TÜRKİYE ELEKTRONİK HABERLEŞME SEKTÖRÜ Üç Aylık Pazar Verileri Raporu 2009 Yılı 3. Çeyrek Temmuz-Ağustos-Eylül Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Kasım 2009, Ankara
İÇİNDEKİLER 1 GENEL PAZAR VERİLERİ... 1 1.1 YETKİLENDİRME VE HİZMET TÜRLERİNE GÖRE İŞLETMECİ SAYILARI... 1 1.2 İŞLETMECİ GELİRLERİ... 2 1.3 İŞLETMECİ YATIRIMLARI... 2 1.4 TOPLAM TRAFİK... 3 1.5 İSTİHDAM... 6 2 SABİT PAZAR VERİLERİ... 8 2.1 ABONE SAYILARI... 8 2.2 SABİT PAZARDA YATIRIM... 9 2.3 SABİT PAZARDA TRAFİK HACMİ... 10 2.4 STH (SABİT TELEFON HİZMETLERİ)... 12 3 İNTERNET VE GENİŞBANT VERİLERİ... 19 3.1 İNTERNET ABONE SAYILARI... 19 4 MOBİL PAZAR VERİLERİ... 25 4.1 ABONE SAYISI VE PENETRASYON... 25 4.2 MOBİL ABONE PROFİLİ... 27 4.3 MOBİL TRAFİK HACMİ... 31 4.4 MOBİL GELİR... 35 4.5 MOBİL YATIRIM... 39 5 ALTYAPI, KABLO VE DİĞER HİZMETLER... 42 6 SONUÇ... 44 i
ŞEKİLLER LİSTESİ ŞEKİL 1-1 TOPLAM YILLIK ARAMA TRAFİK MİKTARLARI... 3 ŞEKİL 1-2 TOPLAM ÜÇ AYLIK ARAMA TRAFİK MİKTARLARI... 4 ŞEKİL 1-3 TRAFİK DAĞILIMI (%)... 5 ŞEKİL 1-4 TRAFİK DAĞILIMI (MİLYON DAKİKA)... 6 ŞEKİL 1-5 İSTİHDAM MİKTARI... 7 ŞEKİL 2-1 SABİT ABONE SAYISI VE PENETRASYON... 8 ŞEKİL 2-2 TARİFE PAKETLERİNE GÖRE SABİT TELEFON ABONE YÜZDELERİ... 9 ŞEKİL 2-3 TT NİN YATIRIMLARI (MİLYON TL)... 10 ŞEKİL 2-4 TÜRK TELEKOM TRAFİK DAĞILIMI (%)... 11 ŞEKİL 2-5 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (TT YE DOĞRU) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 13 ŞEKİL 2-6 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (MOBİLE DOĞRU) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 13 ŞEKİL 2-7 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (YURTDIŞINA DOĞRU) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 14 ŞEKİL 2-8 STH TT SABİTTE SONLANDIRILAN ULUSLARARASI ÇAĞRI TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 15 ŞEKİL 2-9 STH TT MOBİLDE SONLANDIRILAN ULUSLARARASI ÇAĞRI TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 15 ŞEKİL 2-10 TRANSİT TRAFİK... 16 ŞEKİL 2-11 STH-TT SABİTTEN BAŞLATILAN TOPLAM TRAFİKTEKİ PAYLARI... 17 ŞEKİL 2-12 STH-TT İLGİLİ HİZMET GELİRLERİNE GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 17 ŞEKİL 2-13 STH-TT TELEFON HİZMETLERİ GELİRLERİNE GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 18 ŞEKİL 3-1 XDSL ABONE SAYISI... 20 ŞEKİL 3-2 TÜRKİYE VE AB ORTALAMA İNTERNET BAĞLANTI ÇEŞİDİ YÜZDELERİ... 21 ŞEKİL 3-3 HIZLARA GÖRE ADSL ABONELERİN DAĞILIMI... 21 ŞEKİL 3-4 GENİŞBANT ABONELERİN İŞLETMECİ BAZINDA DAĞILIMI, (%)... 22 ŞEKİL 3-5 BAZI AB ÜLKELERİ VE TÜRKİYE DE PERAKENDE SABİT GENİŞBANT HİZMETLERİNDEKİ PAYLAR, (%)... 23 ŞEKİL 3-6 TÜRKİYE VE BAZI AB ÜLKELERİNİN NÜFUSA GÖRE SABİT GENİŞBANT PENETRASYON ORANLARI... 24 ŞEKİL 3-7 TÜRKİYE VE BAZI AB ÜLKELERİNİN HANEHALKINA GÖRE SABİT GENİŞBANT PENETRASYON ORANLARI... 24 ŞEKİL 4-1 MOBİL ABONE SAYISI VE PENETRASYON... 25 ŞEKİL 4-2 TÜRKİYE VE BAZI AVRUPA ÜLKELERİNİN MOBİL PENETRASYON ORANLARI, (%)... 26 ŞEKİL 4-3 YILLARA GÖRE TÜRKİYE VE AB ÜLKELERİ MOBİL PENETRASYON ORANLARI, (%)... 27 ŞEKİL 4-4 ÖN ÖDEMELİ VE FATURALI MOBİL ABONE ORANLARI... 27 ŞEKİL 4-5 BAZI AVRUPA ÜLKELERİNDE ÖN ÖDEMELİ/FATURALI ABONELERİN DAĞILIMI... 28 ŞEKİL 4-6 İŞLETMECİ BAZINDA TOPLAM ABONE SAYILARI... 29 ii
ŞEKİL 4-7 TOPLAM TAŞINAN NUMARA SAYILARI... 29 ŞEKİL 4-8 MOBİL İŞLETMECİLERİN ABONE SAYISINA GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 30 ŞEKİL 4-9 İŞLETMECİ BAZINDA ÖN ÖDEMELİ / FATURALI ABONELERİN DAĞILIMI, (%)... 30 ŞEKİL 4-10 MOBİL İŞLETMECİLERİN DÖNEMLERE GÖRE TOPLAM TRAFİK MİKTARLARI... 31 ŞEKİL 4-11 MOBİL İŞLETMECİLERİN TRAFİĞE GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 32 ŞEKİL 4-12 MOBİL TRAFİK DAĞILIMI, (%)... 33 ŞEKİL 4-13 DÖNEMLERE GÖRE MOBİL SMS VE MMS MİKTARI (MİLYON ADET)... 34 ŞEKİL 4-14 İŞLETMECİ BAZINDA SMS SAYISI, (MİLYAR ADET)... 34 ŞEKİL 4-15 İŞLETMECİ BAZINDA MMS SAYISI, (MİLYON ADET)... 35 ŞEKİL 4-16 YILLAR İTİBARİYLE MOBİL TELEKOMÜNİKASYON HİZMETLERİNDEN ELDE EDİLEN GELİR... 36 ŞEKİL 4-17 MOBİL İŞLETMECİLERİN GELİR DAĞILIMI, 2008, (%)... 36 ŞEKİL 4-18 MOBİL İŞLETMECİLERİN GELİR DAĞILIMI, 2008, (%)... 37 ŞEKİL 4-19 ARPU (ABONE BAŞINA AYLIK GELİR, TL)... 38 ŞEKİL 4-20 MOBİL MOU, (DAKİKA/AY)... 38 ŞEKİL 4-21 YILLIK MOBİL YATIRIM (MİLYON TL)... 40 ŞEKİL 4-22 ÜÇ AYLIK MOBİL YATIRIM DEĞERLERİ (MİLYON TL)... 40 ŞEKİL 4-23 YILLIK MOBİL YATIRIM (MİLYON TL)... 41 ŞEKİL 5-1 TÜRKİYE DEKİ KABLO İNTERNET ABONE SAYISI... 43 iii
ÇİZELGELER LİSTESİ ÇİZELGE 1-1 YETKİLENDİRME VE HİZMET TÜRLERİNE GÖRE İŞLETMECİ SAYILARI... 1 ÇİZELGE 1-2 TELEKOMÜNİKASYON GELİRLERİ (YILLIK NET SATIŞ GELİRLERİ)... 2 ÇİZELGE 1-3 TOPLAM YILLIK YATIRIM... 3 ÇİZELGE 2-1 TÜRK TELEKOM TRAFİK DAĞILIMI (MİLYON DAKİKA)... 11 ÇİZELGE 3-1 İNTERNET ABONE SAYILARI... 19 ÇİZELGE 4-13G HİZMETİ KULLANICI VERİLERİ... 26 ÇİZELGE 4-2 AB MOU KIYASLAMASI... 39 iv
1 Genel Pazar Verileri Bu rapor, Türkiye elektronik haberleşme sektöründe faaliyet gösteren işletmecilerin Kurumumuza belirli periyotlarla göndermiş oldukları veriler esas alınarak hazırlanmıştır. Raporda 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemine (Temmuz-Ağustos-Eylül) ait veriler önceki dönemler ile kıyaslamalı olarak incelenmektedir. 1.1 Yetkilendirme ve Hizmet Türlerine Göre İşletmeci Sayıları 2009 yılı Kasım ayı itibariyle elektronik haberleşme sektöründe faaliyet gösteren işletmecilere verilen yetkilendirme sayısı 347 dir. Çizelge 1-1 de yetkilendirilmiş işletmecilerin sunulan hizmetlere göre dağılımına yer verilmektedir. Çizelge 1-1 Yetkilendirme ve Hizmet Türlerine Göre İşletmeci Sayıları Yetkilendirme Türü Hizmetler İşletmeci Sayısı Görev Sözleşmesi Uydu ve Kablo TV Hizmetleri 1 İmtiyaz Sözleşmesi Bildirim Kapsamında Hizmet Veren İşletmeciler GSM PAN Avrupa Mobil Telefon Sisteminin Kurulması ve İşletilmesi 3 IMT-2000/UMTS Altyapılarının Kurulması ve İşletilmesi ile Hizmetlerinin Sunulması 3 Çeşitli Telekomünikasyon Hizmetleri 1 Uydu Haberleşme Hizmeti 19 Uydu Platform Hizmeti 2 Altyapı İşletmeciliği Hizmeti 40 İnternet Servis Sağlayıcılığı Hizmeti 101 Sabit Telefon Hizmeti 66 Kablolu Yayın Hizmeti 8 GMPCS Mobil Telefon Hizmeti 3 Sanal Mobil Şebeke Hizmeti GMPCS Mobil Telefon Hizmeti 2 Kullanım Hakkı Ortak Kullanımlı Telsiz Hizmeti 56 Kapsamında Hizmet Altyapı İşletmeciliği Hizmeti 6 Veren İşletmeciler Sabit Telefon Hizmeti 17 Rehberlik Hizmeti 8 TOPLAM 347 11 1
1.2 İşletmeci Gelirleri Telekomünikasyon sektöründe toplam gelirlerin yıllar itibariyle gelişimine bakıldığında özellikle mobil telekomünikasyon hizmetlerinden elde edilen gelirler başta olmak üzere artış yaşandığı görülmektedir. Çizelge 1-2 de sabit ve mobil işletmecilerin 2004 yılından itibaren kesinleşmiş yıllık net satış gelir bilgilerine yer verilmektedir. 2008 yılında 20,4 milyar TL ye yaklaşan toplam net satış gelirleri 2007 yılına göre %5,7 oranında artmıştır. Net satış (TL) Çizelge 1-2 Telekomünikasyon Gelirleri (Yıllık Net Satış Gelirleri) 2004 2005 2006 2007 2008 T.Telekom 6.581.230.000 7.410.569.000 7.103.207.243 7.524.286.818 7.734.891.747 Turkcell 4.993.461.000 5.858.383.080 6.417.661.108 7.483.035.848 8.016.051.327 Vodafone 1.015.000.000 1.413.023.000 1.380.263.980 2.614.000.000 2.633.828.191 Avea 691.016.292 1.065.827.838 1.239.577.125 1.655.490.115 1.973.025.289 TOPLAM 13.280.707.292 15.747.802.918 16.140.709.456 19.276.812.781 20.357.796.554 *İşletmecilerin Kurumumuza gönderdiği kesinleşmiş yıllık gelir tabloları dikkate alınarak hazırlanmıştır. 1.3 İşletmeci Yatırımları Çizelge 1-3 te Türk Telekom ve mobil işletmecilerinin 2004-2008 yılları arasındaki toplam yıllık yatırım miktarlarına yer verilmektedir. Toplam yıllık yatırım bilgilerine bakıldığında 2008 yılı sonunda bir önceki yıla kıyasla Türk Telekom un ve Turkcell in yatırımlarını %33 oranında artırdıkları görülmektedir. Avea nın 2008 yatırım miktarının bir önceki yıla göre %497 oranında arttığı görülmektedir. Vodafone un 2008 yılı yatırım miktarı ise bir önceki yıla göre %17 artmıştır. Söz konusu işletmecilerin yatırımlarının toplamının 2007 yılına göre artış oranı %60,5 olarak gerçekleşmiştir. 2
Çizelge 1-3 Toplam Yıllık Yatırım Yatırım (TL) 2004 2005 2006 2007 2008 T.Telekom 525.992.190 470.532.065 554.475.627 1.033.192.969 1.375.310.179 Turkcell 683.479.000 983.456.000 812.968.000 904.261.000 1.199.627.179 Vodafone 40.288.847 109.755.958 502.452.516 380.979.959 446.725.928 Avea 224.011.979 350.000.000 593.302.533 160.257.254 958.236.891 TOPLAM 1.473.772.016 1.913.744.023 2.463.198.676 2.478.691.182 3.979.900.177 1.4 Toplam Trafik Şekil 1-1 de ve Şekil 1-2 de Türkiye elektronik haberleşme pazarında sabit ve mobil işletmecilerin oluşturduğu toplam trafik miktarına ve dağılımına yer verilmektedir. Şekil 1-1 de 2004 yılından itibaren yıllık trafik miktarlarına bakıldığında, toplam trafiğin durağan bir trend izlediği, ancak 2008 yılında artışa geçtiği görülmektedir. Diğer taraftan, toplam trafiğin dağılımına bakıldığında yıllar itibariyle mobil arama trafik miktarı artarken sabit arama trafik miktarının düştüğü görülmektedir. 2008 yılında, bir önceki yıla göre toplam trafik miktarı %14 artarak 103 milyar dakikayı geçerken, bu trafik miktarının yaklaşık %72 sini mobil trafik oluşturmaktadır. 120,0 Şekil 1-1 Toplam Yıllık Arama Trafik Miktarları Trafik Miktarı(Milyar dak.) 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 28,8 33,2 53,1 38,5 65,2 74,9 57,7 48,1 37,3 20,3 2004 2005 2006 2007 2008 Sabit Mobil 3
Şekil 1-2 de 2008 yılı başından itibaren üçer aylık dönemler halinde ele alınan trafik miktarlarına bakıldığında yıllara göre arama trafik miktarında olduğu gibi mobil trafikteki artış ve sabit trafikteki azalış dikkat çekmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde toplam mobil trafik miktarı 29,3 milyar dakikaya yükselirken, sabit trafik miktarı ise 5,3 milyar dakikaya düşmüştür. Bir önceki üç aylık döneme göre mobil arama trafik miktarı %8,9 artarken, sabit arama trafik miktarı %11,7 oranında azalmıştır. 2009 yılı ikinci çeyrekte yaklaşık 33 milyar dakika olan toplam trafik miktarı, üçüncü çeyrekte yaklaşık %5 oranında artarak 34,6 milyar dakika olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı ikinci yarısından itibaren mobil trafikteki artışın en önemli sebeplerinden birisinin Numara Taşınabilirliğinin yürürlüğe girmesi ile birlikte mobil işletmecilerinin abonelerine sunmaya başladıkları her yöne tarifeleri olduğu değerlendirilmektedir. 40,0 Şekil 1-2 Toplam Üç Aylık Arama Trafik Miktarları 35,0 Trafik Miktarı(Milyar dak.) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 7,5 14,6 7,5 17,0 7,1 20,8 6,6 6,3 22,5 22,9 6,0 26,9 5,3 29,3 Sabit Mobil 0,0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Şekil 1-3 ve Şekil 1-4 te Türkiye telekomünikasyon pazarında sabit ve mobil işletmecilerin oluşturduğu trafiğin yönlere göre dağılımı üçer aylık dönemler 4
halinde kıyaslanmaktadır. Şekilde görüleceği üzere, trafiğin büyük bir kısımını (%79,9) mobilden mobile giden trafik oluşturmaktadır. Söz konusu trafik mobil işletmecilerin kendi şebekelerinde gerçekleşen ve aynı zamanda diğer mobil şebekelere doğru yapılan aramalardan oluşmaktadır. Toplam arama trafiği üçer aylık dönemler itibariyle kıyaslandığında mobilden mobile arama trafik payının arttığı, sabitten sabite telefon trafiğinin toplam içindeki payının ise giderek azaldığı görülmektedir. Şekil 1-3 Trafik Dağılımı (%) 2009-3 79,9 4,7 13,3 2,0 2009-2 77,9 3,8 16,1 2,1 2009-1 75,5 2,9 19,0 2,7 2008-4 75,1 2,3 19,7 2,9 2008-3 72,0 2,5 22,0 3,6 2008-2 66,7 2,5 26,9 3,9 2008-1 63,5 2,4 30,3 3,8 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mobil-mobil Mobil-diğer Sabit-sabit Sabit-diğer 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde mobilden mobile trafik miktarı bir önceki yılın aynı dönemine göre %37,5 artarken, sabitten sabite arama trafik miktarı ise %25 azalmıştır. 5
Şekil 1-4 Trafik Dağılımı (milyon dakika) 2009-3 27.692 1.642 4.622 693 2009-2 25.681 1.262 5.321 704 2009-1 22.071 847 5.542 778 2008-4 21.808 670 5.721 831 2008-3 20.139 690 6.142 1.007 2008-2 16.345 613 6.603 946 2008-1 14.070 532 6.711 835 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mobil-mobil Mobil-diğer Sabit-sabit Sabit-diğer 1.5 İstihdam Şekil 1-5 te 2003 yılından bu yana yıllar itibariyle Türk Telekom, mobil işletmecileri ve STH (Sabit telefon hizmeti) işletmecilerinin istihdam ettiği çalışan sayılarına yer verilmektedir. 2003 yılında 61.219 kişinin istihdam edildiği Türk Telekom da bu rakam 2008 yılında %51 lik azalmayla 29.769 a düşmüştür. Ancak bu düşüşe rağmen sektördeki işletmeciler içerisinde en fazla istihdam sağlayan işletmecinin Türk Telekom olduğu görülmektedir. mobil işletmecilerinin 2008 yılında sağladığı istihdam 7.100 olurken, 2003 yılına göre %47 lik artış sağlanmıştır. 6
Şekil 1-5 İstihdam Miktarı 70.000 İstihdam 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 4.840 61.219 5.187 55.794 953 6.244 51.737 737 6.674 40.647 1.094 7.124 37.035 937 7.100 29.769 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Yıl STH İşletmecileri GSM Türk Telekom 7
2 Sabit Pazar Verileri 2.1 Abone Sayıları Sabit hat penetrasyonunun, mobil telefon kullanımındaki artışın da etkisiyle düşme eğiliminde olduğu görülmektedir. 2009 yılı Eylül sonu itibariyle yaklaşık 16,8 milyon sabit telefon abonesi bulunan Türkiye de penetrasyon oranı yaklaşık %23,5 seviyelerine düşmüştür (Şekil 2-1). Bununla birlikte Türkiye de ortalama hanehalkı büyüklüğünün 4,4 olduğu göz önünde bulundurulduğunda, sabit telefon hizmetleri pazarında Türkiye nin önemli bir kesimine ulaşıldığını söylemek mümkündür. Şekil 2-1 Sabit Abone Sayısı ve Penetrasyon Milyon 19 18 17 16 15 14 13 12 26,7 27,0 26,3 25,8 25,8 24,5 23,5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-Eylül 27,0 25,0 23,0 21,0 19,0 17,0 15,0 Yüzde,(%) Abone Sayısı Penetrasyon Bilindiği üzere 2004 yılında Türk Telekom, abonelerin kullanım oranlarını temel alarak oluşturduğu yeni tarife paketlerini 1 sunmaya başlamıştır. Şekil 2-1 de sabit telefon abonelerinin tercih ettikleri tarife paketlerine göre dağılımına yer verilmektedir. Bir önceki üç aylık dönemde toplam telefon 1 Türk Telekom 1 Ağustos 2004 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere ŞirketHatt, KonuşkanHatt, StandartHatt, HesaplıHatt ve YazlıkHatt olmak üzere beş ayrı tarife paketinde hizmet sunmaya başlamıştır. Türk Telekom 2008 yılı Haziran ayında tarife paketlerine Akşam konuşturan ve Uzun konuşturan, 2009 yılı Ocak ayında da jettvel ve Şi-Dakika tarifelerini eklemiştir. 8
abonelerinin %48,7 sini teşkil eden HesaplıHatt tarife paketinin 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemi sonunda payının %49,2 ye çıktığı, bir önceki üç aylık dönemde %39,6 lık paya sahip olan StandartHatt tarife paketinin payının ise %37,9 a düştüğü görülmektedir. Diğer tarifeleri tercih eden abonelerin toplam içindeki payının özellikle Akşam Konuşturan, Uzun Konuşturan ve Şİ-Dakika tarifelerine olan ilginin artmasıyla %12,8 e çıktığı görülmektedir. Şekil 2-2 Tarife Paketlerine Göre Sabit Telefon Abone Yüzdeleri 100% 2,2 2,2 2,7 4,0 7,3 11,6 12,8 75% 51,5 51,3 51,1 50,3 49,8 48,7 49,2 50% 25% 46,3 46,5 46,2 45,7 42,9 39,6 37,9 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 StandartHATT HesaplıHATT Diğer 2.2 Sabit Pazarda Yatırım 2004-2008 yılları arasında Türk Telekom un toplam yatırımlarının incelendiği Şekil 2-3 te 2007 ve 2008 yıllarında yapılan yatırımdaki artış dikkat çekmektedir. 2006 yılında yatırım miktarı 554 milyon TL iken, 2007 yılında 1 milyar TL yi aşmış, 2008 yılı sonunda %33 lük artışla 1.375 milyon TL yi bulmuştur. 9
Şekil 2-3 TT nin yatırımları (milyon TL) 1.400 1.200 Yatırım, milyon TL 1.000 800 600 400 200 526 471 554 1.033 1.375 0 2004 2005 2006 2007 2008 2.3 Sabit Pazarda Trafik Hacmi Şekil 2-4 te ve Çizelge 2-1 de sabit telefon trafik miktarı ve oranların dağılımına yer verilmektedir. Üçer aylık dönemlerde trafikte yaşanan gelişmelerin gösterildiği aşağıdaki şekilde 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde şebeke içi trafiğin 2 bir önceki yılın aynı dönemine göre toplam içerisindeki payını koruduğu ve %86,3 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Öte yandan yerleşik işletmeci tarafından DSL e yapılan yatırımlar ve genişbant abone sayısındaki artışa bağlı olarak dial-up trafiğinde belirgin bir düşüş gerçekleşmiş ve toplam trafikteki payı %1 in altına düşmüştür. 2 Şehir içi ve şehirlerarası trafik 10
Şekil 2-4 Türk Telekom Trafik Dağılımı (%) 2009-3 86,3 2,6 10,4 0,7 2009-2 87,8 2,0 9,6 0,7 2009-1 88,4 1,7 9,0 0,9 2008-4 87,6 1,9 9,4 1,1 2008-3 86,3 1,6 10,6 1,0 2008-2 87,2 1,7 9,8 1,4 2008-1 87,9 1,5 8,7 1,9 50% 55% 60% 65% 70% 75% 80% 85% 90% 95% 100% Şebeke içi Uluslararası Mobil Dial-up 2008 yılı üçüncü üç aylık döneminde 6,8 milyar dakika olan sabit ses trafiği, 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde yaklaşık %22 azalarak 5,3 milyar dakikaya inmiştir. Çizelge 2-1 Türk Telekom Trafik Dağılımı (milyon dakika) Trafik dağılımı Şebeke içi 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 6.471 6.364 5.913 5.525 5.376 5.346 4.587 Uluslararası 110 122 110 123 104 121 138 Mobil 644 712 726 595 549 584 555 Dial-up Toplam 137 101 103 67 53 40 35 7.362 7.299 6.852 6.310 6.082 6.091 5.315 11
2.4 STH (Sabit Telefon Hizmetleri) Sabit Telefon Hizmetleri (STH), işletmecilere ait her türlü telekomünikasyon şebekesi ve altyapısı üzerinden her türlü teknolojiyi kullanarak kullanıcılara şehiriçi, şehirlerarası ve/veya uluslararası telefon hizmeti sunulmasını kapsamaktadır. Başka bir ifadeyle, işletmeciler istedikleri teknolojiyi kullanarak kullanıcılara iliçi, illerarası ve uluslararası arama hizmeti sunabilmektedir 3. 2004 yılında sabit ses hizmetleri pazarının serbestleşmesinin ardından pazara yeni giren işletmecilerin durumu trafik ve gelir bilgileri ile ölçülmekte ve incelenmektedir. Şekil 2-5 te STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un başlattığı şehirlerarası trafiğe 4 ait payları 2008 ve 2009 yılları üç aylık dönemler itibariyle karşılaştırılmaktadır. Buna göre STH işletmecilerinin 2009 yılı ikinci üç aylık döneminde şehirlerarası arama trafiğindeki pazar payları %11 olurken, son bir yılda bu oran değişmemiştir. Türk Telekom un pazar payı 2009 yılı ikinci üç aylık dönem itibariyle %89 olmuştur. 3 2004 yılından bu yana STH işletmecileri sadece uzak mesafe telefon hizmetlerini sunabilmekte ve bu nedenle UMTH işletmecileri olarak adlandırılmaktaydı. 2009 yılında yapılan düzenlemeyle iliçi telefon hizmetleri de serbestleşmiştir. Ancak STH işletmecileri tarafından 2009 yılı ikinci üç ay sonuna kadar iliçi telefon hizmeti sunulamamıştır. 4 İşletmeciler (STH,TT) tarafından başlatılan şehirlerarası çağrılar. 12
Şekil 2-5 STH TT Çağrı Başlatma (TT ye doğru) Trafiği Kıyaslaması 100 80 91 89 89 87 88 89 Yüzde (%) 60 40 TT STH 20 9 11 11 13 12 11 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 Yıl/Dönem Şekil 2-6 da STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un başlattığı mobile doğru çağrı trafiğine ait payları karşılaştırılmaktadır. STH işletmecilerinin 2008 yılının üçüncü üç aylık döneminde söz konusu pazardan aldığı pay %11 iken, 2009 yılının üçüncü üç aylık döneminde aldıkları pay %16 olmuştur. Türk Telekom un pazar payı ise bir önceki yılın aynı dönemine göre %89 dan %84 e düşmüştür. Şekil 2-6 STH TT Çağrı Başlatma (Mobile doğru) Trafiği Kıyaslaması 100 80 91 89 89 87 85 85 84 Yüzde (%) 60 40 TT STH 20 9 11 11 13 15 15 16 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Yıl/Dönem 13
Şekil 2-7 de STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un yurtdışına doğru çağrı başlatma 5 trafiğine ait pazar payları karşılaştırılmaktadır. 2008 yılının üçüncü üç ayında söz konusu pazarın %88 ine sahip olan Türk Telekom un payı 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde %84 e düşerken, 2008 yılının üçüncü çeyreğinde pazarın %12 sine sahip olan STH işletmecilerinin payı 2009 üçüncü çeyreğinde %16 ya yükselmiştir. Şekil 2-7 STH TT Çağrı Başlatma (Yurtdışına doğru) Trafiği Kıyaslaması 100 80 87 86 88 83 80 82 84 Yüzde (%) 60 40 TT STH 20 13 14 12 17 20 18 16 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Yıl/Dönem Şekil 2-8 de STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un sabit şebekede sonlandırdıkları uluslararası çağrı trafiğine ait paylarına yer verilmektedir. 2008 yılı üçüncü üç aylık dönemde söz konusu pazardan %55 pay alan STH işletmecileri, 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde payını %57 ye yükseltmiştir. Türk Telekom un ilgili trafik pazarındaki payı son bir yıl içerisinde %45 ten %43 e düşmüştür. 5 İşletmeciler (STH,TT) tarafından başlatılan uluslararası çağrılar. 14
Şekil 2-8 STH TT Sabitte Sonlandırılan Uluslararası Çağrı Trafiği Kıyaslaması 80 70 Yüzde (%) 60 50 40 30 20 51 52 49 48 55 52 51 52 45 48 49 48 57 43 TT STH 10 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Yıl/Dönem Şekil 2-9 da STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un mobil şebekelerde sonlandırdıkları uluslararası çağrı trafiğine ait pazar payları karşılaştırılmaktadır. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemi itibariyle ilgili pazarda söz konusu pazar paylarının 2008 yılı üçüncü üç aylık dönemi ile kıyaslandığında değişmediği, STH işletmecilerinin payının %69, Türk Telekom un payının ise %31 olduğu görülmektedir. Şekil 2-9 STH TT Mobilde Sonlandırılan Uluslararası Çağrı Trafiği Kıyaslaması 80 60 51 65 69 62 65 58 69 Yüzde (%) 40 20 49 35 31 38 35 42 31 TT STH 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Yıl/Dönem 15
Şekil 2-10 da üçer aylık dönemler halinde STH işletmecilerinin transit trafik 6 miktarlarına yer verilmektedir. 2009 yılı üçüncü üç ayında 146 milyon dakika olarak gerçekleşen transit trafik miktarı bir önceki yılın aynı dönemine göre %7 oranında artmıştır. 180 150 Şekil 2-10 Transit Trafik Milyon dak. 120 90 60 95 125 137 117 99 115 146 30 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Şekil 2-11 de STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un sabit şebekede başlatılan toplam trafik miktarındaki paylarına yer verilmektedir. 2008 yılı üçüncü çeyreğinde STH işletmecilerinin söz konusu trafikteki payı %3,36 iken 2009 yılı üçüncü çeyreğinde %4,55 e çıkmış, Türk Telekom un payı ise geçen yılın aynı döneminde %96,64 iken %95,45 e gerilemiştir. 6 STH işletmecilerinin diğer bir işletmeci tarafından başlatılan çağrıları alıp sonlandırılmak üzere bir başka işletmeciye aktardığı trafik. 16
Şekil 2-11 STH-TT Sabitten Başlatılan Toplam Trafikteki Payları 100,00 97,56 96,68 96,64 96,35 96,27 96,14 95,45 80,00 Yüzde (%) 60,00 40,00 20,00 0,00 2,44 3,32 3,36 3,65 3,73 3,86 4,55 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 TT STH Şekil 2-12 de STH işletmecilerinin toplam gelirleri ile Türk Telekom un ilgili hizmet gelirlerine göre pazar paylarına yer verilmektedir 7. STH işletmecilerinin ilgili hizmetlerdeki gelir bakımından 2008 yılı üçüncü üç aylık dönemde pazar payları %27 olurken, 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde söz konusu pazar payları %21 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2-12 STH-TT İlgili Hizmet Gelirlerine Göre Pazar Payları, (%) 100% 80% 60% 40% 20% 21 25 27 27 29 30 79 75 73 73 71 70 21 79 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 TT STH 7 Şekil 2-12; STH işletmecilerinin Kurumumuza göndermiş olduğu üçer aylık gelir bilgileri ile Türk Telekom un aynı dönemlerde Kurumumuza bildirmiş olduğu şehirlerarası, uluslararası ve mobile giden aramalardan elde edilen gelir bilgileri kullanılarak elde edilmiştir. Ayrıca STH işletmecilerine iliçi telefon pazarının açılmasıyla, 2009 yılı üçüncü çeyrekte ilgili hizmet gelirlerine iliçi arama gelirleri de dâhil edilmiştir. 17
Şekil 2-13 te STH işletmecilerinin toplam gelirleri ile Türk Telekom un toplam telefon hizmetlerine ait gelirlerine göre pazar paylarına yer verilmektedir. 8 Söz konusu gelirlere göre STH işletmecilerinin 2008 yılı üçüncü çeyreğinde %9 olan pazar payının 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde %12 ye yükseldiği görülmektedir. Şekil 2-13 STH-TT Telefon Hizmetleri Gelirlerine Göre Pazar Payları, (%) 100% 90% 6 8 9 8 8 9 12 80% 70% 94 92 91 92 92 91 88 60% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 TT STH 8 Türk Telekom un şehiriçi, şehirlerarası, yurtdışı ve mobil aramaları ile sabit ücret, bağlantı-nakil ücretlerini içeren gelirleri kapsamaktadır. Bununla birlikte; elektronik haberleşme sektöründe sahip oldukları diğer yetkilendirmeler kapsamında başka hizmet alanlarında da faaliyet gösteren bazı STH işletmecileri gelir kalemlerini ayrıştırılmış olarak verememektedir. 18
3 İnternet ve Genişbant Verileri Genişbant internet erişiminde rekabet gelişmeye devam etmektedir. Yerleşik işletmecinin ADSL ve G.SHDSL portlarının İSS lere açılmasının ardından, İSS ler yeniden satış yöntemi ile son kullanıcılara ADSL hizmeti sunmaya başlamıştır. Diğer taraftan, yüksek hızlı veri iletimine imkân verecek yeteneğe kavuşturulmuş abone hattının, veri iletimi sunulmak üzere rekabetçi işletmecilerin erişimine açılmasını ifade eden veri akış erişimi yöntemi ile ve yerel ağın paylaşıma açılması yöntemiyle de İSS ler Türk Telekom dan hizmet almaya başlamıştır. 3.1 İnternet Abone Sayıları Çizelge 3-1 de Türkiye deki internet abonelerinin bağlantı çeşidine göre ve dönemlere göre sayıları ve bir önceki döneme göre toplam internet abone sayısındaki artış yüzdeleri verilmektedir. 2009 yılı Eylül sonu itibariyle Türkiye de yaklaşık 6,4 milyon internet abonesi bulunmaktadır. İnternet aboneliğinde 2009 yılının üçüncü üç aylık döneminde, bir önceki üç aylık döneme göre %4 lük artış gerçekleşmiş olup, mobil genişbant internet abonelerinin eklenmesi ile sene başından itibaren durağan seyreden internet abone sayılarında artış gerçekleşmiştir. Çizelge 3-1 İnternet Abone Sayıları 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 xdsl 5.009.135 5.292.840 5.616.697 5.894.522 6.000.174 6.056.519 6.057.986 Kablo İnternet 43.072 48.725 57.525 67.408 80.211 98.792 114.264 ISDN 15.719 23.145 17.003 17.096 18.001 17.161 15.211 Uydu 6.884 6.782 6.742 7.075 7.063 6.993 7.117 Mobil internet - - - - - - 218.812 TOPLAM 5.074.810 5.371.492 5.697.967 5.986.101 6.105.449 6.179.465 6.413.390 (%) Artış %10 %6 %6 %5 %2 %1 %4 19
Şekil 3-1 de xdsl abone sayısının üçer aylık dönemler itibariyle gelişimine yer verilmektedir. Bir önceki üç aylık döneme göre %0,2 artan xdsl abone sayısı 2009 yılı Eylül ayı sonu itibariyle yaklaşık 6 milyon seviyelerindedir. Şekil 3-1 xdsl Abone Sayısı 7.000.000 6.000.000 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 5.009.135 5.292.840 5.616.697 5.894.522 6.000.174 6.056.519 6.057.986 1.000.000 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Şekil 3-2 de Türkiye de ve AB ülkelerinde genişbant internet bağlantı çeşitleri dağılımına yer verilmektedir. Türkiye de genişbant abonelerinin %97,8 i DSL teknolojisini kullanırken AB ortalamasında bu değer %79,4 tür. AB ülkelerinde ortalama olarak %15,3 oranı ile kablo modem bağlantısı tercih edilirken, Türkiye de kablo internet hizmetinin genişbant içindeki payı %1,8 olarak gerçekleşmiştir. 2009 Temmuz ayı itibariyle sunulmaya başlanan 3G hizmetleri kapsamında mobil işletmecilerinden edinilen verilere göre 2009 üçüncü üç aylık dönemi itibariyle mobil genişbant internet abone sayısı 218.812 olarak gerçekleşmiştir. Üçüncü üç aylık dönem içerisinde toplam mobil internet kullanım miktarı ise yaklaşık 275 TByte tır. 20
Şekil 3-2 Türkiye ve AB Ortalama İnternet Bağlantı Çeşidi Yüzdeleri 100 97,8 80 79,4 Yüzde (%) 60 40 DSL Kablo Diğer 20 15,3 0 AB Ort. 5,3 1,8 Türkiye 0,4 *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB Ort. verisi Ocak 2009, Türkiye verisi Eylül 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. ADSL abonelerinin hızlara göre dağılımı incelendiğinde inde abonelerin yaklaşık %77 sinin 1 MBit/sn hız bağlantısına sahip abonelik türünü tercih ettiği görülmekte olup işletmecilerin sunmaya başladıkları 8 Mbit/sn e kadar hız imkânı sağlayan cazip fiyatlı tarife paketleri ile birlikte 8 Mbit/sn e kadar hız bağlantısına geçen abonelerin yüzdesi yaklaşık %19 a yükselmiştir. (Şekil 3-3) Şekil 3-3 Hızlara Göre ADSL Abonelerin dağılımı 76,52% 1 MBit/sn 2 MBit/sn 4 MBit/sn 0,10% 8 Mbit/sn'e kadar 18,69% 2,61% Diğer 2,09% 21
Şekil 3-4 te Türkiye deki genişbant abonelerinin işletmeci bazında dağılımına yer verilmektedir. Serbestleşmenin ardından hizmet sunmaya başlayan alternetif operatörlerin pazar payı 2009 Eylül ayı sonu itibariyle %6,3 olarak gerçekleşmiştir. Genişbant internet verilerine mobil genişbantın da eklenmesi ile birlikte TTNet in pazar payı %88,2 ye düşmüştür. Kablo internet hizmeti sunan işletmecilerin pazar payı %1,8 iken uydu ve ISDN işletmecilerinin pazar payı %0,3 ile sınırlı kalmıştır. Şekil 3-4 Genişbant abonelerin işletmeci bazında dağılımı, (%) 2009-3 88,2 6,3 1,8 3,4 0,3 2009-2 91,5 6,5 1,6 0,4 2009-1 92,4 5,8 1,3 0,4 2008-4 92,9 5,6 1,1 0,4 2008-3 93,7 4,9 1,0 0,4 2008-2 93,7 4,8 0,9 0,6 2008-1 94,1 4,6 0,8 0,4 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 xdsl TTNet xdsl Diğer ISSler Kablo Mobil Diğer Serbestleşmenin ardından alternatif işletmecilerin yeniden satış, veri akışı erişimi ve yerel ağın paylaşıma açılması gibi yöntemler aracılığı ile sundukları genişbant hizmetleri giderek artış göstermektedir. 30 Eylül 2009 tarihi itibariyle Yerel Ağın Paylaşıma Açılması (YAPA) ile 14.259 adet, al- 22
sat 9 yöntemiyle 6.183 adet bağlantı gerçekleştirilmiştir. Diğer genişbant bağlantıları Veri Akış Erişimi (VAE) ile gerçekleştirilmiştir. Şekil 3-5 te perakende sabit genişbant internet erişim hizmetlerinde AB ülkelerinde yerleşik işletmeci ve alternatif işletmecilerin paylarına yer verilmektedir. AB ülkelerinde genişbant hizmetlerinde yerleşik işletmecilerin ortalama payı %46 iken Türkiye de %92 seviyelerindedir. Şekil 3-5 Bazı AB ülkeleri ve Türkiye de Perakende Sabit Genişbant Hizmetlerindeki Paylar, (%) 100% 8 75% 75 71 62 60 58 54 54 53 50 43 40 45 50% 92 25% 0% 25 29 38 40 42 46 46 47 50 57 60 65 İngiltere Bulgaristan Malta İsveç Macaristan AB 27Ort. Belçika Fransa Polonya İspanya İtalya Finlandya Türkiye Yerleşik İşletmeci Alternatif İşletmeci *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB verileri Ocak 2009, Türkiye verisi Eylül 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. Şekil 3-6 da bazı AB ülkeleri ve Türkiye de nüfusa göre sabit genişbant penetrasyon oranları verilmektedir. Son yıllardaki hızlı genişbant artışına rağmen, Türkiye nin genişbant penetrasyon oranı hala Avrupa ülkeleri ortalamasının gerisinde görülmektedir. 9 ADSL, G.SHDSL ve VDSL dahil olmak üzere 23
Şekil 3-6 Türkiye ve Bazı AB Ülkelerinin Nüfusa Göre Sabit Genişbant Penetrasyon Oranları 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 37,3 28,4 27,5 24,6 22,9 20,2 19,0 16,5 16,3 13,2 11,7 Danimarka 11,2 İngiltere 8,6 Almanya Estonya Yüzde, (%) AB Ort. İspanya İtalya Portekiz Macaristan Polonya Romanya Bulgaristan Türkiye** *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB verileri Ocak 2009, Türkiye verisi Eylül 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. Şekil 3-7 de hanehalkı sayılarına göre hesaplanan sabit genişbant penetrasyon oranları karşılaştırılmaktadır. Bu durumda AB ülkeleri penetrasyon ortalaması %55 iken Türkiye de 2009 yılı üçüncü çeyreği itibariyle %38 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 3-7 Türkiye ve Bazı AB Ülkelerinin Hanehalkına Göre Sabit Genişbant Penetrasyon Oranları 80 60 40 20 74 62 55 55 45 45 42 39 38 38 31 21 0 Danimarka İngiltere Almanya AB Ort. Estonya 13 İspanya Yüzde (%) Macaristan Portekiz Türkiye** Polonya İtalya Bulgaristan Romanya *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB verileri Ocak 2009, Türkiye verisi Eylül 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. 24
4 Mobil Pazar Verileri 4.1 Abone Sayısı ve Penetrasyon 2009 yılı Eylül ayı sonu itibariyle Türkiye de %89 penetrasyon oranına karşılık gelen toplam 63,7 milyon mobil abone bulunmaktadır 10. Daha önceki dönemlerde sürekli artış eğiliminde olduğu u görülen mobil abone sayısı ve penetrasyon oranının 2009 yılı başından itibaren artış eğiliminin durduğu görülmektedir. Söz konusu durumun numara taşınabilirliği ile birlikte işletmeciler tarafından sunulan her yöne tarifeleri nedeni ile kullanıcıların ikinci aboneliklerini iptal ettirmesi sonucu gerçekleştiği değerlendirilmektedir. erlendirilmektedir. Bununla birlikte; Temmuz sonunda başlayan 3G hizmetleriyle 3G abone sayısı Eylül ayı sonu itibariyle 5,4 milyona ulaşmıştır. Şekil 4-1 de mobil abone sayıları ve penetrasyon oranları yıllar itibariyle karşılaştırılmaktadır. ştırılmaktadır. Şekil 4-1 Mobil Abone Sayısı ve Penetrasyon 70 %88 %92 %90 %89 %89 100% Abone Sayısı (Milyon) 60 50 40 30 20 10 %49 34,7 %60 43,6 %75 52,7 62,0 65,8 64,4 63,6 58,3 80% 60% 40% 20% Penetrasyon, (%) 0 5,4 2004 2005 2006 2007 2008 2009-1 2009-2 2009-3 0% 2G Abone Sayısı 3G Abone Sayısı Toplam Mobil Penetrasyon 10 Toplam mobil abone sayısına 5,4 milyon 3G abonesi dâhil edilmiştir. 25
Çizelge 4-1 de 3G hizmetlerine ait kullanım verileri gösterilmektedir. Eylül ayı sonu itibariyle 3G abone sayısı 5,38 milyon olurken 3G hizmetiyle birlikte mobil internet hizmeti alan kullanıcı sayısı yaklaşık 219.000 olmuştur. Bu dönemde toplam mobil internet kullanım miktarı 275 TByte olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 4-1 3G Hizmeti Kullanıcı Verileri 2009-3 (Temmuz-Ağustos-Eylül) 3G Abone Sayısı 5.386.800 Mobil İnternet Kullanıcı Sayısı 218.812 Mobil İnternet Kullanım Miktarı, TB 275 Şekil 4-2 de Türkiye ve bazı Avrupa ülkelerine ait mobil penetrasyon oranları karşılaştırılmaktadır. Haziran 2009 itibariyle AB ülkeleri içinde en yüksek mobil penetrasyon oranına sahip ülkeler, Yunanistan ve İtalya olarak görülmektedir. AB ülkeleri ortalama penetrasyon oranının ise %125 olarak gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Şekil 4-2 Türkiye ve Bazı Avrupa Ülkelerinin Mobil Penetrasyon Oranları, (%) 180 150 179 120 90 60 148 138 131 125 125 117 115 95 90 89 30 0 Yunanistan İtalya Finlandiya Almanya İngiltere AB Ortalama İrlanda Belçika Norveç Fransa Türkiye *Kaynak: Comreg, 2009 **AB Ülkeleri verileri Haziran 2009, Türkiye verisi Eylül 2009 tarihlidir. Yıllara göre mobil penetrasyondaki değişim AB ülkeleri ortalaması ve Türkiye karşılaştırması da Şekil 4-3 te görülmektedir. 26
Şekil 4-3 Yıllara Göre Türkiye ve AB Ülkeleri Mobil Penetrasyon Oranları, (%) Yüzde 140 120 100 80 60 40 20 0 112 125 103 119 95 85 92 89 89 89 75 49 60 2004 2005 2006 2007 2008 2009-2 2009-3 AB Türkiye *Kaynak: Comreg, 2009 4.2 Mobil Abone Profili Şekil 4-4 te Türkiye deki mobil abonelerin abonelik türlerine göre dağılımına yer verilmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık döneme bakıldığında mobil abonelerin yaklaşık %76 sını ön ödemeli abonelerin oluşturduğu görülmektedir. Son bir yıl içerisinde faturalı abonelerin oranının %20 den %24,3 e çıktığı görülmektedir. Şekil 4-4 Ön Ödemeli ve Faturalı Mobil Abone Oranları 100% 80% 19,5 19,9 20,0 20,4 21,9 23,7 24,3 Yüzde (%) 60% 40% 20% 80,5 80,1 80,0 79,6 78,1 76,3 75,7 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Faturalı Ön ödemeli 27
Şekil 4-5 te bazı Avrupa ülkeleri ile Türkiye ye ait mobil abone profili karşılaştırılmaktadır. AB ortalamasına bakıldığında mobil abonelerin %58 i ön ödemeli iken %42 sinin faturalı aboneler olduğu görülmektedir. Türkiye de mobil aboneler içinde ön ödemeli abonelerin payının AB ortalamasına göre oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Şekil 4-5 Bazı Avrupa Ülkelerinde Ön Ödemeli/Faturalı Abonelerin Dağılımı 100% 80% 60% 86 66 65 56 49 47 45 42 39 37 24 12 40% 20% 0% 14 34 35 44 51 53 55 58 61 63 76 88 Danimarka Fransa Avusturya İsveç Bulgaristan Çek Cumhuriyeti Belçika AB Ort. Macaristan İngiltere Türkiye İtalya Ön ödemeli *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB ülkeleri verileri Ekim 2008, Türkiye verisi Eylül 2009 tarihlidir. Faturalı Şekil 4-6 da mobil işletmecilerinin üç aylık dönemlere göre toplam abone sayıları verilmiştir. 2009 yılının üçüncü üç aylık döneminde, önceki üç aylık döneme göre abone sayıları bakımından Turkcell de %0,9, Avea da %2,8 oranında azalma gerçekleşirken, Vodafone nun abone sayısı %4,9 oranında artmıştır. 28
Şekil 4-6 İşletmeci Bazında Toplam Abone Sayıları 70 62,9 63,6 65,3 65,8 64,4 63,6 63,7 60 50 Abone Sayısı (milyon) 40 30 20 35,2 35,4 36,3 37,0 36,4 36,3 36,0 17,2 17,3 17,3 16,6 15,4 14,9 15,6 Avea Vodafone Turkcell Toplam 10 10,5 11,0 11,7 12,2 12,6 12,4 12,1 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Yıl-Dönem Şekil 4-7 de üç aylık dönemler içinde taşınan numara sayılarına yer verilmektedir. 2009 yılı Eylül ayı sonu itibariyle taşınan toplam numara sayısı yaklaşık 7,5 milyon olurken, 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde taşınan numara sayısı bir önceki üç aylık döneme göre %47 oranında artarak yaklaşık 3 milyon olarak gerçekleşmiştir. Taşınan Toplam Numara Sayısı 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 Şekil 4-7 Toplam Taşınan Numara Sayıları 3.015.291 2.054.328 1.309.935 653.362 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 29
Şekil 4-8 de mobil işletmecilerinin abone sayılarına göre pazar paylarına yer verilmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemi itibariyle abone sayısına göre Turkcell in %56,6, Vodafone un %24,5, Avea nın ise %18,9 luk paya sahip olduğu görülmektedir. Şekil 4-8 Mobil İşletmecilerin Abone Sayısına Göre Pazar Payları, (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 16,7 17,2 17,9 18,6 19,6 19,5 18,9 27,4 27,2 26,5 25,3 23,9 23,4 24,5 55,9 55,6 55,6 56,2 56,5 57,1 56,6 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Turkcell Vodafone Avea Şekil 4-9 da mobil işletmecilerinin 2009 yılı Eylül ayı sonu itibariyle abone profiline yer verilmektedir. Şekil incelendiğinde ön ödemeli, faturalı aboneler arasındaki oranın en yüksek olduğu işletmecinin Vodafone olduğu ve Vodafone un abonelerinin %86 sının ön ödemeli olduğu görülmektedir. Şekil 4-9 İşletmeci bazında ön ödemeli / faturalı abonelerin dağılımı, (%) 100% 80% 35 14 25 60% 40% 20% 65 86 75 0% Avea Vodafone Turkcell Ön ödemeli Faturalı 30
4.3 Mobil Trafik Hacmi 2009 yılı üçüncü üç aylık dönem sonu trafik bilgileri bir önceki üç aylık dönemle kıyaslandığında Avea nın %3,4, Turkcell in %11,2, Vodafone un ise %12,6 oranında trafik hacimlerini artırdıkları görülmektedir 11. Mobil trafik hacmindeki bu değişim dönemler itibariyle Şekil 4-10 da görülmektedir. 35,0 Şekil 4-10 Mobil İşletmecilerin Dönemlere Göre Toplam Trafik Miktarları 30,0 26,9 29,3 Toplam Trafik (milyar dak.) 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 22,5 23,0 20,8 17,0 14,6 10,4 10,8 11,4 12,7 10,4 8,4 6,8 6,0 6,0 6,2 5,5 4,4 5,5 2,3 2,6 6,6 6,0 7,0 8,5 8,8 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 7,9 Turkcell Vodafone Avea Toplam Dönem mobil işletmecilerinin dönemler itibariyle toplam mobil trafiğinden aldıkları pazar payları Şekil 4-11 de gösterilmektedir. Görüleceği üzere son bir yıl içinde trafiğe göre pazar paylarında Avea %21 den %30 a yükselmiş, Vodafone %29 dan %27 ye, Turkcell %50 den %43 e düşmüştür. 11 Yaşanan sel felaketi nedeniyle Vodafone, Eylül ayına ilişkin trafik bilgilerini bildirememiştir. Bu nedenle Vodafone un Eylül ayı şebeke içi trafiği olarak Ağustos ayı trafik verileri esas alınmıştır. Bir sonraki üç aylık dönemde bu grafik revize edilecektir. 31
Şekil 4-11 Mobil İşletmecilerin Trafiğe Göre Pazar Payları, (%) 100% 80% 15,8 15,3 21,2 24,4 28,7 31,6 29,9 60% 37,7 35,3 28,8 27,6 26,1 26,0 26,9 40% 20% 46,6 49,4 50,0 48,0 45,2 42,4 43,2 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Turkcell Vodafone Avea Şekil 4-12 de mobil işletmeciler tarafından üretilen toplam mobil trafiğin dağılımına yer verilmektedir. Şekilde görüleceği üzere, söz konusu trafiğin büyük bir kısmını (yaklaşık %74) mobil işletmecilerin kendi aboneleri arasındaki trafiği ifade eden şebeke içi trafik teşkil etmektedir. Mobil işletmecilerden diğer mobil işletmecilere doğru giden trafik bir önceki üç aylık dönemde toplam trafiğin %14,5 ini oluştururken, 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde %20,9 unu oluşturmaktadır. Diğer işletmecilere doğru trafikteki artışta işletmecilerin sunmaya başladıkları her yöne tarifelerinin etkili olduğu değerlendirilmektedir. 32
Şekil 4-12 Mobil Trafik Dağılımı, (%) 2009-3 73,6 20,8 5,6 2009-2 80,8 14,5 4,7 2009-1 88,7 7,6 3,7 2008-4 91,5 5,5 3,0 2008-3 90,1 6,6 3,3 2008-2 89,1 7,3 3,6 2008-1 89,3 7,0 3,6 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Şebeke içi Diğer mobil işletmecilere Sabit+yurtdışı Şekil 4-13 te mobil işletmecilerinin toplam SMS ve MMS sayılarındaki değişime yer verilmektedir 12. Gönderilen MMS sayısı henüz düşük seviyelerde seyrederken, SMS sayısında sürekli bir artış görülmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde SMS sayısı 33 milyarı geçerken, MMS sayısı 29 milyon seviyelerindedir. 12 Yaşanan sel felaketi nedeniyle Vodafone, Eylül ayına ilişkin SMS bilgilerini bildirememiştir. Bu nedenle Vodafone un Eylül ayı SMS miktarı olarak Ağustos SMS verileri esas alınmıştır. Bir sonraki üç aylık dönemde bu grafik revize edilecektir. 33
Şekil 4-13 Dönemlere Göre Mobil SMS ve MMS Miktarı (milyon adet) 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 33.559 30.193 27.425 24.941 21.765 17.146 13.985 31 55 71 34 29 29 29 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 SMS MMS Mobil aboneler tarafından gönderilen toplam SMS sayısının işletmeciler bazında dağılımı Şekil 4-14 te gösterilmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde, bir önceki üç aylık döneme göre SMS sayıları bakımından Turkcell %22, Vodafone %9 oranında artış sağlarken, Avea nın SMS sayısı %2 oranında azalmıştır. 100% 80% Şekil 4-14 İşletmeci bazında SMS Sayısı, (milyar adet) 5,3 6,4 7,3 8,7 9,6 9,7 9,5 60% 2,9 4,1 6,5 7,3 8,2 7,9 8,6 40% 20% 5,7 6,6 8,0 8,6 9,6 12,6 15,4 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Turkcell Vodafone Avea 34
Mobil aboneler tarafından gönderilen MMS sayısı son üç aylık periyot içerisinde bir önceki üç aylık döneme göre değişmezken, geçen senenin aynı dönemine göre %59 oranında azalmıştır. İşletmeci bazında gönderilen MMS sayıları incelendiğinde, 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde bir önceki çeyreğe göre MMS sayıları değişmemiştir (Şekil 4-15). Şekil 4-15 İşletmeci Bazında MMS Sayısı, (milyon adet) 100% 80% 2 2 2 2 2 2 2 6 7 6 8 8 11 11 60% 40% 20% 22 46 62 24 19 16 16 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Turkcell Vodafone Avea 4.4 Mobil Gelir Şekil 4-16 da 2004 yılından bu yana mobil telekomünikasyon hizmetlerinden elde edilen gelir bilgilerine yıllık olarak yer verilmektedir. Yıllar itibariyle artış eğiliminde olan mobil gelirler 2008 yılında 12,6 milyar TL olarak gerçekleşirken, bir önceki yıla göre %7,7 oranında artış söz konusudur. 35
Şekil 4-16 Yıllar İtibariyle Mobil Telekomünikasyon Hizmetlerinden Elde Edilen Gelir 15,0 12,0 Milyar TL 9,0 6,0 3,0 6,8 8,3 9,0 11,7 12,6 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 Şekil 4-17 de mobil işletmecilerin 2008 yılı toplam gelirlerine ait dağılıma yer verilmektedir. Şekilde görüleceği üzere mobil işletmecilerin gelirlerinin büyük bir kısmını (yaklaşık %78 i) konuşma gelirleri oluştururken, data gelirleri toplam gelirin %10 unu, SMS gelirleri ise %7 sini oluşturmaktadır. Şekil 4-17 Mobil İşletmecilerin Gelir Dağılımı, 2008, (%) 78% Konuşma SMS 5% 10% 7% Data Katma Değerli Hizmetler 36
Şekil 4-18 de her bir mobil işletmecinin 2008 yılı toplam gelirlerine ait dağılıma karşılaştırmalı olarak yer verilmektedir. Konuşma gelirleri, Vodafone un gelirlerinin %96 sını oluştururken, Avea nın gelirlerinin %80,7 sini, Turkcell in gelirlerinin ise %71,4 ünü oluşturmaktadır. Data gelirleri Turkcell in gelirlerinin önemli bir kısmını (%15,1) oluştururken, Avea nın gelirlerinin %1,1 ini oluşturmaktadır. Şekil 4-18 Mobil İşletmecilerin Gelir Dağılımı, 2008, (%) 100% 90% 0,5 3,5 6,4 5,9 1,1 11,8 15,1 80% 70% 60% 96,0 80,7 7,6 71,4 Katma Değerli Hizmetler Data SMS Konuşma 50% Vodafone Avea Turkcell 4.4.1 Abone Başına Aylık Gelir (ARPU) Abone başına elde edilen aylık gelir anlamına gelen ARPU mobil hizmetlerin fiyatları ve kullanım seviyelerinin en belirgin fonksiyonlarından biridir. Şekil 4-19 da Türkiye de hizmet veren mobil işletmecilerinin üçer aylık periyotlardaki ARPU rakamlarına yer verilmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönem itibariyle Turkcell için abone başına aylık gelir 19,4 TL, Vodafone için 15,1 TL, Avea için ise 18,6 TL dir. 37
Şekil 4-19 ARPU (Abone başına aylık gelir, TL) 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 17,0 13,1 15,7 18,5 13,2 16,0 20,6 14,2 16,4 18,6 15,3 14,6 18,1 14,1 14,0 18,6 13,7 16,5 19,4 15,1 18,6 0,0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Turkcell Vodafone Avea 4.4.2 Aylık Kullanım Miktarı (MoU) MoU, mobil telefon kullanım seviyesinin ölçümünde yaygın olarak kullanılan bir göstergedir. Ortalama bir abonenin aylık ortalama konuşma süresi olarak tanımlanmaktadır. Şekil 4-20 de üç mobil işletmecisinin 2008 ve 2009 yılı ortalama aylık MoU değerleri üç aylık dönemler halinde gösterilmektedir. Sürekli artış gösteren MoU değeri 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde 191 dakika olarak gerçekleşirken, bir önceki üç aylık döneme göre %15 artmıştır. 250 Şekil 4-20 Mobil MoU, (dakika/ay) 200 150 100 50 88 102 120 125 131 166 191 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 38
Çizelge 4-2 de bazı AB ülkeleri ile Türkiye deki ortalama mobil telefon kullanım sürelerine yer verilmektedir. Türkiye, 191 dakika olan ortalama aylık mobil kullanım süresi ile Almanya, Portekiz, İtalya, İspanya ve İngiltere nin üstünde yer almaktadır. Çizelge 4-2 AB MoU kıyaslaması Ülke MoU (dakika) Fransa 253 İrlanda 232 Türkiye 191 İngiltere 170 İspanya 157 İtalya Portekiz 136 124 Almanya 104 *Kaynak: Comreg, 2009 *AB ülkeleri verileri 2009 Haziran, Türkiye verisi 2009 yılı Eylül tarihlidir. 4.5 Mobil Yatırım Şekil 4-21 de mobil telekomünikasyon alanında faaliyet gösteren üç işletmecinin 2004-2008 yılları arasındaki toplam yıllık yatırım bilgilerine yer verilmektedir. 2008 yılı, mobil yatırımları bakımından 2.605 milyon TL ile en fazla yatırım yapılan yıl olurken 2007 yılına göre %75 oranında artış söz konusudur. 39
Şekil 4-21 Yıllık Mobil Yatırım (milyon TL) 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 948 1.443 1.699 1.493 2.605 0 2004 2005 2006 2007 2008 Şekil 4-22 de mobil işletmecilerin 2008 yılı başından itibaren üç aylık mobil yatırım değerlerine yer verilmektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde toplam 975 milyon TL değerinde yatırım yapılırken, toplam mobil yatırımda bir önceki üç aylık döneme göre %58 oranında azalış, bir önceki yılın aynı dönemine göre ise %125 oranında artış söz konusudur. Şekil 4-22 Üç Aylık Mobil Yatırım Değerleri (Milyon TL) 2400 2000 1600 1200 800 400 0 557 335 431 1282 913 2316 975 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 40
Şekil 4-23 te mobil işletmecilerin yaptıkları yıllık mobil yatırım değerlerine yer verilmektedir. 2008 yılında 2007 yılına göre tüm işletmeciler için artış eğilimi görülmekle birlikte dönemler itibariyle en fazla yatırımı Turkcell in yaptığı anlaşılmaktadır. Şekil 4-23 Yıllık Mobil Yatırım (milyon TL) Yatırım(Milyon TL) 1400 1200 1000 800 600 400 200 350 110 983 644 209 847 207 381 905 958 446 1200 0 2005 2006 2007 2008 Avea Vodafone Turkcell 41
5 Altyapı, Kablo ve Diğer Hizmetler Türkiye de bildirim kapsamında Altyapı İşletmeciliği Lisansı almış 40, kullanım hakkı kapsamında Altyapı İşletmeciliği Lisansı almış 6 işletmeci bulunmaktadır 13. Aktif altyapı işletmecilerinin 2008 yılı sonu itibariyle sahip oldukları toplam fiber uzunluğu 9.216 km, hizmet verdikleri kullanıcı sayısı ise 1.714 tür. Öte yandan Kurumumuzdan kablo platform hizmeti işletmeciliği lisansı alan 7 işletmeciden sadece bir tanesi aktif olarak hizmet vermektedir. Modem İletişim Hizmetleri Tic.Ltd.Şti., Ocak 2007 tarihinde kablo platform hizmeti işletmeci lisansı alarak Karadeniz bölgesinde kablo TV ve ek hizmetleri için altyapı çalışmalarına başlamıştır. İlgili şirketin 2009 Eylül ayı itibariyle Trabzon ilinde 450 kablo TV abonesi bulunmaktadır. Bu işletmecinin yanında, TÜRKSAT da görev sözleşmesi kapsamında kablolu yayın hizmeti vermektedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönem itibariyle Türkiye de toplam 1.150.963 kablo TV ve 114.264 kablo internet abone sayısına ulaşılmıştır. Türkiye de kablo internetteki abone sayısı gelişimi Şekil 5-1 de verilmiştir. Bir önceki üç aylık döneme göre yaklaşık %16 oranında artan kablo internet abone sayısı 114.264 e ulaşmıştır. 13 Altyapı İşletmeciliği hizmeti veren İşletmecilerin Kurumumuza gönderdiği yıllık bilgiler kullanılarak elde edildiğinden 2008 yılına ait verileri içermektedir. 42
Şekil 5-1 Türkiye deki Kablo İnternet Abone Sayısı 120.000 114.264 100.000 98.792 Abone Sayısı 80.000 60.000 40.000 43.072 48.725 57.525 67.408 80.211 20.000 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 Yıl-Dönem Bildirim kapsamında uydu haberleşme hizmetleri konusunda yetkilendirilmiş 19 adet işletmeci 7.117 aboneye uydu yer istasyonlarıyla uluslararası internet bağlantıları, video konferans, noktadan noktaya uluslararası uydu data devreleri gibi hizmetleri sağlamaktadır. Uydu platform lisansına sahip iki işletmeci D-Smart ve Digiturk tür. 2009 yılı Eylül ayı itibariyle D-Smart ın 1.074.613, Digiturk ün ise 2.037.391 abonesi bulunmaktadır. GMPCS Mobil Telefon Lisansına sahip 3 işletmeci 2009 Eylül ayı itibariyle 1.773 aboneye sahiptir. 43
6 SONUÇ 2009 yılı üçüncü üç aylık dönem sonu itibariyle Türkiye telekomünikasyon pazarında yaşanan gelişmeler kısaca aşağıdaki şekilde özetlenebilmektedir: 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde sabit ve mobil işletmecilerin net satış gelirleri yaklaşık 5,6 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Sabit abone sayısı 16,8 milyon, nüfusa göre penetrasyon %23,5 seviyelerindedir. 2009 yılı üçüncü üç aylık periyodu itibariyle sabit ses trafiği 5,3 milyar dakikadır. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönem neticesinde çağrı başlatma trafiği açısından STH işletmecileri; sabite doğru trafikte %13, mobile doğru trafikte yaklaşık %16 ve yurtdışına giden trafikte yaklaşık %16 pay almaktadır. Yurtdışından gelen uluslararası çağrıların sonlandırılmasında 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemi sonunda STH işletmecileri; sabitte sonlananlarda %57, mobilde sonlananlarda ise %69 pay almaktadır. 2008 yılı üçüncü üç aylık dönem itibariyle Türkiye de sabit işletmeciler tarafından üretilen toplam trafik içerisinde %3,36 pay alan STH işletmecileri 2009 yılı üçüncü üç aylık dönem sonunda %4,55 pay almaktadır. 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde STH işletmecilerinin hizmetleri ile Türk Telekom un aynı hizmetleri esas alındığında gelire göre pazar payı %21 dir. Türk Telekom un tüm telefon gelirleri esas alındığında ise STH işletmecilerinin gelire göre pazar payı %12 dir. 2009 yılı Eylül ayı sonu itibari ile Türkiye de yaklaşık 6,4 milyon internet abonesi bulunmaktadır. 3G hizmetiyle birlikte mobil internet hizmeti alan kullanıcı sayısı yaklaşık 218.812 olmuştur. Bu dönemde toplam mobil internet kullanım miktarı yaklaşık 275 TB olarak gerçekleşmiştir. 44
Türkiye de serbestleşmenin ardından hizmet sunmaya başlayan alternatif xdsl hizmeti sunan operatörlerin 2009 yılı Eylül sonu itibariyle perakende genişbant hizmetleri pazarında yaklaşık %6,5 pazar payı kazandığı görülmektedir. 2009 yılı Eylül ayı sonu itibariyle Türkiye de yaklaşık %89 penetrasyon oranı ile 63,7 milyon mobil abone bulunmaktadır. Eylül ayı sonu itibariyle 3G abone sayısı 5,38 milyona yükselmiştir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde yaklaşık 3 milyon numara taşınırken, numara taşınabilirliği sürecinin başlamasından 2009 Eylül sonuna kadar toplam 7,5 milyon mobil abone işletmecisini değiştirmiştir. Mobil abonelerin yaklaşık %76 sı ön ödemeli abonedir. 2008 yılı üçüncü üç aylık döneminde yaklaşık 20,8 milyar dakikaya ulaşan mobil trafik 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde 29,3 milyar dakika olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde ortalama aylık mobil kullanım süresi 191 dakika olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı üçüncü üç aylık dönemde yapılan toplam mobil yatırım 1 milyar TL ye yaklaşmıştır. 45