gelişme gösteren Madencilik adıyla anılan bir sektör ortaya çıkmış ve ülkelerin ekonomik hayatını yakından ilgilendiren yeni bir endüstri alanı oluşmuştur. Oluşan bu endüstriyel alanlar, Orman ve Zirai bilimlerde de biyolojik onarım gibi yeni faaliyet alanlarının ortaya çıkmasını ve disiplinler arası çalışmayı zorunlu hale getirmiştir Günümüzde yaşanan çevre problemlerinin ana kaynağını, mevcut doğal dengenin insan eli tarafından bozulması oluşturmaktadır. Madencilik çalışmaları da doğal dengeyi bozan, çevreyi kirleten ve canlıların yaşamını, dengesini bozan işlemlerdir. Yerkabuğundaki maden yataklarının çıkarılması ile arazi bozulmaları kaçınılmaz şekilde oluşmaktadır. Farklı tipte alan kullanımları ile peyzajda da önemli değişiklikler ve zararlar meydana gelmektedir. Madencilik çalışmalarına bağlı olarak yürütülen açık ocak madenciliği ile birlikte mermer ocakları sayısı gittikçe artmakta ve bu alanlar hiçbir çalışma yapılmadan kendi haline terk edilmektedir. Bu terk ediliş doğaya ve içinde barındırdığı tüm canlılara zarar vermektedir. Ekosistemin bozulması ile peyzaj onarımı, madencilikte rehabilitasyon tanımları yerini almakta ve bu bozulmaya çözümler aranmaktadır. Tüm dünyada ekonominin hızla gelişmesi, teknolojinin de beraberinde büyümesine ve bunun sonucu olarak da talep artışına neden olmaktadır. Giderek büyüyen sanayi, ekonomi ve talep artışının neticesinde dünya çevresel sorunlarla karşı karşıya kalmakta ve bu sorunlar günümüzde olduğu gibi gelecek için de önemli tehdit oluşturmaktadır. Çevresel sorumluluğun öneminin farkına varan toplumlar bu sorunları bertaraf etmek için birtakım çevresel ve mekânsal plânlama ve korumanın bütünleştirilmesi gerekliliğini kabul etmişlerdir (Borand, 2012). Bu çalışmada, peyzaj onarımı ve iyileştirme kapsamında üretim faaliyetini tamamlamış mermer ocaklarının; rehabilitasyon tekniklerinden biri olan Biyolojik onarım süreci ele alınmış ve Isparta ili Kırtepe Mermer Ocağı örneğinde onarımda kullanılabilecek bitki tür seçimi kriterleri ve bu kriterler bağlamında onarımda kullanılabilecek doğal bitki türleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu alanın doğal haline ve dolayısıyla görsel ve ekonomik anlamda yöreye yeniden kazandırılması için önerilerinde bulunulmuştur. 369
1.1.Yüzey Madenciliği Ve Rekültivasyon Yüzey madenciliğinin peyzaj üzerindeki kalıcı etkileri nedeniyle özel bir kültürel ya da endüstriyel peyzaj gelişir. Madencilik Peyzajı olarak adlandırılan bu peyzaj, doğanın orijinal potansiyelini etkileyen sonuçlar bakımından karakteristiktir. Orijinal arazinin, yüzey madenciliği ve atıklarının depolanması için bu şekilde total kullanımı, teknik bakımdan çoğu kez geçici bir ara kullanım olarak tanımlanırsa da peyzaj ekolojisi bakımından bunun mevcut peyzaj sistemi üzerindeki alansal ve kompleks etkileri geçici değildir ve sadece o alanla sınırlı kalmaz. Olumsuz etkiler, kazılıp çıkarılan maden ya da depozitin ulaştığı derinlikten itibaren yakın çevrenin tüm biyosferini kapsar. Yüzeysel madenciliğin çevreye ve peyzaj sistemine verdiği başlıca zararlar, yol açtığı olumsuz etkiler ve değişiklikler şöyle sıralanabilir (Köse ve ark., 1993; Başal ve ark., 1995; Görcelioğlu, 2002); Topoğrafik reliyef ve doğal toprak profilleri, jeolojik katmanların kazılması ile harap olur; yüzeysel madencilik nedeniyle bir kitle kaybı meydana gelir. Nemli ve verimli toprağın kaybı ile ham ve abiyotik minerallerin materyal yığınlarının ve şevlerin üzerinde kalması, bu nedenle yüzey toprağı ve şevler korunmasız kalması ve erozyona açık olması, Su ekonomisi, özellikle taban suyu, yüzeysel drenaj, infiltrasyon ve evaporasyon bakımından az yada çok etkilenir. Terkedilmiş kazı alanlarında yeni su kitleleri oluşur. Alan ve yakın çevre yerel iklim ve mikro klimasında değişimlerin meydana gelebilmesi, Madenin çıkarılması, taşınması, depolanması sırasında ağır iş makinalarının zemini sıkıştırması, atmosferik kirlilik, görsel kirlilik ve bunların neden olduğu sağlık sorunları, Toprağı koruyucu görev yapan ve toprağın besin maddeleri bakımından zenginleşmesini sağlayan bitki örtüsü ortadan kalkması ve buna bağımlı faunanın yok olması, Zehirli, zararlı maddeler içeren dekapaj ve örtü tabakaları için yanlış seçilen döküm sahalarının yeraltı sularını kirletmesi, asidite ve sertliklerinin değişmesine neden olabilmesi, Yüzey madenciliğinin çevre ve peyzaj ekosistemi üzerindeki çok şiddetli etkileri çevredeki tüm canlılar, toprak, peyzajın görsel etkisi ve rekreasyonel değerler üzerinde zararlı sonuçlar doğurur. Bu zararların dikkatli ve planlı bir iyileştirme çalışması ile giderilmesi, çöken sistemin yeniden işlevsel ve yararlanılabilir kılınması gerekir. Madencilik faaliyetinin neden olduğu bu çevresel etkilerin gerçek anlamda tanımlanması, tahmin edilmesi, önlenebilmesi ya da azaltılabilmesi faaliyetin planlaması aşamasında çevresel değerlere ve çevresel etkilere ilişkin etüdlerin ve planlama çalışmalarının yapılması ile mümkündür ( Akpınar, 2005). Madencilik faaliyetleri sırasında veya sonrasında tahrip edilen ve doğal dengesi bozulan araziyi, işletme sonrasında çeşitli yöntemlerle ilk haline getirmek olası değildir. Yapılan onarım çalışmalarının amacı, bozulmuş araziyi eskiye en yakın konuma getirmeye çalışarak, çevresiyle her açıdan uyumlu olmasını sağlamaya yöneliktir (Köse ve ark., 1993). Bir başka 370
deyişle, öncelikle bozulan ekosistemin yeniden oluşturulması ve kurulması çalışmasıdır. Diğer bir amaç ise, doğal yapısı değişen bu alanları farklı amaçlar doğrultusunda kullanarak geri kazanımını sağlamaktır. Günümüzde çevre bilincinin artması ve madencilik sektörünün ortaya çıkardığı tahribatın farkına varılması ve bu hammaddelerin tükenmesini önlemek amacıyla yapılan bilinçli toplumsal hareketlerle, bu problemlere çeşitli çözüm yolları aranmakta ve tedbirler alınmaktadır. Ramani ve diğerleri, ıslahı (reclamation), madencilik faaliyeti yapılan alanın madencilik sonrası kullanımı için hazırlanmasına yönelik işlemler olarak ifade etmektedir (Ramani ve ark., 1990). Islah ayrıca çevre duyarlılığı kapsamında maden alanının bir sonraki kullanımı için gerekli olan sediment ve erozyon kontrolü gibi çalışma aşamalarını da içerir. Yani ıslah; madenciliği tamamlayan, ona ilave tek bir aşama değil, madencilik planlarıyla eş zamanlı olarak başlatılan, maden çıkarma ve sonrasındaki safhalarda da devam eden bir dizi faaliyetten oluşur (Şimşir ve ark., 2007). Down ve Stocks a göre İngiliz terminolojsinde; Restorasyon (restoration): maden alanlarının işletme sonrası madencilik öncesindeki orijinal duruma getirilmesi, Rekültivasyon (reclamation): madenciliği de içine alan endüstriyel bir kullanım sonrası terk edilen alanın yeniden yararlı hale getirilmesi, Rehabilitasyon (rehabilitation): madencilik yapılmış alanda tamamen yeni ve ilkinden farklı bir kullanım için gerekli şartların oluşturulması, Tekrar bitkilendirme (revegetation): (eğer gerekiyorsa) arazi tekrar doldurulduktan veya döküm sahaları tekrar düzenlenip bitkilendirme işlemleri için hazır hale getirildikten sonra başlayan, arazide planlanmış bitki örtüsünün oluşturulması için gerekli çalışmaların tümüdür (Down ve Stocks, 1977). İngiltere de Madencilik Faaliyetleri Planlama Kontrol Komitesi ise Restoration ı (restorasyonu), minerallerin çıkarılmasından sonra arazinin yeniden kabul edilebilir çevresel şartlarının oluşturulmasına kadar yapılan işlemlerin tamamı olarak tanımlanmıştır. Kanada terminolojisinde ise; Rehabilitasyon (rehabilitation): alanın doğal durumuna veya buna eşdeğer bir duruma döndürülmesi, Rekültivasyon (reclamation): alanın doğal durumuna veya daha uygun kullanıma döndürülmesi olarak tanımlanmaktadır (Michaud, 1981). Bu bağlamda, bir maden ocağının işletilmesinde düzensiz ve belli bir sistematiğe oturtulmamış geleneksel alışkanlıklardan vazgeçilmeli, bunun yerini farklı bilim dalları arasındaki iş birliğini teşvik edecek şekilde multidisipliner bir etüd ve planlama tarzı almalıdır. Ramani ve Sweigard, maden işletmeciliğinin farklı safhalarını içine alan disiplinlere göre detaylı bir çizelge hazırlamışlardır (Çizelge 1). Optimale yakın bir yaklaşım sergileyen bu çizelge teorik olmaktan çıkarak giderek pratiğe dönüştürülmeye başlanmıştır. Bu dönüşümün tamamlanmasıyla meslek dalları arasındaki şovenizm ortadan kalkacak ve yapılan iş birliği ve danışmanlık sayesinde ortaya çok daha ayakları yere basan projeler çıkacak ve ayrıca ülkemiz şartlarında çok daha fazla beyin gücüne istihdam imkanı doğmuş olacaktır (Şimşir ve ark., 2007). 371
Disiplinler arası bir bakış açısıyla, madencilik faaliyetlerinden önce planlaması yapılan ve mutlaka üretim faaliyetleri ile eş zamanlı olarak harekete geçirilmesi gereken rekültivasyon işlemleri sayesinde, doğal rezervlerimiz çok daha çevreci, ekonomik ve bilimsel şartlarda işletilmiş olacaktır. Rekültivasyon operasyonu, ilgili kanunlara eklenecek yaptırım gücü yüksek maddeler vasıtasıyla madencilik aktiviteleri ile kol kola yürümeye başlayacak ve böylece kamuoyunda doğal kaynaklarımızın işletilmesi ile ilgili daha önceden uyandırılmış bilinçli veya bilinçsiz ön yargılar silinebilecektir. Çizelge 1. Madencilik öncesi planlama aktiviteleri ve ilgili uzmanlık alanları (Ramani ve Sweigard, 1983). Maden Planlama Aşaması Planlama Aktivitesi Uzmanlık Alanı Yasal Zorunlulukların Analizi Alan kullanımı ile ilişkili sınırlayıcı düzenleyicilerin kullanılması Avukat, hukuk danışmanı, bölge ve şehir planlamacısı Arazi ve Kaynak Kazanılması Alan kullanım hazırlığı Peyzaj mimarı, biyolog, kartograf Pazar Araştırması Bölgenin pazar potansiyelinin kontrolü Coğrafyacı, karayolu (inşaat) müh. Finansal Değerlendirme Alan kullanım ve doğa onarım maliyeti Ekonomist, bölge planlamacısı, emlakçı, maliyeci Maden müh. (cevher hazırlama), Bitki Örtüsü ve Sahanın Su Madencilik sonrası alan kullanımında çevre müh., ziraat müh., Durumunun Tasarımı atıkların etkisinin ön görülmesi hidrojeolog Çevresel Etki Değerlendirme Çalışmaları Ön Maden Planlaması Ruhsat Alınması Yönetsel Detay Analiz Detaylı Madencilik Planı Madenciliğin bir alanın kapasitesine olan etkisinin değerlendirilmesi Madencilik sonrası alan kullanımının başlangıçta belirlenmesi Madencilik esnasındaki ve sonrasındaki üretim planı ve ilgili bilgiler Son alan kullanım planının kabulü Farklı amaçlı alan kullanım tasarımları Maden müh, çevre müh, ziraat müh., jeoloji müh., orman müh., biyolog, arkeolog, alan kullanım planlamacısı, sosyolog, toplumsal ve sivil kurumlar Maden müh, peyzaj mimarı, ziraat müh. ve ekonomist Maden müh, çevre müh., ziraat müh. Ziraat müh., hidrojeolog, bitki biyologu, ekonomist Peyzaj mimarı, çevre müh., ziraat müh., inşaat müh., mimar 1.2.Peyzaj Onarımı Çelem (1988), kırsal alanda yeni düzenlemeler için bitki, toprak, taş, demir gibi onarım elemanlarıyla doğa koruma önlemlerinin alınması çalışmalarını doğa onarımı olarak ifade etmektedir. Doğa onarımının canlı bitkisel malzemeyle onarım şeklini ise bitkisel örtülendirme olarak nitelendirmektedir. Buchwald e göre Bitkisel Örtüleme ise, peyzaj mimarlığı hedef ve amaçlarına ulaşmak amacıyla bitki kısımlarını, bitkileri ve bitki topluluklarını canlı onarım ve düzenleme materyali olarak kullanma şeklinde tanımlanmaktadır. XIX. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren peyzaj onarımına ilişkin çalışmalarda başarının hangi yöntemlerle sağlanabileceği konusunda bilimsel tartışmalar da başlamış, bir grup bilim adamı sadece biyolojik önlemlerin peyzaj onarımında yeterli olacağını, bir grup bilim adamı da sadece teknik önlemlerin başarı sağlayacağını savunmuştur. Ancak zamanla her iki düşünce doğrultusunda yapılan çalışmalardan hiçbirinin tek başına yeterli olmadığı görülmüş dolayısıyla peyzaj onarımında biyolojik ve teknik önlemlerin, birbirini destekleyecek biçimde bir arada kullanılması gerektiği anlaşılmıştır. 372
Öte yandan konuyu Orta Avrupa ekolünün görüşleri doğrultusunda işleyen çoğu bilimsel kaynaklar, peyzaj onarımının ilgi ve çalışma alanını yalnız insan etkinliklerine bağlı olarak ortaya çıkan arazi ya da peyzaj bozulmaları ile kısıtlama eğilimindedir. Bunda, İngiltere ve Almanya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde doğal yollarla zarar görmüş arazilerin, hukuk terminolojisindeki bozulmuş arazi kapsamı dışında olmasının (Down/Stocks, 1977) ve peyzaj bozulması olgusunun çoğunlukla kırsal kesimdeki maden alanlarıyla özdeşleştirilmesinin etkili olduğu düşünülebilir. Oysa özellikle günümüzde peyzaj onarımı insan etkinliklerine bağlı olarak peyzaj bozulmalarının yanısıra, insan müdahalesinin söz konusu olmadığı yer durumlarda doğal nedenlerle meydana gelen ve yarattığı etki ve sonuçlarla insanlara zarar veren her türlü arazi ve peyzaj bozulmalarına karşı da önlemleri düşünmek, planlamak ve uygulamak ya da uygulatmak durumundadır. Akpınar ve ark., 1994 göre, tahrip olmuş bir alana verimliliğinin, ekolojik, ekonomik ve estetik değerlerinin yeniden kazandırılması doğa onarımı çalışmaları ile mümkün olmaktadır. Doğa onarım çalışmaları 4 aşamadan meydana gelmektedir: Alan kullanım planlaması: bir alanının değişik faktörler yönünden irdelenip önerilen kullanımlara uygunluğunun araştırılmasıdır. Yeniden düzenleme: planlamaya uygun kazı-döküm yapılması, bitkisel toprağın ayrı olarak depolanıp daha sonra serilmesi, tesviye, drenaj ve su rejimi kontrolü ve gerekli alt yapının hazırlanması yeniden düzenleme işleridir. İyileştirme: tahrip edilmiş alana biyolojik verimliliğin yeniden kazandırılması ve toprağın değerlendirilmesi-geliştirilmesi ile yeniden bitkilendirme çalışmalarıdır. İzleme ve bakım: uygun bir yeniden düzenleme ve iyileştirme çalışmasından sonra arazinin verimli olarak kullanılmasını sağlamak için izleme ve bakım çalışmaları yapılır. Peyzaj onarım çalışmalarıyla ilgili hatalı bir beklenti; toplumun bu çalışma sonunda hemen olgun bir peyzajla karşılaşmayı ummalarıdır. Böyle bir beklentinin, peyzaj onarımının ekolojik temeliyle bağdaşmadığı açıktır. Bu açıdan bakıldığında, doğal denge den mutlak ve değişmez bir denge gibi söz etmek yanlış olur. Böyle bir kabul tümüyle teoriktir. Pratikte ise, sadece belirli bir statik duruma yönelik eğilimlerden söz edilebilir. Çünkü, doğadaki herşey gibi peyzajın da sürekli bir değişim içinde olduğu, ayrıca iklim değişiklikleri, çeşitli insan etkinlikleri ve benzeri nedenlerle tam anlamıyla statik bir duruma hiçbir zaman ulaşılamayacağı bilinmektedir (Görcelioğlu, 2002). Peyzaj onarımın ana hedefi, çeşitli nedenlerle bozulmuş alanlarda peyzajın onarılarak yenilenmesi, böylece çevreyi olumsuz yönde etkileyen peyzaj öğelerinin ve peyzaj bölümlerinin tehlikesiz duruma getirilmesi ve çevredeki çeşitli insan etkinliklerinin daha rasyonel olabilmesi için gerekli önlemlerin alınmasıdır. Peyzaj onarım yöntemleri, kullanılan materyalin türüne göre; Canlı materyalle onarım (biyolojik onarım) Cansız materyalle onarım (teknik onarım) Kombine onarım ( biyoteknik onarım) olmak üzere üç tipe ayrılır. 373
Onarım yöntemi ve bununla ilgili teknikler, onarım gereksinmesine, uygulama alanının özelliklerine ve bitki sosyolojisi ilkelerine göre değişmektedir. Onarım gereksinmesi, alanın bitkilendirme nedenini ve hedeflenen kullanım durumunu ifade eder. Her kullanım durumu, diğerinden farklı onarım yöntemini gerektirir. Öte yandan uygulama alanının ekolojik özellikleri, bitki türü seçiminde olduğu gibi yöntem seçiminde de önemli ölçüde etkilidir. Bir alanın uğradığı tahribatın derecesi ve nedenleri, şu andaki durumu doğal ekolojik özellikleri, farklı uygulama yöntemlerinin seçilmesini gerektirir. Günümüz teknolojik gelişmeleri ve teknik yenilikler, bir çeşit ani ya da acil peyzaj donatımına olanak sağlamaktadır. Ancak böyle uygulamalar çoğu kez kısa ömürlü, etki bakımından zayıf, yöre için uygunsuz, hatta bir bölgenin ekolojik dengesi açısından tümüyle zararlı olabilir. Peyzaj onarımında, gelecekteki potansiyel klimaks belirlendikten sonra uygulanacak bir bitkilendirme programı daha başarılı ve yöre koşullarına daha uygun olacaktır. 2.Materyal Ve Yöntem Isparta il merkezine yaklaşık 10 km mesafede bulunan çalışmaya konu _Kırtepe Mermer Ocağı, 1050-1165 m yükseltiler arasında ve 37 o 49 39 Kuzey enlemi ile 30 o 33 30 Doğu boylamında yer almaktadır (Şekil 1). Ortalama eğimi %25 olan Kırtepe mermer ocağı güneygüney batı bakıdadır. Mermer ocağı sahası arazi sınıfı olarak VII. sınıf arazi niteliğindedir ve kestanerengi topraklardan oluşmaktadır. Toprağı, balçıklı, ph sı ortalama 8.2 dir. Toprakların kireç miktarı yüksek, organik madde içeriği orta seviyededir. Hacim ağırlığı ise 1.21-1.23 gr/cm 3 arasındadır. Toprak derinliği az olup yer yer ana kaya ortaya çıkmış ve erozyon etkisine maruz kalmıştır (Babalık ve Sönmez, 2010). Şekil 1. Kırtepe Mermer ocağı sahası 374
Kırtepe kütlesinin bir kısmının neritik, belli bir kısmının ise pelajik kireç taşlarından oluştuğu görülmektedir. Bu kütlenin etek kısımlarında yamaç molozları yaygındır. Kireçtaşı anakayası üzerinde mutlak derinlik sığ olmasına rağmen, karşılaşmanın etkisiyle oluşan çatlaklar sebebiyle fizyolojik derinlik sığ ile derin arasında değişim göstermektedir. Fizyolojik derinlikteki bu değişim ağaç, çalı ve otsu pek çok bitki türünün bu kütle üzerinde yayılış göstermesini sağlamıştır (Fakir ve ark., 2009). Kırtepe Mermer Ocağının rehabilitasyonu amacıyla kullanılacak bitki türlerinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmada yöntem olarak, daha önce yapılan literatür çalışmaları değerlendirilmiş ve Akpınar (2005) tarafından kullanmış olan kriterler temel alınmıştır. Bu kriterler; Ekolojik kriterler: Bitkiler öncelikle getirileceği alanın içinde bulunduğu bölgeye, sonra da alanın mikro-ekolojik özelliklerine uyum göstermelidir. Yıllık sıcaklık dağılımları ile maksimum ve minimum sıcaklıklar, yağış miktarı, toprak ve hava nemi tuzluluk, kireçlilik, rüzgar, toprak ph sı, hava, toprak ve su kirliliği gibi kısıtlayıcı özellikler seçimde önemli rol oynar. İşlevsel Kriterler: Birbirini çeşitli özellikler bakımından tamamlayan bitkiler seçilerek başarı şansı artırılmalıdır. Toprak yüzeyini iyice örten, yoğun dal ve yaprak dokusuna sahip, yüzeydeki su ve toprak hareketlerini önleyebilen, toprak üstü aksamına, derin ve güçlü kök yapısına sahip, rizom ve stolonlarıyla alana yayılabilen bitkiler seçilmelidir. Kültürel kriterler: Seçilen bitki çalışılacak alanın büyüklüğüne bağlı olarak kolay ve bol miktarda üretilebilmeli, özel cihaz, yapı ve kimyasal maddeler gerektirmemelidir. Bakım ihtiyaçları minimal düzeyde olmalıdır. Ekonomik Kriterler: Bitkilerin uygulama yapılacak alanda en ekonomik biçimde temini, özel bazı sorunlar dışında temel ilke olarak alınmamalıdır. Birbiri yerine kullanılabilecek bitkilerden en ucuz ve en kolay biçimde elde edilebilecek ve ekim dikimin en ekonomik yolla gerçekleştirilecek, nakliye gideri en düşük, tutma şansı en yüksek bitkiler tercih edilmelidir. 3.Bulgular Kırtepe Mermer Ocağının bulunduğu sahada Babalık ve Sönmez (2010) tarafından yapılan çalışmada 32 familyaya ait 107 cins ve 129 bitki taksonu tespit edilmiştir. Bu bitki taksonları da dikkate alınarak yapılan çalışmada Kırtepe Mermer Ocağı rehabilitasyonunda kullanılabilecek bitki türleri Akpınar (2005) e göre belirlenmiş ve bitki gruplarına göre Çizelge 2 de verilmiştir. 375
Çizelge 2. Kırtepe Mermer Ocağı rehabilitasyonunda kullanılabilecek potansiyel bitkiler Ağaç Türleri Çalı Türleri Buğdaygiller Baklagiller Diğer Türler Cedrus libani A. Rich. Fraxinus angustifolia Vahl. Juniperus excelsa Bieb. Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe Robinia pseudoacacia L. Berberis crataegina DC. Cotoneaster nummularia Fisch. Et Mey. Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna Jacq. Crataegus orientalis Pallas ex Bieb. var. orientalis Quercus coccifera L. Rosa canina L. Spartium junceum L. Aegilops neglecta Req. ex Bertol. Alopecurus myosuroides Hudson var. myosuroides Briza media L. Bromus tomentellus Boiss. Dactylis glomerata L. subsp. hispanica (Roth) Nyman Festuca ovina L. Koeleria cristata (L.) Pers. Phalaris arundinacea L. Phleum montanum C. Koch subsp. serrulatum (Boiss.) M. Doğan Poa pratensis L. Astragalus campylosema Boiss. subsp. atropurpureus (Boiss.) Chamberlain Astragalus microcephalus Willd. Astragalus vulnerariae DC. Hedysarum varium Willd. Lotus corniculatus L. var. tenuifolius L. Medicago sativa L. subsp. sativa Onobrychis pisidica Boiss. Trifolium pratense L. var. pratense Boiss. & Bal. Vicia cracca L. subsp. atroviolacea (Bornm.) Davis Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss. var. brachystachyum Boiss. Ajuga chamaepitys (L.) Schreber var. mesogitana (Boiss.) Bornm. Atraphaxis billardieri Jaub. & Spach. var. billardieri Cerastium banaticum (Roch.) Heuffel Chenopodium folisum (Moench) Aschers. Globularia orientalis L. Marrubium globosum Montbret & Aucher ex Bentham subsp. globosum Onosma mite Boiss. & Heldr. Ranunculus cuneatus Boiss. Reseda lutea L. var. lutea Salvia candidissima Vahl. subsp. occidentalis Hedge Saponaria pumilio Boiss. Scutellaria orientalis L. subsp. pinnatifida Edmondson Thymus longicaulis C. Presl. subsp. chaubardii Jalas var. chaubardii 4.Sonuç Ve Öneriler Endüstriyel veya madencilik faaliyetleri sırasında yetişme ortamına verilen zararların en aza indirilmesi ve faaliyetlerin tamamlanmasından sonra bozulan ekolojik dengenin yeniden kurulmasını amaç edinen onarım çalışmaları, koruma kullanım ilkesine dayalı ekolojik bir yaklaşımdır (Akpınar 1994). 376
Mermer ve taş ocakları çalışmalarının neden olduğu çevre sorunlarının çözülmesi veya en aza indirilmesi sürecinde rehabilitasyon çalışmalarının önemi büyüktür. Peyzaj onarım çalışmalarının teknik ve biyolojik olarak iki önemli aracı vardır. Sorunun niteliğine göre iki araç bir arada bütünleştirilmelidir. Teknik araçlar, sorunlu olan alanın çevre ile uyumunun en hızlı, fonksiyonel ve estetik açıdan sağlanmasına yardımcı olur. Biyolojik araçlar, sorunlu olan alanda ekolojik süksesyona uygun olarak klimaks vejetasyona ulaşılmasını sağlamaktadır. Peyzaj onarımında biyolojik açıdan klimaks topluma ulaşılması için ekolojik süksesyonun aşamaları izlenmektedir. Bu kapsamda öncü türler döneminde açıklık kayalık alanlar, likenler, tek yıllık bitkiler, yıllık otlar ve çayırların sırası, ara dönemde otlar, çalılar ve son olarak da klimaks toplum olarak adlandırılan gölgeye dayanıklı ağaçlar oluşmaktadır. Ancak her zaman klimaks toplum ağaçlardan oluşmayabilir, bazı bölgelerde yüksek alpin kuşaklar ya da çayır mera alanlarında klimaks toplum çayır ve meraları oluşturan ya da yüksek alpin kuşağı oluşturan bitki örtüsü olabilmektedir. Çalışma alanının koşullarına bağlı olarak doğru seçilecek bitki türleri ve doğru bitkilendirme teknikleri ile alanın bitkilendirilmesi ve buna bağlı olarak alanın ekolojik, ekonomik ve estetik değerlerinin yeniden oluşturulması ve geri kazanılması mümkündür. Ancak, zaman, emek, finansal kaynak ve uzmanlık gerektiren bu çalışmaların başarılı olabilmesi için madencilik faaliyetleriyle birlikte başlaması ve paralel yürütülmesi çalışmaların başarısını artıracak, zaman, emek ve kaynaktan tasarruf sağlayacaktır (Akpınar, 2005). Mermer ocaklarının rehabilitasyonunda yapılacak biyolojik onarım çalışmaları, doğaya en uygun bakım ve onarım faaliyetlerinden olup, bu onarım çalışmalarında yapılacak bitkilendirme faaliyetlerinde yörenin ve yakın çevresinin doğal türlerine öncelik verilerek biyolojik ve ekonomik risk en aza indirilmelidir. Diğer geleneksel ağaçlandırma/bitkilendirme çalışmalarına oranla daha bilimsel-teknik ve hassasiyet gösterilmeli ve daha uzun vadeli düşünülmelidir. Bitkilendirme sahalarında yüksek tutma başarısı-yaşama yüzdesi sağlanması amacıyla, varsa maden artıkları sahadan uzaklaştırılmalı veya toprak örtüsüyle kapatılmalıdır. İhtiyaç duyulması durumunda sahaya toprak takviyesi yapılmalı, sahanın verimliliği yöreye uygun yukarıda belirtilen baklagil ve buğdaygil türleriyle yeşil gübreleme yapılmalıdır. Kaynaklar Acar, D., Ö., 2007. Türkiye de Açık Ocak Kömür Madenciliği Sonrası Peyzaj Onarım Çalışmalarının İrdelenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Akpınar, N., 1994. Açık Kömür Ocaklarında Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Doğa Onarım Çalışmalarının Milas-Sekköy Açık Kömür Ocağı Örneğinde İrdelenmesi, Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Fen. Bil. Enst., Ankara, s. 30-42. Akpınar, N., 2005. Madencilik Faaliyetleri Sonrası Onarım Çalışmalarında Bitkilendirme Süreci, Madencilik ve Çevre Sempozyumu, Ankara, s.159-164. Babalık, A. A., Sönmez, K., 2010. Isparta İli Bozanönü Köyü Kırtepe Merasında Botanik Kompozisyonun Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Bartın Orman Fakültesi Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 17, s. 27-35, Bartın 377
Basal, M., Yılmaz, O., Kurum, E., Akpınar, N., Çabuk, A., Ekşioğlu, T., 1995. Sivrihisar- Kaymaz altın madeni doğa onarımı ve alan kullanım planlaması. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No:1414, Ankara. Borand, M. N., 2012. Açık ve Kapalı Maden İşletmeciliğinde Çevresel Etki. İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dönem Semineri, s. 63, İstanbul. Çelem H., 1988. Sorunlu Alanlarda Bitkilendirme Tekniği, Ankara Üniversitesi Ziraat Fak. Yayınları, No: 1047, Ankara. Down, G., Stocks, J., 1977. Environmental Impact of Mining, Essex: Science Publishers Ltd., s. 11-17. Fakir, H., Babalık, A. A., Karatepe, Y., 2009. Süleyman Demirel Üniversitesi Kampüsünün Doğal Bitki Türleri (Isparta-Türkiye). SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 1, s. 33-39, Isparta Görcelioğlu, E., 2002. Peyzaj Onarım Tekniği.İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları. Yayın No: 4351, ISBN: 975-404-665-4, İstanbul. Köse, H., Şimşir, F., Güney, A., 1993. Açık Maden İşletmelerinde Rekültivasyon ve Rekreasyon, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları No: 236, İzmir. Michaud, L.H., 1981. A Manual of Reclamation Practice, Ontario: International Academic Services Ltd. Ramani, R.V., Sweigard R.J., 1983. Development of a Procedure for Land Use Potential Evaluation for Surface Mined Land Report, U.S. Dept. of the Interior Bureau of Mines, p. 114. Ramani, R.V., Sweigard, R.J., Clar, M.L., 1990. Reclamation Planning-Surface Mining Handbook, A.B.D., p. 750-769. Şimşir, F., Pamukçu, Ç., Özfırat, M. K., 2007. Madencilikte Rekültivasyon ve Doğa Onarımı, DEÜ Mühendislik Fakültesi, Fen ve Mühendislik Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 2, İzmir. 378