Geleceğin Madenleri: E-atıklar Mines of Future: E-waste

Türkiye 22. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi 11-13 Mayıs 211 ANKARA Geleceğin Madenleri: E-atıklar Mines of Future: E-waste EY Yazıcı, H. Deveci Karadeniz Teknik Üniversitesi, Maden Müh. Böl., Cevher ve Kömür Haz. ABD, 618, Trabzon ÖZET Elektrik elektronik atıklar (e-atıklar), dünyada en hızlı artan atık türüdür. Bu atıklar çok çeşitli (>1) zararlı organik ve inorganik maddeler içerir ve bundan dolayı bu atıkların sürdürülebilir şekilde yönetimi, çevre kirliliğinin önlenmesi bakımından bir zorunluluktur. Diğer taraftan, önemli miktarda baz ve değerli metaller içermesi e-atıkları, doğal kaynakların hızla tükendiği ve buna karşılık artan metal talebi de göz önüne alındığında, geleceğin önemli bir potansiyel kaynağı yapmaktadır. Bu çalışmada dünya ve Türkiye e-atık potansiyeli, e- atıkların zararlı özellikleri, yasal durumu ve çevresel düzenlemeler sunulmuştur. E-atıkların ekonomik potansiyeli değerlendirilmiş, cevherler ile karşılaştırılmış ve ikincil kaynak olarak potansiyeli ortaya konmuştur. Bunlara ilaveten, e-atıklardan metal kazanımı yöntemleri irdelenmiştir. ABSTRACT Electrical-electronic waste (e-waste) is the most rapidly growing type of waste in the world. It contains many (>1) hazardous organic and inorganic substances and its sustainable management is, therefore, prerequisite for the environmental protection. On the other hand, e-waste contains appreciably high levels of base and precious metals, which renders it a valuable feedstock of metals in the future given the rapid diminution of natural resources and ever increasing demand for metals. This paper reports e-waste potential of the world and Turkey. Hazardous characteristics, legal status and environmental regulations for e-waste were presented. Economic potential of e-waste was appraised and compared with ores to demonstrate the resource potential that e-waste offers. Furthermore, options for recovery of metals from e-waste were examined from technical and economic points of view. 1 GİRİŞ Hızla gelişen teknoloji ile elektrik-elektronik cihaz (EEC) üretimi/tüketimi hızla artmaktadır. Elektrik-elektronik ürün çeşitliliği ve buna paralel olarak da ürünlerin kullanım süreleri giderek azalmaktadır. Dünyada, cep telefonu satışlarının hızla arttığı ve 29 da 1,2 milyara ulaştığı bildirilmiştir (Gartner Inc., 21). Ülkemizde her ay 1 milyonun üzerinde cep telefonunun satıldığı tahmin edilmektedir (Uzelli, 28). Bilgisayar satışları ise dünyada yıllık ortalama 1 dan fazla bir oranda artmaktadır (Kang ve Schoenung, 25). Şekil 1 de görüldüğü gibi kişi başına düşen kişisel bilgisayar (PC) sayısı (1993-2) ülkelere göre 96-152 artmıştır. Ülkemizdeki kişi başına düşen kişisel bilgisayar artışı (198) birçok gelişmiş ülkenin üzerindedir (Şekil 1). TÜBİTAK a (1999) göre Ülkemizdeki bilgisayar ve diğer elektronik cihaz tüketiminin 1995-21 döneminde 6,5 kat, bilgisayar sayısının 24,4 441

E.Y.Yazıcı, H.Deveci kat ve kişi başına düşen elektronik cihaz tüketiminin ise 5,4 kat artacağı öngörülmüştür. DPT (26) raporunda kişisel bilgisayar (masaüstü ve dizüstü bilgisayarlar) satışının 27 de 172 artacağı, kişisel bilgisayar pazarının ise 154 artışla 1,637 milyar $ a ulaşacağı tahmin edilmiştir (Şekil 2). Özellikle teknolojik gelişmelere bağlı olarak ürünlerin kullanım ömürleri azalmaktadır (Çizelge 1). Bir bilgisayarın ortalama ömrü 4,5 yıldan 2-3 yıla (1992-25) (Modesitt ve Gilbert, 25) ve bir işlemcinin (CPU) ömrü 4-6 yıldan 2 yıla (1997-25) düşmüştür (Culver, 25). Cep telefonlarının kullanım ömürleri 2 yıldan daha aza gerilemiştir (MBM, 21). Atıl duruma gelen ve/veya kullanım ömrü dolan elektrik-elektronik cihazlar ve malzemeler (TV, bilgisayar, yazıcı, telefon, modem, faks cihazı, fotokopi makineleri, ekranlar, baskılı devre kartları, entegre devreler, tıbbi cihazlar vs.) ürün sahipleri tarafından hurdaya ayrılmaktadır. Elektronik cihazların/malzemelerin oluşturduğu bu atıklar kısaca elektrik-elektronik atık (eatık) olarak ifade edilmektedir. Elektronik cihaz tüketimindeki artış ve ürün kullanım süresinin azalma hurdaya ayrılan elektronik cihaz miktarının önemli oranda artmasına sebep olmaktadır. Kişi başına düşen bilgisayar artışı () 12 1 8 6 4 2 Çin Rusya Japonya İtalya İspanya İsviçre Türkiye Fransa İngiltere Şekil 1. Çeşitli ülkelerde kişi başına düşen kişisel bilgisayar (PC) artışı (1993-2) (Anon, 29). ABD 3 25 2 15 1 5 Kişisel bilgisayar satışındaki toplam artış () Kişisel bilgisayar pazarı (milyon $) Yıllık bilgisayar satışı (x1 adet) 23 24 25 * 26 * 27 * Şekil 2. Türkiye deki kişisel bilgisayar satışları ve pazarıyla ilgili bazı veriler (23-27) (DPT, 26). Dünyada üretilen e-atık miktarının yılda 2-5 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir (UNEP, 26). ABD de, 25 yılı itibariyle 2 milyon cep telefonu kullanımda iken kullanım ömrü dolan cep telefonu sayısı ise 13 milyon (65 bin ton) olarak öngörülmüştür. ABD de 1997-27 arasında 5 milyon atık bilgisayar açığa çıktığı tahmin edilmektedir (Fishbein, 22). Avrupa da üretilen e-atık miktarının 1998 yılında 6,8 milyon ton olduğu ve yılda 3-5 arttığı belirtilmiştir (EC, 26; ERP, 29). Evsel atıklarla karşılaştırıldığında üç kat daha hızlı büyüyen e-atıklar Avrupa da en hızlı büyüyen atık türüdür (EC, 26). E- atıkların evsel atıklar içindeki oranı 8 olarak belirtilmiştir (Widmer vd., 25). Çizelge 1. Bazı elektrik-elektronik cihazların ağırlıkları ve kullanım ömürleri (Culver, 25; Modesitt ve Gilbert, 25; Robinson 29) EEE Ağırlık (kg) Tipik kullanım ömrü (yıl) PC 25 2-3 Faks 3 5 Cep telefonu.1 <2 Fotokopi makinası 6 8 Radyo 2 1 Televizyon 3 5 Video, DVD 5 5 442

Türkiye 22. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi 11-13 Mayıs 211 ANKARA Şekil 3. E-atıkların bileşimi (Widmer vd. (25). İstatistiklere göre, Ülkemizde 1997-26 yılları arasında son kullanıcılar bünyesinde yılda yaklaşık 225 bin ton tüplü monitör ve televizyonun hurdaya ayrıldığı belirtilmektedir. Ayrıca, bu cihazların üretimi sırasında üreticiler tarafından ortalama 95 ton televizyon tüpünün (CRT) atığa ayrıldığı tahmin edilmektedir. Ülkemizde 25 yılında satın alınan bilgisayarların hurdaya ayrılma oranı ~2 (46 bin adet) olarak öngörülmektedir (Gürer, 28). Bu çalışmada, dünyada ve Ülkemizde giderek artan e-atıkların çevresel etkileri, ikincil bir kaynak olarak ekonomik potansiyeli ve e-atıklardan metallerin geri kazanımı yöntemleri sunulmuştur. 2 E-ATIKLAR VE ÇEVRE E-atıkların temel bileşenleri plastikler, metaller ve seramik malzemelerdir (Şekil 3). E-atıklar birçok (>1) farklı organik (klorlu/bromlu alev geciktiriciler, farklı plastikler vb.), inorganik (Hg, Pb, Cd, Cu, Fe, Al vb.) maddeler içerir (Widmer vd., 25). Bu maddelerin bir çoğu çevreye zararlıdır (Kaya, 25; Widmer vd., 25; Deniz, 28). E-atıklarda bulunan çevreye zararlı bazı organik ve inorganik maddelerin bulundukları bileşenler Çizelge 2 de sunulmuştur. Evsel atıklarla birlikte atılması/bertaraf edilmesi durumunda e-atıklar, içerdikleri zararlı bileşenler nedeniyle bazı çevresel sorunlara yol açmaktadır. ABD de atık depolama alanlarında kirliliğe neden olan civa (Hg) ve kadmiyumun (Cd) 7 inin, ve kurşunun (Pb) 4 ının elektronik cihazlardan kaynaklandığı ileri sürülmüştür (Widmer vd., 25). Toprak kirliliğinin yanı sıra, e-atıklardaki ağır metaller, yağmur sularının etkisiyle çözünerek yeraltı ve yüzey sularının da kirlenmesine sebep olabilmektedir (Kaya ve Sözeri, 27). E- atıklar yakıldığında ise içerdiği klorlu/bromlu alev geciktirici maddeler zararlı dioksinlere ve furanlara (poliklorürlü organik bileşikler) dönüşmektedir (Robinson 29). E-atıkların çevresel karakterizasyonu üzerine yapılan çalışmalarda, bu atıkların ağır metal (özellikle Pb, Cd ve Cu) salınımı bakımından zararlı atık sınıfına girdiği bulunmuştur (Li vd., 26; Yazıcı vd, 21). Yazıcı vd. (21) tarafından bilgisayar baskılı devre kartları üzerine yapılan testlerde, Pb salınımının USAEPA tarafından öngörülen TCLP limitlerinden 41- kat daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Benzer çevresel etki testlerinde (SPLP, EN12457-2 ve ASTM-D-3987) As, Pb, Cu, Cd, Ba ve Al salınımının öngörülen limitlerden yüksek olduğu bulunmuştur. 3 YASAL DÜZENLEMELER VE YÖNETMELİKLER Artan çevresel kaygılar, e-atıkların geri dönüşümü/kazanımını zorunlu hale getiren bazı uluslararası sözleşme ve yasal düzenlemeler yapılmasını gerekli kılmıştır (Widmer vd., 25; Kaya ve Sözeri, 27). Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) e-atıklar da dâhil olmak üzere zararlı atıkların üretiminin azaltılması, gelişmiş ülkelerden diğer ülkelere ithalinin/sevkinin yasaklanması ve atıkların bulundukları yerde geri dönüşüme/ kazanıma tabi tutulmalarını öngören bir anlaşma hazırlamıştır. Basel Sözleşmesi (Basel Convention) olarak bilinen bu anlaşma 1989 yılında yapılmış ve 443

E.Y.Yazıcı, H.Deveci Çizelge 2. E-atıkların içerdiği çevreye zararlı bazı organik ve inorganik maddelerin bulundukları bileşenler (McPherson 25; Mahesh, 27). Zararlı madde Organik maddeler (Halojenli bileşikler) Poli klorürlü bifenil (PCB) Bromlu alev geciktiriciler* Kloroflorokarbon CFC Polivinil klorür (PVC) İnorganik maddeler (Metaller) Antimony (Sb) Arsenik (As) Baryum (Ba) Berilyum (Be) Civa (Hg) * Çinko sülfür (ZnS) Galyum (Ga) Kadmiyum (Cd) * Kalay (Sn) Krom (VI) (Cr +6 ) * Kurşun (Pb) * Lityum (Li) Nadir toprak elementleri Nikel (Ni) Selenyum (Se) * Avrupa Birliği nin RoHS yönergesi ile kullanımı kısıtlanmıştır. Bulunduğu bileşen Kondansatör ve transformatörler Baskılı devre kartları, entegre devreler (IC), kabloların koruyucu plastikleri Soğutma ünitesi, yalıtım köpüğü Yalıtımlı kablolar Alev geciktiriciler Diyotlar (LED) ve mikrodalga entegre devreler Katot ışın tüpleri (CRT) Güç kaynakları, konnektörler Floresan lambalar, piller, ağ anahtarları CRT ekranlarında nadir toprak elementleri ile Diyotlar (LED) Toner, plastikler, Ni-Cd piller LCD, baskılı devre kartları (lehim) Disketler, çeşitli kaplamalar CRT, piller, baskılı devre kartları (lehim) Lityum piller CRT Ni-Cd piller, Ni-MH piller, elektron tabancaları Doğrultucular, eski nesil fotokopi cihazları ve 1992 yılında uygulamaya geçmiş olup Ülkemiz de dahil olmak üzere 17 ülke tarafından imzalanmıştır (Widmer vd., 25). E-atıkların yönetimi ile ilgili olarak ise Avrupa Komisyonu, 22/96/EC sayılı Waste Electrical and Electronic Equipment (WEEE) (Atık Elektrik ve Elektronik Cihazları) yönergesini yayınlamıştır (EC, 23a). Bu yönerge (EC, 23a) ile üreticiler, ürettikleri elektrik-elektronik ürünleri geri dönüşüme uygun tasarlamaya ve yeni ürünlerin üretim sürecinde geri dönüştürülmüş malzemeleri kullanmaya teşvik edilmektedir. Yönerge kapsamında EEE üreticilerine çeşitli yükümlülükler getirilmiştir. Buna göre: Belediyeler, elektronik atıkların, evsel atık depo sahalarında diğer atıklarla birlikte atılmasını önlemekle yükümlüdürler. Üreticiler sattıkları ürünleri, kendi kurdukları veya diğer lisanslı tesislerde geri dönüşüme/kazanıma tabi tutmakla sorumludurlar. Üreticiler, elektronik atıkların geri dönüşümünü/kazanımını sağlamak ve daha kolay geri dönüşüm/kazanım için araştırmalar yapmak veya yaptırmakla yükümlüdürler. Avrupa Komisyonu, 22/95/EC sayılı Restriction of the Use of Certain Hazardous Substances (RoHS) (Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılması) yönergesiyle elektrik-elektronik cihazların üretiminde Pb, Cd, Cr, Hg ve bromlu alev geciktiricilerin kullanımını kısıtlamıştır (Çizelge 2) (EC, 23b). AB üyesi olmayan birçok ülkede (Japonya, Norveç, İsviçre ve ABD gibi) bu iki yönergenin içerik ve koşullarıyla uyumlu yasal düzenlemeler 444

Türkiye 22. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi 11-13 Mayıs 211 ANKARA yapılmakta ve proje çalışmaları yürütülmektedir (Widmer vd., 25). Ülkemizde T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (28a; 28b), Atık Elektrikli Elektronik Eşyaların (AEEE) Kontrolü Yönetmeliği ve Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik isimleri altında iki yönetmelik hazırlamaktadır. Buna göre, Ülkemizde de e- atıkların geri dönüşümü yasal olarak zorunlu olacaktır. 4 İKİNCİL KAYNAK OLARAK E- ATIKLAR E-atıklarda bulunan metal (Cu, Fe, Ni vb.) ve özellikle değerli metallerin (Au, Ag, Pd vb.) önemli bölümü baskılı devre kartlarında bulunmaktadır (Goosey ve Kellner, 22). Çizelge 3 te farklı e-atıkların metal içerikleri ve ekonomik potansiyeline katkısı görülmektedir. Buna göre, metal içerikleri e- atığın türüne ve modeline göre önemli farklılıklar göstermektedir. Cep telefonları, bakırın yanı sıra özellikle yüksek miktarda değerli metal (Au, Ag ve Pd) içermektedir (Çizelge 3). Buna göre cep telefonu atıkları, altın cevherlerine (~1-1 gr/ton Au) göre 35-35 kat daha fazla altın ve bakır cevherlerine (~,5-1 Cu) göre ise 13-26 kat daha fazla bakır içermektedir. Genel olarak e-atıkların ekonomik değerinin önemli bölümünü değerli metaller (Ag, Au ve Pd) ve ikinci olarak da bakır (Cu) oluşturmaktadır. Değerli metal içeriği, e- atıklardan metal geri kazanımı yönteminin seçilmesinde/geliştirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Örneğin, ergitme tesislerine beslenecek e-atığın, ekonomik olarak geri dönüşümü için değerli metal içeriğinin yüksek olması gerekmektedir (Hagelüken, 26). Fakat e-atıkların değerli metal içeriği ekonomik ve teknolojik nedenlerden dolayı giderek azalmaktadır. Örneğin, eski nesil kişisel bilgisayarlar (PC) bilgisayar başına 4 gr Au içermekte iken bu miktar 1 gr a gerilemiştir (Widmer vd., 25). Çizelge 3. E-atıkların metal içeriği ve metallerin e-atıkların ekonomik potansiyeline katkısı* (Hagelüken, 26;Yazıcı ve Deveci, 29; Deveci vd, 21). E-atık Cep Tel. PC Devre Kartı PC Devre Kartı (2) PC Devre Kartı (3) TV Devre Kartı TV Devre Kartı (2) E-atık Fe 5 7 3,6 2,1 28 (4),4 27,3 Cu 13 (5) 2 (1) 15,5 (41) 18,5 (11) 1 (29) 9,2 (62) 16,4 (16) Al 1 5 4,9 (3) 1,3 1 (7),75 11 (3) Pb,3 1,5 3,9 (3) 2,7 1,3 1,4 Ni,1 Sn,5 Ag gr/ton 138 (6) Au gr/ton 35 (65) Pd gr/ton 21 (24) Cevher 25,5 3 5,5,5 2 1 - *7 Şubat 211 tarihli metal fiyatları esas alınarak belirlenmiştir. 1,2 (2),4,3 (2),1 2,9 (4) 4,3 (32) 4,9 (8) 1,4 (11),72 (14) 1 (5) 38 (1) 694 (4) 28 (8) 86 (6) 21 (2) 25 (61) 6 (8) 86 (24) 2 (28) 3 (1) 15 (71) 11 (16) 39 (52) 1 (8) 3,7 (7) 2 (6) 445

E.Y.Yazıcı, H.Deveci Atık alanı Ağır metal kirliliği E-atıklar Yakma Dioksin ve furanlar Çalışan bileşenlerin yeniden kullanımı Nihai atık (çevresel etkisi düşük) Geri kazanım/ dönüşüm Ayrıştırma Geri kazanım Prosesi Temel ve değerli metaller kaynaklardan metal geri kazanımı için, 6-95 daha az enerji gerekir (Çizelge 4) (Cui ve Forssberg, 23). Çizelge 4. Geri kazanımla elde edilen metallerin/malzemelerin enerji tasarruf oranları (Cui ve Forssberg, 23). Metal/Malzeme Enerji tasarrufu () Alüminyum 95 Bakır 85 Demir ve çelik 74 Kurşun 65 Çinko 6 Kağıt 64 Plastik >8 Şekil 4. E-atıkların yönetimi (Yazıcı ve Deveci 29). E-atıkların yönetimi için olası seçenekler atık alanlarında depolama, yakma ve geridönüşüm/kazanımdır (Şekil 4). Atıkların ekonomik potansiyelinin değerlendirilmesi için geri dönüşüme tabi tutulması gerekmektedir. Ancak, e-atıkların önemli bir kısmı (~9) evsel atıklar ile birlikte depolanmakta veya yakılmaktadır (EC, 26). İngiltere de atığa ayrılan baskılı devre kartlarının (5. ton/yıl) ancak 15 i geri kazanım işlemlerine tabi tutulmaktadır (Goosey ve Kellner, 22). ABD de televizyon, bilgisayar ve cep telefonlarının geri dönüşüm oranı (26-27) sadece 18 dir (USEPA, 29). 5 E-ATIKLARDAN METALLERİN GERİ KAZANIMI Yüksek metal (özellikle değerli metal) içerikleri nedeniyle önemli bir ikincil kaynak konumundadır. E-atıklardan metallerin geri kazanımı doğal kaynakların korunması, atıkların en uygun şekilde yönetimi, metal ve metal olmayan kısımların kazanılması açısından büyük öneme sahiptir (Yazıcı ve Deveci, 29). Bununla birlikte, cevherlerden metal üretimi ile karşılaştırıldığında, ikincil E-atıklardan metallerin geri kazanımında fiziksel, hidrometalurjik ve pirometalurjik yöntemlere dayanan süreçler uygulanmaktadır (Şekil 5) (Cui ve Zhang, 28; Yazıcı ve Deveci, 29). Fiziksel ayırma yöntemleri (elektrostatik ayırma, eddy-current ayırma, manyetik ayırma ve ağır ortam/gravite ile ayırma), ekstraktif metalurjik işlemler öncesi sadece ön ayırma/zenginleştirme (ön hazırlık) yöntemleri olarak, malzeme miktarını azaltmak ve metal içeriğini arttırmak amacıyla uygulanır. Metal ve metal olmayan kısımlar, demir (Fe, Ni, Co) ve demir dışı metaller (değerli metaller, Cu ve Al) uygun fiziksel ayırma yöntemleri ile ayrılabilir. Fiziksel ayırma yöntemlerinin en önemli dezavantajı metal (Au, Ag, Pd ve Cu) kayıplarıdır (Hagelüken, 26). E-atıklardan metallerin geri kazanımında pirometalurji (Noranda, Boliden Rönnskär ve Umicore prosesleri) yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak bu yöntemler, yüksek işletme giderleri nedeniyle daha çok ekonomik potansiyeli yüksek değerli metal (Au, Pd gibi) bakımından zengin atıklar için uygundur (MBM, 21; Hagelüken, 26). Ergitme işlemi sırasında oluşan çevresel açıdan zararlı (özellikle dioksin ve furan içeren) gazlar ve tozlar hava kirliliğine neden olabilmektedir (Fishbein, 22). 446

Türkiye 22. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi 11-13 Mayıs 211 ANKARA çevreye zararlı maddelerden (organik veya inorganik) dolayı e-atıkların evsel atıklarla birlikte depolanması veya yakılması çeşitli çevresel sorunlara sebep olmaktadır. Bu nedenle de Ülkemizde, AB de ve diğer ülkelerde özellikle son yıllarda geri dönüşümü/kazanımı zorunlu kılan çeşitli yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Diğer taraftan e-atıklar, yüksek temel (Cu gibi) ve değerli metal (Au, Ag, Pd gibi) içerikleri nedeniyle önemli bir ekonomik potansiyele sahip ikincil kaynak durumundadır. Buna göre geri dönüşüm/kazanım e atıklar için en uygun atık yönetimi yöntemi olarak ortaya çıkmaktadır. Elektronik atıklardan metallerin geri kazanımı, Ülkemizin doğal/birincil metal kaynaklarının korunması ve verimli kullanılması yönüyle de önem kazanmaktadır. Şekil 5. E-atıklardan metallerin geri kazanımı süreçleri Hidrometalurjik yöntemler, yaş kimyasal yöntemlerdir; uygun reaktifler veya reaktif sistemleri kullanılarak katı malzemelerden metal/minerallerin liçi ve yüklü liç çözeltilerinden metal ve bileşiklerin tekrar kazanılması esasına dayanır. Pirometalurjik yöntemlerle karşılaştırıldığında hidrometalurjik yöntemler; ilk yatırım giderleri düşük, çevresel etkisi az, metal kazanma verimi yüksek ve nispeten küçük ölçekli uygulamalar için daha uygun yöntemlerdir. Ayrıca, hidrometalurjik süreçlerde, fiziksel yöntemler kullanıldığında oluşan metal kayıpları da (1-35) en aza inmektedir (Goosey ve Kellner, 22). Bu nedenlerden dolayı, e- atıklardan metallerin kazanımında hidrometalurjik yöntemler önemli bir potansiyele sahiptir (Goosey ve Kellner, 22; Cui ve Zhang, 28). 6 SONUÇLAR E-atıklar hızla gelişen teknolojinin getirdiği ve hızla artan yeni bir atık türüdür. İçerdiği TEŞEKKÜR Bu çalışma, 19M111 No lu TÜBİTAK projesi ve 29.112.8.1 No lu KTÜ BAP kapsamında yapılan çalışmalardan üretilmiştir. Desteklerinden dolayı TÜBİTAK a ve Karadeniz Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırma Prpjeleri Koordinasyon Birimi ne teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Anon, 29. PC Growth per Capita Between 1993 and 2. http://india.ewasteguide.info (18 Şubat 29). Cui, J. ve Forssberg, E., 23. Mechanical Recycling of Waste Electric and Electronic Equipment: A Review. J. of Hazardous Materials, 99, s.243-263. Cui, J. ve Zhang L., 28. Metallurgical Recovery of Metals from Electronic Waste: A Review. J. of Hazardous Materials, 158(2-3), s.228-256. Culver, J., 25. The Life Cycle of a CPU. http://www.cpushack.net/life-cycle-of-cpu.html (21 Şubat 29). Deniz, V., 28. E-atıklar: Büyüyen Tehlike. Geri Dönüşüm Teknoloji Sistemleri, 8, s.14-18. Deveci, H., Yazıcı, E.Y., Aydın, U., Yazıcı, R., Akcil, A. U. 21. Extraction of Copper from Scrap TV Boards by Sulphuric Acid Leaching Under Oxidising Conditions. Proc. of Going 447

E.Y.Yazıcı, H.Deveci Green-CARE INNOVATION 21 Conference, 8-11 November, Vienna, Austria, Paper no: 45. DPT, 26. Bilgisayar Sahipliğinin Yaygınlaştırılması. Devlet Planlanlama Teşkilatı, E-Dönüşüm Türkiye Projesi, 25 Yılı Eylem Planı, 34 Nolu Eylem Raporu, 36 s. EC, 23a. Directive 22/96/EC of the European Parliament and of the Council of 27 January 23 on Waste Electrical and Electronic Equipment (WEEE). Official Journal L 37, 13/2/23, 24-39 s. EC, 23b. Directive 22/95/EC of the European Parliament and of the Council of 27 January 23 on the Restriction of the Use of Certain Hazardous Substances in Electrical and Electronic Equipment (RoHS). Official Journal L 37, 13/2/23, 19-23 s. EC, 26. Implementation of Waste Electric and Electronic Equipment Directive in EU 25. European Commission, Technical Report Series, EUR 22231 EN, 18 s. ERP, 29. European Recycling Platform (ERP) Brochure. 4 s. http://www.erp-recycling.org (21 Şubat 29) Fishbein, B.K., 22. Waste in the Wireless World: The Challenge of Cell Phones. INFORM Inc., Mayıs, 13 s. Gartner Inc., 21. Gartner Says Mobile Phone Sales Will Exceed One Billion in 29. http://www.gartner.com/ (23 Şubat 29). Goosey, M. ve Kellner, R., 22. A Scoping Study: End-of-Life Printed Circuit Boards. Intellect and the Department of Trade and Industry, Makati City, 44 s. Gürer, T., 28. E-Hurda Nereye Gidiyor? National Geographic, Ocak, s.136-141. Hagelüken, C., 26. Recycling of Electronic Scrap at Umicore Precious Metals Refining. Acta Metallurgica Slovaca, 12, s.111-12. Kang, H-Y. ve Schoenung, J., 25. Electronic Waste Recycling: A Review of U.S. Infrastructure and Technology Options. Resources. Conservation and Recycling, 45(4), s.368-4. Kaya, M., 25. Küresel Elektronik Atık (e-atık) Pazarı 29 da 11 Milyar Doları Geçecek. Üniversite ve Toplum, 5(4), s.1-3. Kaya, M. ve Sözeri, A., 27. Elektronik Atık (E- Atık) Geri Dönüşümü/Kazanımı. AB Sürecinde Türkiye de Katı Atık Yönetimi ve Çevre Sorunları Sempozyumu (TÜRKAY 27), 28-31 Mayıs, İstanbul. Li, Y., Richardson, J.B., Walker, A.K. ve Yuan, P- C., 26. TCLP Heavy Metal Leaching of Personal Computer Components. J. of Environmental Engineering, 132(4), s.497-54. MBM, 21. Electronic Scrap: A Growing Resource. Metal Bulletin Monthly (MBM), Haziran, s.21-24. Modesitt, K. ve Gilbert, J., 25. The Growing E- waste Problem. Air & Waste Management Association, Mayıs, s.8-14. Robinson, B.H., 29. E-waste: An assessment of global production and environmental impacts. Sci.of the Total Environment, 48, s. 183 191 T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, 28a. Atık Elektrik Elektronik Eşyaların (AEEE) Kontrolü ve Yönetimi Yönetmeliği. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, 28b. Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı. TÜBİTAK, 1999. Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı (TUENA) Anaplanı Sonuç Raporu. T.C. Ulaştırma Bakanlığı, TUENA Proje Ofisi, Ekim, 93 s. UNEP, 26. The Environment in the News. UNEP (United Nations Enviroment Programme), 11 Aralık, 59 s. USEPA, 29. Statistics on the Management of Used and End-of-Life Electronics. http://www.epa.gov/ (2 Şubat 29). Uzelli, R., 28. Ayda 1 Milyondan Fazla Cep Telefonu Satılıyor. http://www.ntvmsnbc.com/ (25 Ocak 28). Widmer, R., Oswald-Krapf, H., Sinha-Khetriwal, D., Schnellmann, M. ve Böni, H., 25. Global Perspectives on E-waste. Environmental Impact Assessment Review, 25, s.436-458. Yazıcı, E.Y., Deveci, H., 29. E-atıklardan Metallerin Geri Kazanımı. Madencilik, 48 (3), s.3-18. Yazıcı, E.Y., Deveci, H., Alp, İ., Akçil, A., Yazıcı R. 21. Characterisation of Computer Printed Circuit Boards for Hazardous Properties and Beneficiation Studies. XXV. Int. Mineral Processing Congress, IMPC 21, 6-1 Sept., Brisbane, Australia, s.49-415. 448