RAYLI SĠSTEMLER TEKNOLOJĠSĠ

T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI RAYLI SĠSTEMLER TEKNOLOJĠSĠ DĠREK DĠKME 522EE0046 Ankara, 2011

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıģ bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiģtir. PARA ĠLE SATILMAZ.

ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR... ii GĠRĠġ... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1... 3 1. DĠKĠLECEK DĠREĞĠN YERĠNĠ TESpĠT ETMEK... 3 1.1. Piketaj Planında Bulunan Semboller ve Anlamları... 3 1.2. Direk Açıklıklarının Seçiminde Önemli Hususlar... 4 1.2.1. Standart Direk Açıklıkları... 4 1.2.2. Portik Supl ve Portik Rijit Direkleri... 5 1.2.3. Direklere Gelen Moment ve Beton Direk Tipi Seçimi... 7 1.3. Kurplu Yolda FleĢ ve Hesabı... 9 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 10 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 11 ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2... 13 2. TEMEL YERĠNĠ HAZIRLAMAK... 13 2.1. Arazi Kesitleri... 13 2.2. Temelin Toprak Mukavemeti... 14 2.3.Temel Tipleri ve Özellikleri... 14 2.4. Temel Karnesine Yazılan Değerler... 17 2.5. Temel ve Direğe Ait Terimler... 18 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 19 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 21 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 3... 22 3. KAROT KOYMAK VE BETON DÖKMEK... 22 3.1. Karot Tanımı ve ÇeĢitleri... 22 3.2 Karot Tiji ve Malzemesi... 23 3.3. Temelde Kullanılacak Betonun Özellikleri... 23 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 25 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 27 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 4... 28 4. DĠREĞĠ YERĠNE MONTAJ ETMEK... 28 4.1. Direk Ayarı... 28 4.2. Direk Dibine Konan Kumun Özellikleri... 29 4.3. Çember Betonu... 30 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 31 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 33 MODÜL DEĞERLENDĠRME... 34 CEVAP ANAHTARLARI... 35 KAYNAKÇA... 36 i

AÇIKLAMALAR KOD 522EE0046 ALAN Raylı Sistemler Teknolojisi DAL/MESLEK Raylı Sistemler Elektrik Elektronik MODÜLÜN ADI Direk Dikme Raylı sistem teknolojisinde, kataner sistemlerinde piketaj MODÜLÜN TANIMI planı ve temel karnesi okuma, okuduğunu uygulama yeterliğinin kazandırıldığı bir öğrenme materyalidir. SÜRE 40 / 32 ÖN KOġUL Yok YETERLĠLĠK Piketaj ve temel karnesine göre direk dikmek Genel Amaç Standartların belirlediği kurallara uygun piketaj ve temel karnesi okuyarak direk dikebileceksiniz. Amaçlar MODÜLÜN AMACI 1. Dikilecek direğin yerini tespit edebileceksiniz. 2. Temel yerini hazırlayabileceksiniz. 3. Karot koyup beton dökebileceksiniz. 4. Direği yerine montaj edebileceksiniz. EĞĠTĠM ÖĞRETĠM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AÇIKLAMALAR Ortam: Sınıf, iģletme, kütüphane, ev, bilgi teknolojileri ortamı (internet) vb. kendi kendinize veya grupla çalıģabileceğiniz tüm ortamlar Donanım: Bilgisayar, tepegöz, projeksiyon, konuyla ilgili resim, materyal ve makine bağlantı elemanları Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru-yanlıģ testi, boģluk doldurma, eģleģtirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. ii

GĠRĠġ GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, Bu modül ile günümüzde hızla geliģen ulaģım sektörünün bir kolu olan raylı sistemler alanında kataner sistemlerindeki direk dikme iģlemini öğreneceksiniz. Raylı sistem taģımacılığı için elektrik enerjisi tercih edilmeye baģlanmıģtır. Bundan dolayı kataner hattı, ülkemizin her tarafına yayılacak ve bunun sonucu olarak kataner hatları artacaktır. Böylece kataner direklerini dikme iģlemi de önem kazanacaktır. Tren hızları arttıkça kataner hatlarının düzgün ve dengeli olmasının önemi de artmaktadır. Bunun için direğin projeye göre dikilmesi gerekir. Direk dikiminde yapılacak hata çok büyük olaylara sebep olabilir. Bu modül ile kataner direğinin projeye göre nasıl dikildiğini öğreneceksiniz. Direk dikme hakkında kazandığınız bilgileri uygulayabileceksiniz. 1

2

ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 Dikilecek direğin yerini tespit edebileceksiniz. ARAġTIRMA Bölgenizde bulunan TCDD istasyon Ģefliklerini ve varsa tramvay metro gibi iģletmeleri ziyaret ederek kataner direği dikme konusunda araģtırmalar yapınız. Ġnternet sitelerinden direk dikme ve piketaj konusunda araģtırmalar yapınız. 1. DĠKĠLECEK DĠREĞĠN YERĠNĠ TESPĠT ETMEK 1.1. Piketaj Planında Bulunan Semboller ve Anlamları ġekil 1.1: Piketaj planında bulunan bilgilerin sembolleri 3

Resim 1.1: Direk yeri tespit çalıģması 1.2. Direk Açıklıklarının Seçiminde Önemli Hususlar Direk açıklıklarının seçiminde önemli hususlar vardır. Bu hususlar aģağıda açıklanmaktadır. 1.2.1. Standart Direk Açıklıkları Direk açıklıklarını her defasında hazırlamak zaman kaybına neden olur. Bu yüzden 4,5 m artırılarak standart açıklık oluģturulur. Bu açıklıkların pantograf geniģliğine göre hangi kurplarda uygulanabilir olduğu tespit edilip maksimum fleģ değeri hesaplanır ve aģağıdaki gibi tablolar yapılır. StandartlaĢtırılmıĢ direk açıklıklarının bir kısmı tablolarda görüldüğü gibidir. 4

Tablo 1.1: Ġstasyon dıģı yollarda regülarize kataner için direk açıklıkları Tablo 1.2: Seksiyonman bölgelerde direk açıklıkları 1.2.2. Portik Supl ve Portik Rijit Direkleri Yolların ve arazinin müsait olduğu bölgelerde kataner müstakil direklere asılır. Direkler merkezkaç (santrifüj) betonarme veya çelikten imal edilir. TCDD hatlarında beton direkler kullanılmıģtır. Portallar ve portik supllar müstakil direk dikilemeyen çok yollu garlarda kullanılır. Bir portal veya portik suplun 6 yol katanerinden fazla olması ekonomik ve iģletmecilik açısından uygun değildir. Kataner tesislerinin sağlıklı ve yüksek hızlı olması için portal tercih edilmelidir. Kataner ankrajları piketaj planlarında tipleriyle belirtilir. Etap uzunlukları da yazılır. AntiĢöminman ankrajları da piketaja iģlenir. 5

Resim 1.2: Bitmek üzere olan iki katanerli bir portik rijit direkleri Resim 1.3: EskiĢehir Garı nda portik supl direkleri 6

1.2.3. Direklere Gelen Moment ve Beton Direk Tipi Seçimi ġekil 1.2: Direk boyu ve moment hesabı Direklere gelen momentin tespiti için aģağıdaki bilgiler gereklidir: Kurp yarıçapı Açıklık Montaj sistemi ve ağırlıkları Ġletkenlerin teknik özellikleri Tellerin gerilmeleri Seyir teli ve sistem yüksekliği Raydan temel üstüne mesafe (e değeri) Direk ekseni ile en yakın ray arası mesafe (emplantasyon) Yukarıdaki bilgiler tespit edildikten sonra direklere gelen momentler hesaplanır. Kolaylık olması amacıyla tablolar hazırlanmıģtır. TCDD kataner sistemlerinde beton direk kullanıldığından tespit edilen bu momentler beton direklere uyarlanmıģtır. Ekonomik olması için direklerin kuvvetli ankastraman noktasında, direklere gelen momentler için tablolar hazırlanmıģtır. Momentlerin hesaplanmasında lüzumlu olan kurp yarıçapı, açıklık seyir teli ile sistem yükseklikleri piketaj ve profil planlarından; raydan temel üstüne ve direk yüzüne lan mesafeler ise kesit planlarından tespit edilir. 7

BETON DĠREKLER TAM TEPE NET BRÜT BURULMA TEMEL TAKRĠBĠ TEPE ĠÇĠ SIRA DĠREK BOY ÇAPI MOMENT MOMENT MOMENTĠ BOY AĞIRLIK KUVVETĠ NO TĠPĠ m cm kgm kgm kgm cm kg klg 1 B0-9 9 22 2500 3043 150 130 1050 325 2 B0-9. 5 9,5 22 2500 3123 150 130 1135 305 3 B0-10 10 22 2500 3210 150 130 1220 287 4 B0-10. 5 10,5 22 2500 3303 150 130 1310 272 5 B1-9 9 22 3500 4043 150 130 1070 455 6 B1-9. 5 9,5 22 3500 4123 150 130 1155 427 7 B1-10 10 22 3500 4210 150 130 1240 402 8 B1-10. 5 10,5 22 3500 4303 150 130 1330 380 9 B2-9 9 22 4500 5043 150 130 1085 584 10 B2-9. 5 9,5 22 4500 5123 150 130 1170 549 11 B2-10 10 22 4500 5210 150 130 1260 517 12 B2-10. 5 10,5 22 4500 5303 150 130 1350 489 13 B2-11 11 22 4500 5404 150 130 1445 464 14 B3-9 9 27 6000 6640 240 150 1380 800 15 B3-9. 5 9,5 27 6000 6729 240 150 1480 750 16 B3-10 10 27 6000 6830 240 150 1585 706 17 B3-10. 5 10,5 27 6000 6937 240 150 1695 667 18 B3-11 11 27 6000 7057 240 150 1805 632 19 B3-12 12 27 6000 7306 240 150 2040 571 20 B3-13 13 27 6000 7591 240 150 2285 522 21 B4-10 10 27 10000 10830 300 150 1640 1176 22 B4-11 11 27 10000 11057 300 150 1870 1053 23 B4-12 12 27 10000 11306 300 150 2105 952 24 B4-13 13 27 10000 11391 300 150 2360 870 25 B4-14 14 27 10000 11909 300 150 2625 800 26 B4-15 15 27 10000 12260 300 150 2905 741 27 B5-12 12 32 15000 16488 300 150 2600 1429 28 B5-13 13 32 15000 16810 300 150 2900 1304 29 B5-14 14 32 15000 17167 300 150 3215 1200 30 B5-15 15 32 15000 17561 300 150 3545 1111 31 B6-13 13 32 25000 26810 300 180 3060 2232 32 B6-14 14 32 25000 27167 300 180 3395 2049 33 B6-15 15 32 25000 27561 300 180 3725 1894 34 B7-14 14 32 35000 37167 300 180 3605 2869 35 B7-15 15 32 35000 37610 300 180 3960 2652 36 B7-16 16 32 35000 38011 300 180 4225 2465 37 B7-17 17 32 35000 38441 300 180 4485 2303 Tablo 1.3: Beton direkler 8

1.3. Kurplu Yolda FleĢ ve Hesabı Kurpta iki direk arasındaki en büyük fleģ değeridir. Tatbikatta, ray üzerindeki direkler arasına ip gerilerek rayla ip arası en büyük mesafe bulunur. O açıklığın fleģ değeri tespit edilmiģ olur. FleĢ Formülü F=a 2 / 8xR R=Kurp yarıçapı A=Direk açıklığı ÖRNEK Kurp yarıçapı 1000 metre olan yolda direk açıklığı 54 metre ise iki direk arasındaki yolun fleģini bulunuz. F=54 2 /8x1000=0,364 m 9

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ AĢağıdaki iģlemleri uygulayarak dikilecek direğin yerini tespit ediniz. ĠĢlem Basamakları Piketaj planını okuyunuz. Arazide projeye göre ölçüm yapınız. Direğin yerini raya iģaretleyiniz. Öneriler ĠĢlemi yaparken projeyi iyice inceleyiniz. Gerekli araç gereci yanınızda bulundurunuz. ÇalıĢmaya baģlamadan önce gerekli önlemleri alınız. Direk tiplerini kataloglardan tespit ediniz. 10

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iģaretleyiniz. 1. AĢağıda verilen sembollerden hangisi portik supl sembolüdür? A) B) C) D) 2. Direk açıklıkları, coğrafi bölgeler dikkate alındığında 1600 lük pantografta kaç metreye kadar çıkabilir? A) 54 m B) 58,5 m C) 65 m D) 67,5 m 3. Portik supl direkleri arasında en fazla kaç yol kataneri bulunur? A) 5 B) 6 C) 4 D) 3 4. Direklere gelen momentin tespiti için aģağıdaki bilgilerden hangisi gerekli değildir? A) Kurp yarıçapı B) Açıklık C) Tellerin gerilmeleri D) Ġki ray arası mesafe 5. Kurp yarıçapı 2000 metre olan yolda direk açıklığı 50 metre ise iki direk arasındaki yolun fleģin değeri aģağıdakilerden hangisidir? A) 1 m B) 0,5 m C) 0,25 m D) 0,15 m DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 11

KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Çevrenizdeki raylı sistem kullanım alanlarını ziyaret ettiniz mi? 2. Ziyaretinizde piketaj planı sordunuz mu? 3. Yetkilinin size verdiği planı yetkiliye sorular sorarak incelediniz mi? 4. Plan üzerindeki sembolleri anlamakta zorluk çektiniz mi? 5. Yetkiliden piketaj planı üzerindeki bölgeleri göstermesini istediniz mi? 6. Porik supl ve portik rijit direklerini incelediniz mi? 7. Direklere gelen momente göre beton direk seçimi yaptınız mı? 8. Raylı sistemin kurplu yolda fleģ değerini hesapladınız mı? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 12

ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2 Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında temel yerini hazırlayabileceksiniz. ARAġTIRMA Bölgenizde bulunan TCDD istasyon Ģefliklerini ve varsa tramvay metro gibi iģletmeleri ziyaret ederek piketaj konusunda araģtırmalar yapınız. Ġnternet sitelerinden piketaj konusunda araģtırmalar yapınız. 2. TEMEL YERĠNĠ HAZIRLAMAK 2.1. Arazi Kesitleri Arazi kesitlerine göre direğin dikileceği yer tespit edilerek plan üzerine iģlenir. Ray üstünden temelin geldiği toprak üstü bulunur (e değeri). Arasman: Ray üstünden direk dibine kadar olan mesafeye denir. Emplantasyon: TCDD projelerinde direk ekseni ile yakın ray kenarı arasındaki mesafedir. Normal Ģartlarda 232 cm alınır. Gar ve istasyon peronlarında yolcuların rahat geçebilmesi için 340 cm ye kadar alınabilir. TCDD yapı gabarisine göre yol ekseni, yapı (direk yüzü) arası zorunlu hâllerde 200 cm alınabilir. Elektrifikasyon yapı gabarisinde bu ölçü 250 cm dir. Hızlı tren projesi ile beraber yeni projelerde emplantasyon direk ekseni ile yol ekseni arası alınmaktadır. Normal Ģartlarda 315 cm olmaktadır. ġekil 2.1: Arazi kesit planı 13

2.2. Temelin Toprak Mukavemeti Temel ebatlarının hesabında direğin dikileceği toprağın mukavemeti belirlenmelidir. Toprak mukavemeti, çeģitli aletlerle arazide veya alınan numunelerle laboratuvarlarda tespit edilir. Ancak edinilen tecrübelere göre aģağıdaki değerler toprak mukavemeti olarak kabul edilebilir. Zemin Cinsi Mukavemeti YumuĢak ve dolgu toprakta Pt = 1 Normal tabii toprakta Pt = 1.7 Sert toprakta Pt = 2.5 Kilsi toprakta Pt = 4 2.3.Temel Tipleri ve Özellikleri PRĠZMATĠK TEMEL EBATLARI Pt = 1 kg/cm² Pt = 1,7 kg/cm² Temel tipi a b H V Temel tipi a b H V B.1 100 130 160 2.08 B.1 90 110 160 1.58 B.2 100 150 170 2.55 B.2 100 130 170 2.21 B.3 110 180 180 3.56 B.3 110 150 180 2.97 B.4 110 240 190 5.02 B.4 110 190 190 3.97 B.5 140 280 200 7.04 B.5 130 210 200 5.46 B.6 150 300 210 9.45 B.6 140 250 220 7.7 Tablo 2.1: BA tipi prizmatik temeller Pt = 2,5 kg/cm² Pt = 4 kg/cm² Temel tipi a b H V Temel tipi a b H V B.1 80 80 160 1,02 B.1 70 70 160 0,78 B.2 80 80 170 1,09 B.2 70 70 170 0,83 B.3 80 100 180 1,44 B.3 80 80 180 1,15 B.4 100 120 190 2,29 B.4 80 100 190 1,33 B.5 110 160 200 3,52 B.5 100 120 200 2,40 B.6 130 190 220 5,43 B.6 100 150 220 3,30 Tablo 2.2: BA tipi prizmatik temeller Temel tipi a1 a2 b H V BK.1 80 180 110 180 2.77 BK.2 80 200 110 180 3.17 BK.3 100 220 120 180 3.67 BK.4 120 240 140 180 4.53 BK.5 140 300 150 200 6.6 BK.6 160 360 150 220 8.58 Tablo 2.3: BK tipi kuyruklu temeller 14

Temel tipi a b H V Mb 3IPe 150 120 180 3,24 10000 4IPe 180 130 180 4,21 14000 5IPe 210 150 180 5,67 18000 6IPe 220 160 180 6,34 21000 7IPe 230 180 180 7,45 25000 8IPe 240 190 180 8,21 28000 9IPe 250 190 200 9,50 34000 10IPe 260 210 200 10,92 38000 Tablo 2.4: IPe tipi prizmatik portal temelleri Temel tipi a1 a2 b H F (kg) 1Ae 100 160 80 110 1300 2Ae 120 180 80 110 1700 3Ae 140 200 90 110 2300 4Ae 140 220 100 120 3000 5Ae 170 240 100 120 4700 6Ae 190 260 120 120 6000 Tablo 2.5: Ae tipi ankraj temelleri Temel tipi a1 a2 b H F (kg) 1As 140 220 100 140 1300 2As 180 260 100 140 1700 3As 180 270 120 140 2300 4As 200 280 130 140 3000 5As 220 300 130 140 4700 6As 240 320 130 140 6000 7As 260 340 130 150 7000 Tablo 2.6: As tipi yükseltilmiģ ankraj temelleri 15

a) BA tipi prizmatik temeller b) BK tipi kuyruklu temeller c) Ankraj temelleri ġekil 2.3: Temel çeģitleri 16

ġekil 2.4: Projede ray üzerine yazılacak hususlar 2.4. Temel Karnesine Yazılan Değerler Temel karnesinde aģağıdaki bilgiler ve kodlamalar olmalıdır: Direk ve lente numarası Temel tipi Pt toprak mukavemeti A temelin raya dik boyu b temelin raya paralel boyu Temel kenarının raya mesafesi H temel çukuru derinliği e raydan temel üstüne mesafe A raydan direk altına mesafe k direk altında kalan beton I raydan direk ortasına mesafe V temel hacmi Direk tipi Ters fleģ Karot (kalıp) tipi Ankraj lente tipleri Seyir teli yüksekliği Direğe gelen moment Emplantasyon, siyah kot, yol kazık kotları, dever, eğim 17

2.5. Temel ve Direğe Ait Terimler Siyah kot: Demir yolu profil planını hazırlamak için yapılacak Ģenaj ve nivelman çalıģmalarına esas olmak üzere tespit edilen ray üstü kotudur. Ġdeal profil planında ve yol çalıģmalarında siyah kot, kırmızı kot farkı sıfırdır. Kırmızı kot: Temel üst seviyesinden rayın üst noktası arasında bulunan mesafedir. Yol kazık kotları: Demir yolu boyunca aliğmanda 25 m, kurplu yollarda 10 m aralıklarla dikilmiģ kazıklardır. Bu kazıkların tepe noktası, deniz seviyesinden olan yüksekliği milimetre bazında gösterir. Yolun kırmızı ve siyah kotu bu kottan değerlendirilir. Dever: Demir yolunun iki rayı arasındaki milimetre cinsinden yükseklik farkıdır. Aliğmanda dever sıfırdır. Kurplu yolda ise kurp yarçapına ve trenlerin hızına bağlı olarak dever verilerek kazığın karģısına yazılır. Dever trenlerin merkezkaç kuvvetini önlemek için uygulanır. Eğim: Yolun iniģ ve çıkıģlarda binde bazında değeridir. Yani yolun bin metredeki yükseltisini ifade eder. 18

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Direğin temel yerini tespit ediniz. ĠĢlem Basamakları Projeye göre temel yerini tespit ediniz. Öneriler Temel ölçülerini arazide belirleyiniz. Ölçülere göre temel yerini kazınız. ÇalıĢma ortamında gerekli güvenlik önlemlerini alınız. Yapılacak araģtırmanın kaynaklarını belirleyiniz. Projede kullanılan direk temel sembollerini öğreniniz. Kataner sisteminde kullanılan temel tiplerini öğreniniz. Kataner sisteminde kullanılan direk tiplerini iyi öğrendikten sonra bu iģlemi yapınız. 19

KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Bulunduğunuz bölgedeki arazi çeģidini öğrendiniz mi? 2. Bulunduğunuz bölgedeki arazinin kesit planını incelediniz mi? 3. Bulunduğunuz bölgedeki arazinin toprak yapısını ve mukavemetini öğrendiniz mi? 4. Temel karnesi üzerindeki sembolleri anlamakta zorluk çektiniz mi? 5. Çevrenizde bulunan raylı sistem direklerinin temellerini araģtırdınız mı? 6. Temel açılması için hangi verilerin olması gerektiğini öğrendiniz mi? 7. Temel karnesinde hangi bilgilerin olması gerektiğini öğrendiniz mi? 8. Arazi durumuna göre temel tipini belirlediniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 20

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iģaretleyiniz. 1. TCDD projelerinde direk ekseni ile yakın ray kenarı arasındaki mesafeye ne denir? A) Aramsan B) Emplantasyon C) Arazi kesiti D) Ankraj 2. Normal Ģartlar altında direk ekseni ile yakın ray kenarı arası mesafe ne kadardır? A) 2,22 m B) 2,35 m C) 2,32 m D) 2,50 m 3. Gar ve istasyon peronlarında yolcuların rahat geçebilmesi için emplantasyon ne kadar olabilir? A) 3,40 m B) 2,40 m C) 3,35 m D) 4,50 m 4. Sert toprakta toprak mukametinin (Pt) değeri nedir? A) 1 B) 1,7 C) 2 D) 1,5 5. Demir yolunun iki rayı arasındaki milimetre cinsinden yükseklik farkına ne denir? A) Aramsan B) Emplantasyon C) Eğim D) Dever DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 21

ÖĞRENME FAALĠYETĠ 3 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 3 AMAÇ Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında karot koyup beton dökebileceksiniz. ARAġTIRMA Çevrenizde bulunan raylı sistem iģletmelerinden direk temel atma iģleminin nasıl yapıldığını öğreniniz. Çevrenizde bulunan iģletmelerden direkte kullanılan karot çeģitlerini öğreniniz. 3. KAROT KOYMAK VE BETON DÖKMEK 3.1. Karot Tanımı ve ÇeĢitleri Temele direğin oturtulması için beton içine konan ve beton donduktan sonra çıkartılan bir kalıp Ģeklidir. Birbirine menteģelerle bağlanmıģ üç parçadan oluģmuģtur. Üç parçadan sonuncu parça bir tij vasıtası ile ilk parçaya bağlanır. Temel içine beton dökülmeden yanık yağ ile dıģ kısmı yağlanmıģ karot ölçülerine göre yerleģtirilir. Eksen istikametinde üst noktalarına kaynatılmıģ iki adet delikli tij mevcuttur. Bu tijler ile toprak seviyesinde sabitlenir. Beton donduktan sonra parçaları birbirine bağlayan tij bağlantı yerinden çıkarılıp karotun hareketli olan iki parçası içeri doğru itilerek betondan ayrılır ve karot yerinden çıkarılır. A, B, C tipleri olmak üzere direk tiplerine uygun değiģik ebatlara sahip karotlar vardır. A tipinin çapı 45 cm, B tipinin çapı 50 cm, C tipinin çapı 60 cm dir. Resim 3.1: Karot örneği 22

3.2 Karot Tiji ve Malzemesi Resim 3.2: Karot ve kalıp kurma T Ģeklinde, karotun yerinde durması için yere sabitlemek amacıyla galvanizli demirden yapılmıģ bir parçadır. 20 mm çaplı demirden yapılmıģtır. Boyu, konan karotun yüksekliğine bağlıdır. Bir ucunda tije dik olarak konmuģ yine aynı kalınlıkta kaynakla bağlanmıģ bir parça vardır. Tijin diğer ucu sivriltilmiģtir. Paslanmaması için tij galvanizle kaplanmıģtır. Karotun tam ortasında bulunan ve tijin geçeceği kadar bir çapa sahip delikten ve karotun dibinde bulunan delikten geçirilir ve yere zemine sabitlenir. Karot çıkarılırken tij de beraber çıkarılır. 3.3. Temelde Kullanılacak Betonun Özellikleri Temelde kullanılacak betonun içinde yabancı madde olmaması ve hazırlanmıģ betonun bir saat içerisinde kullanılması gerekmektedir. Temeller için en uygun olanı hazır beton kullanmaktır. Mümkün değilse betonyerle, bu da mümkün değilse elle yapılan beton kullanılır. Temel betonları BS 14 (C14) kgf/cm² 14 N/mm² sınıfında olmalıdır. TCDD kataner direk temel betonlar bazı bölgelerde B 120 kalitesinde (28 günlük mukavemeti 120 kgf/cm²) beton kullanılmıģtır. Bataklık arazilerde kazıklı veya sal temel uygulanmalıdır. 23

ÇĠMENTO kg KUM m³ ÇAKIL m³ SU l 250 0.5 0.7 125 a) Çakılla yapılan beton ÇĠMENTO kg KUM m³ KIRMA TAġ m³ SU l 250 0.5 0.7 125 b) Kırma taģla yapılan beton Tablo 3.1: Elle veya betonyerle yapılan betonlarda karıģım oranları Temellerin ankastraman noktasında taģıyabileceği momentler hesap yoluyla bulunur. Bulunan bazı değerler tablo oluģturulmuģ olup bazı temel örnekleri aģağıda verilmiģtir. Prizmatik temeller BA ile kuyruklu temeller BK kodlarıyla gösterilmiģtir. Temel Tipi Moment (kgm) BA.1 BK1 4111 BA.2 BK.2 5397 BA.3 BK.3 7280 BA.4 BK.4 11378 BA.5 BK.5 16834 BA.6 BK.6 26834 BA.7 BK.7 37180 Resim 3.3: Temel betonun dökülmesi 24

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Temel betonunu atınız. ĠĢlem Basamakları Öneriler Nivo ile ölçüm yaparak karot kazıklarını yerleģtiriniz. Karotu temele yerleģtiriniz. Karot tijini yerleģtiriniz. ÇalıĢma ortamında gerekli güvenlik önlemlerini alınız. Yapılacak araģtırmanın kaynaklarını belirleyiniz. Projede kullanılan direk temel sembollerini öğreniniz. Kataner sisteminde kullanılan temel tiplerini öğreniniz. Kataner sisteminde kullanılan direk tiplerini iyi öğrendikten sonra bu iģlemi yapınız. Hazırlanan betonu dökünüz. 25

KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Karotun yapısını öğrendiniz mi? 2. Karot çeģitlerini öğrendiniz mi? 3. Karot kullanmanın gereğini öğrendiniz mi? 4. Tijin kullanılma amacını öğrendiniz mi? 5. Direk temel atma sırasını öğrendiniz mi? 6. Karotun nasıl monte edildiğini öğrendiniz mi? 7. Karotun nasıl söküldüğünü öğrendiniz mi? 8. Temelde kullanılan betonun yapısını öğrendiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 26

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iģaretleyiniz. 1. Temel içinde, direğin oturtulması için beton içine konan ve beton donduktan sonra çıkartılan kalıp Ģekline ne denir? A) Kalıp B) Karot C) Tij D) Kum 2. Tij demirinin kalınlığı ne kadardır? A) 2 mm B) 23 mm C) 20 mm D) 25 mm 3. B tipi karotun çapı ne kadardır? A) 35 cm B) 40 cm C) 33 cm D) 50 cm 4. 250 kg çimento için kaç kg lık su kullanılır? A) 125 kg B) 170 kg C) 25 kg D) 250 kg 5. Karot tiji hangi malzemeden yapılmıģtır? A) Demir B) Galvanizli demir C) Galvanizli sac D) Çelik DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 27

ÖĞRENME FAALĠYETĠ 4 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 4 AMAÇ Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında direği yerine montaj edebileceksiniz. ARAġTIRMA Bölgenizde bulunan TCDD istasyon Ģefliklerini ve varsa tramvay, metro gibi iģletmeleri ziyaret ederek direk montajı konusunda araģtırmalar yapınız. Ġnternet sitelerinden kataner direklerinin montajı konusunda araģtırmalar yapınız. Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor hâline getiriniz. Hazırladığınız raporu atölyede tartıģınız. 4. DĠREĞĠ YERĠNE MONTAJ ETMEK 4.1. Direk Ayarı Direk, beton prizini aldıktan sonra dikilir. Bir vinç yardımıyla iki noktadan yukarı kaldırılan direk, önce temele en yakın noktaya konur. Daha sonra altta bağlanan uç sökülerek diğer bağlantının direğin ortasına yakın olması sağlanır. Vinç vasıtasıyla yukarı doğru kaldırılan direk yönlendirici bir ip sayesinde kuvvetli ekseni yola paralel olacak Ģekilde temel içine oturtulur. Direk üzerine gelecek yüklerin karģılığı olarak hesap edilecek miktar kadar geriye doğru yatırılır. Geriye doğru yatırılma mesafesi sonunda direk, üzerine yük bindiği zaman yola dik hâle gelir. Temel içine oturtulan direk, bir metre ve su terazisi yardımıyla hesap edilen değer kadar geriye yatırılır. Geriye yatırılmada oluģan eğim, üçgen yöntemiyle hesaplanır. Metre, o miktar kadar belirlenir ve direğin yüzüne dik tutulan su terazisi, metre ile aynı düzlemde dengeye gelmesi noktasına kadar hareket ettirilir. Su terazisinin dengeye gelmesi durumunda direk istenen miktar kadar yatırılmıģ olur. Ayarı yapılan direk, temelle arasına kesilmiģ tahta parçaları konarak geçici olarak sıkıģtırılır. 28

Resim 4.1: Direk dikimi Resim 4.2: Direk ayarı 4.2. Direk Dibine Konan Kumun Özellikleri Ayarı yapılan direk dibine ince elenmiģ, içinde hiçbir Ģekilde büyük parça kalmamıģ kum konarak direk sıkıģtırılır. Ġnce elenmiģ kum, direk dibine bir miktar dökülür ve üzerine bir miktar su dökülerek bir demir çubukla sıkıģtırılma iģlemi uygulanır. Tekrar bir miktar kum dökülür ve bir miktar su ilave edilerek sıkıģtırılma iģlemi tekrarlanır. Bu olay temelin kenarları dolana kadar devam eder. Direğin dibi dolunca kenarından geçici olarak tutturulmak için konan tahta parçaları alınır, direğin sabitlenmesi sağlanır. Direk dibine konan kumun iki görevi vardır: 29

Direk yüke bindiği zaman öne doğru eğrileceği için bu aģamada kumun içinde hareket alanı sağlanarak direğin bükülmesi engellenir. Direk kırıldığında kum temizlenerek daha kolay direk değiģtirme iģlemi yapılabilir. 4.3. Çember Betonu Resim 4.3: Direk dibi kumlama Dibi kumla doldurulan temelin içine herhangi bir Ģey girmemesi ve kumun zamanla boģalmaması için üzerine ince bir beton atılır. 5 cm kalınlığında ince bir sacdan daire Ģeklinde yapılan bir kalıp direk etrafına geçirilir ve temel üzerine direk ortalanarak yerleģtirilir. Çok kalın olmayan kumla karıģtırılan çimento, beton kıvamına gelince kalıbın içine dökülerek düzeltilir. Çember betonunun üstü ince bir betonla düzeltilir ve kuruması beklenir. Beton kuruduktan sonra kalıp sökülerek alınır. Direkte herhangi bir Ģekilde bir arıza oluģması ve direğin değiģmesi durumunda çember betonu kırılarak iģlem gerçekleģtirir. Resim 4.4: Çember beton 30

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Temel betonu yapınız. ĠĢlem Basamakları Direği temele yerleģtiriniz. Öneriler Direk ayarı yapınız. Direğin dibini kumlayınız. ÇalıĢma ortamında gerekli güvenlik önlemlerini alınız. Yapılacak araģtırmanın kaynaklarını belirleyiniz. Projede kullanılan direk temel sembolleri öğreniniz. Kataner sisteminde kullanılan temel tiplerini öğreniniz. Kataner sisteminde kullanılan direk tiplerini iyi öğrendikten sonra bu iģlemi yapınız. Çember betonunu atınız. 31

KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Direğin dikilme zamanını öğrendiniz mi? 2. Direğin hangi araçlar ile dikildiğini öğrendiniz mi? 3. Direğin nasıl ayarlandığını öğrendiniz mi? 4. Direk dibinin nasıl kumlandığını öğrendiniz mi? 5. Direk dibinin niçin kumlandığını öğrendiniz mi? 6. Kumun özelliklerini öğrendiniz mi? 7. Çember betonunun nasıl döküldüğünü öğrendiniz mi? 8. Çember betonunun niçin kırıldığını öğrendiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 32

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki cümlelerde boģ bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 1. Direk,..aldıktan sonra dikilir. 2. Geriye yatırılmada oluģan eğim,.. yöntemiyle hesaplanır. 3. Ayarı yapılan direk dibine ince elenmiģ, içinde hiçbir Ģekilde..kalmamıĢ kum konarak direk sıkıģtırılır. 4. Direğin değiģtirilmesi gerektiği durumlarda kırıldıktan sonra direk değiģtirilir. 5. Ġnce elenmiģ kum direk dibine bir miktar dökülür ve üzerine bir miktar su dökülerek bir demir çubukla.uygulanır. DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise Modül Değerlendirme ye geçiniz. 33

MODÜL DEĞERLENDĠRME MODÜL DEĞERLENDĠRME Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Piketaj sembollerini öğrendiniz mi? 2. Kataner direğinin yerini tespit edebildiniz mi? 3. Direk aralıklarını tablodan okuyabildiniz mi? 4. FleĢ hesabı yapabildiniz mi? 5. Direk temel yerini tespit edebildiniz mi? 6. Direk temel ölçülerini belirleyebildiniz mi? 7. Ölçülere göre direk temeli kazabildiniz mi? 8. Karot kazıklarını yerleģtirebildiniz mi? 9. Karotu temele yerleģtirebildiniz mi? 10. Karot tijini yerleģtirebildiniz mi? 11. Hazırlanan betonu dökebildiniz mi? 12. Direği temele yerleģtirebildiniz mi? 13. Dikilen direğin ayarını yapabildiniz mi? 14. Direğin dibini kumlayabildiniz mi? 15. Direk çember betonunu atabildiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baģvurunuz. 34

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1 ĠN CEVAP ANAHTARI 1 C 2 A 3 B 4 D 5 D ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2 NĠN CEVAP ANAHTARI 1 B 2 C 3 A 4 D 5 D ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3 ÜN CEVAP ANAHTARI 1 B 2 C 3 D 4 A 5 B ÖĞRENME FAALĠYETĠ-4 ÜN CEVAP ANAHTARI 1 Beton Prizini 2 Üçgen 3 Büyük Parça 4 Çember Betonu SıkıĢtırılma 5 ĠĢlemi 35

KAYNAKÇA KAYNAKÇA http://e40003.me.metu.edu.tr/elektrifikasyon/trafo.html 36