FİNANSAL YATIRIM ARAÇLARI 1. Hisse senedi 2. Hisse senetleri piyasası 3. Tahvil 4. Tahvil ve bono piyasası 5. Repo 6. İMKB 7. Borsa 8. Odalar 9. TOBB 10.Borsa çeşitleri, görevleri 11.Menşe şahadetnamesi 12.A.tr dolaşım belgesi 13.EUR.1 dolaşım sertifikası 14. Finansal analiz ve teknikleri 1
15.Finansal analiz ve oranlar 16.Fon akım tablosu 17.Fon akım tablosu düzenleme örneği 18.Forex 19.Forex terimleri 20.Forexte dikkat edilmesi gerekenler 21.Proforma mali tablolar 22.Konsolide finansal tablolar 23.Özkaynak yöntemi ve maliyet yöntemi ile muhasebeleştirme 24.Eurobond 25.Türev Piyasalar 26.Opsiyon Sözleşmeleri 27.Opsiyon Türleri 28.Futures Sözleşmeleri 2
29.Forward Sözleşmeleri 30.Swap Sözleşmeleri HİSSE SENEDİ 1. Hisse Senedinin Tanımı: Sermaye şirketlerinin ortaklarına sermaye paylarını belgelendirmek amacı ile verdikleri kıymetli evraklara hisse senedi denir. Her sermaye şirketi hisse senedini çıkarma yetkisine sahip değildir. Sermaye Piyasası Kurulundan izin alan sermaye şirketleri hisse senedi çıkarabilir. Hisse senedi çıkarma yetkisi olan kurum ve kuruluşlar şunlardır: - Anonim şirketler - Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler - Özel kanunla kurulmuş kurumlar (T.C. Merkez Bankası, Kamu İktisadi Teşekkülleri, sigorta şirketleri, bağlı ortaklıklar) 1.1. Hamiline ve Nama Yazılı Hisse Senetleri: Kıymetli evrak üzerinde sahibinin ismi belirtiliyorsa nama yazılı, isim belirtilmiyor ve elinde bulunduran kişiye alacak hakkı tanıyorsa hamiline yazılı hisse senedidir. 3
Nama yazılı kıymetli evraklar daha güvenlidir. Senet kaybedilirse ya da kötü niyetle başka birinin eline geçerse hamiline yazılı senet kolaylıkla elden çıkarılabilir. Çünkü senedin hak sahibi onu elinde bulunduran kişidir. Hamiline yazılı senetlerin devri teslim ile nama yazılı senetlerin devri ciro ile olur. Kıymetli bir evrak üzerindeki hakkın başkasına devredilmesi için yapılan işleme ciro denir. İki tür ciro vardır: 1.1.1. Tam Ciro: Devir edilen kişinin ad ve soyadı yazılarak "ödeyiniz" yazılır ve devreden kişi tarafından imzalanır. 1.1.2. Beyaz Ciro: İsim belirtilmeden, sadece "ödeyiniz" yazılır ve devreden kişi tarafından imzalanır. 1.2. Adi ve İmtiyazlı Hisse Senetleri: Sahiplerine eşit haklar tanıyan hisse senetlerine adî hisse senedi denir. Ana sözleşme ile oy hakkı, kâra iştirak vb. açılardan sahiplerine diğerlerine göre daha özel haklar sağlayan hisse senetlerine imtiyazlı hisse senetleri denir. 1.3. Primli ve Primsiz Hisse Senetleri: Senedin üzerinde yazılı olan değere nominal (itibari) değer denir. Hisse senedi üzerinde yazılı değerden daha yüksek bir bedel ile çıkarılıyorsa primli hisse senedi, üzerinde yazılı bedel ile çıkarılıyorsa primsiz hisse senedi denir. 1.4. Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri: Kuruluş ya da sermaye artırımı esnasında çıkarılan senetler bedelli senetlerdir. Bu sayede 4
sermayedarlar dışındaki kişi ve kuruluşlardan fon temin edilir. İşletmenin bazı varlıklarındaki değer artışlarının sermayeye eklenmesi ile çıkarılan hisse senetlerine bedelsiz hisse senetleri denir. Bedelsiz hisse senetlerini işletme ortakları alabilir. 1.5. Kurucu ve İntifa Hisse Senetleri: Kuruluşta emeği geçenler için çıkarılan, ortaklık ve şirket yönetimine katılma hakkı vermeyen senetler kurucu hisse senetleridir. Sadece şirket kârının bir kısmı için alacak hakkı verir. İntifa hisse senetleri ise bazı kişiler için alacak ya da hizmetleri karşılığı çıkarılan ve ortaklık hakkı sağlamayan hisse senetleridir. 2. Hisse Senedinin Getirileri ve Sorumlulukları: Yatırım aracı olarak hisse senedini seçen kişi ve kuruluşlar kazanç sağlamak yanında bazı sorumlulukları da yerine getirmelidirler. Bu hak ve sorumluluklar aşağıdaki şekilde sıralanabilir. 2.1. Temettü (Kâr Payı) Hakkı: İşletme kâr ettiği zaman hisse senedi sahibi olan ortak bu kâra hissesi oranında ortak olur. Ancak risk göz önüne alınırsa işletmenin her zaman kâr etmeyeceği de bilinmelidir. İşletme kârından kanunen ayrılması gereken tutarlar ayrılmadıkça ortakların temettüleri dağıtılamaz. 2.2. Rüçhan Hakkı: İşletmenin bedelli sermaye artırımına gitmesi halinde mevcut ortakların artırımdan öncelikle pay alma hakkına rüçhan hakkı denir. Bu haktan faydalanabilmek için eski hisse 5
senedinin Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirtilen süre içinde ibraz edilmesi (sunulması) gerekir. 2.3. Yönetime Katılma ve Oy Hakkı: Hisse senedi sahibi olan yatırımcı şirket yönetim kurulu seçimlerinde seçmen ve aday olarak yönetime katılabilir. Ancak oy kullanımı hisse ile orantılı olduğu için işletmede her zaman fazla hissesi bulunan kişilerin söz hakkı daha fazladır. Her hisse bir oyu ifade eder. Bu durumda %51 hisseyi elinde bulunduranlar yönetime sahip olabilirler. 2.4. Bilgi Alma Hakkı: Pay sahipleri istedikleri zaman şirket sırları dışındaki genel bilgileri edinme hakkına sahiptirler. Bu hak engellenemez ve sınırlanamaz. 2.5. Sır Saklama Sorumluluğu: Pay sahibi hem ortaklığın devamı sırasında hem de ortaklıktan ayrıldıktan sonra şirket sırlarını saklamak ve açıklamamakla mükelleftir. 2.6. Taahhütleri Yerine Getirme Sorumluluğu: Pay sahibi işletme kuruluşunda ve sermaye artırımı esnasında taahhüt ettiği tutarları zamanında ödemekle sorumludur. Aksi halde cezai işleme maruz kalabilirler. 2.7. Sözleşme Şartlarına Uyma Sorumluluğu: Pay sahibi ortaklık sözleşmesinde belirtilen ve altına imzasını attığı tüm kurallara uymak ve sorumluluklarını yerine getirmek zorundadır. 6
3. Hisse Senedinde Fiyat ve Değer: Yatırım alternatifi olarak hisse senedi tercih edilmiş ise getirinin takibi için hisse senedi fiyat ve değer tanımlarını bilmek gerekir. 3.1. Nominal (İtibari) Fiyat: Hisse senedinin çıkarılması sırasında belirlenen ve üzerinde yazılı olan değere nominal değer denir. 3.2. İhraç Fiyatı: Hisse senedinin satışa sunulduğu fiyattır. Hisse senedi nominal fiyat ile çıkarılabileceği gibi farklı bir fiyat ile de çıkarılabilir. 3.3. Piyasa Fiyatı: Hisse senedinin arz ve talep piyasasında işlem gördüğü fiyattır. Piyasa fiyatı işletmenin durumuna göre yüksek ya da düşük olabilir. 3.4. Borsa Fiyatı: Borsada işlem gören hisse senetlerinin bu piyasadaki arz ve talep durumuna göre oluşan fiyattır. Hisse senedine talep fazla ise senedin değeri artar. 3.5. Defter Değeri: İşletmenin öz sermaye toplamının hisse senedi sayısına bölünmesi ile bulunan tutardır. 3.6. Tasfiye Değeri: Şirketin dağılması halinde tüm varlıklardan borçlar düşüldükten sonra kalan tutarın hisse senedi sayısına bölünmesi ile bulunan tutardır. 7
3.7. İşleyen Teşebbüs Değeri: İşletmenin çalışır halde devri durumunda sağlayacağı gelir hesaplanarak bulunan değerdir. 3.8. Gerçek Değer: Yatırımcının tüm koşulları dikkate alarak hisse senedi için belirlediği değerdir. 4. Hisse Senedinin Şekli: Türk Ticaret Kanununun 413. Maddesine göre hisse senedinde bulunması gereken şekil şartları şunlardır: - Şirket unvanı ve yetkili imzalar - Esas sermaye miktarı - Şirketin tescil tarihi - Senet türü - Senedin nominal değeri Zorunlu olan bu şartların dışında ihtiyari (isteğe bağlı) olarak aşağıdaki hususlar da yer alabilir: - Senet çıkış tarihi - Şirket sözleşmesinin önemli maddeleri - Pay (sermayenin bölünmüş parçaları) adedi - Kuruluşu onaylayan mahkeme kararının tarih ve numarası - Senetlerin seri ve sıra numarası HİSSE SENETLERİ PİYASASI 8
Hisse Senetleri Piyasasında birincil ve ikincil piyasa işlemleri gerçekleştirilir. - Birincil Piyasa: Hisse senetlerini halka arz eden şirketler ile alıcıların, yani tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya karşılaştıkları piyasadır. Birincil piyasada uzun vadeli fonların, tasarruf sahibinden ihraççı şirkete akışı söz konusudur ve birincil piyasada yapılan hisse senedi satışları sonucunda şirkete nakit sermaye girer. - İkincil Piyasa: Menkul kıymetleri ihraçtan (menkul kıymeti çıkartan şirket tarafından yapılan satıştan) alanlar, bunları tekrar paraya çevirmek istediklerinde hisse senetlerinde hiçbir zaman, tahvillerde ise vadeden önce bunları ihraç eden kuruluşa müracaat edemezler. İkincil piyasa bu durumdaki menkul kıymetlerin paraya çevrilmesini sağlayan piyasadır ve menkul kıymet borsaları bu tür piyasalara en iyi örnektir. İkincil piyasada el değiştiren menkul kıymetlerden sağlanan fonların bunları çıkaran şirketle bir ilgisi yoktur. İkincil piyasa, menkul kıymetlerin likiditesini artırarak birincil piyasaya talep yaratmakta ve gelişmesini sağlamaktadır. Hisse Senetleri Piyasasında Pazarlar ve Seans Saatleri: İMKB Hisse Senetleri Piyasasında aşağıda belirtilen beş pazar bulunmaktadır. 1- Ulusal Pazar 9
2- İkinci Ulusal Pazar 3- Yeni Ekonomi Pazarı 4- Gözaltı Pazarı 5- Fon Pazarı Ayrıca Hisse Senetleri Piyasası bünyesinde toptan satış işlemleri, birincil piyasa işlemleri, Resmî müzayede ve temerrüt işlemleri de yapılmakta; rüçhan hakkı kuponları için de kuponları satılacak hisse senedinin işlem gördüğü seans süresinde ayrı pazar açılmaktadır. Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerinin başlatıldığı an ile bitirildiği an arasında geçen süre Seans olarak adlandırılır. Borsada işlem gören menkul kıymetler her gün belirli saatler arasında alınıp satılmaktadırlar. Bu işlem sürecine "borsa seansı" adı verilmektedir. Aynı pazarda işlem gören tüm menkul kıymetlerin seansı, aynı anda başlar ve biter. 1. Ulusal Pazar: İMKB nin temel pazarı olan Ulusal Pazar, borsa kotunda bulunan ve asgari tedavül ölçütlerine haiz şirketlerin hisse senetlerinin güven ve istikrar içerisinde işlem gördüğü pazardır. Borsa Ulusal Pazarında, 30.03.2007 tarihi itibariyle ülkemizin önde gelen 265 kuruluşunun hisse senetleri işlem görmektedir. 2. İkinci Ulusal Pazar (Kot Dışı Pazar): İkinci Ulusal Pazarın amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği ndeki 10
kotasyon koşullarını sağlayamayan şirketler ile gelişme ve büyüme potansiyeli taşıyan küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) sermaye piyasalarından kaynak temin etmelerine olanak sağlamak; söz konusu şirketlerden Borsa Yönetim Kurulunca Borsada işlem görmesi uygun görülenlerin hisse senetlerine likidite sağlamak ve bu hisse senetlerinin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir. Ulusal Pazarda işlem görme ve takas esasları, İkinci Ulusal Pazar için de geçerlidir. İşlem görecek hisse senetleri ve pazara kabul şartları, başvuru, İkinci Ulusal Pazardan çıkarılma ve İkinci Ulusal Pazarda işlem gören hisse senetlerinin Ulusal Pazara geçişlerinde aranan tedavül ölçütlerine uygun olarak işlem yapılır. 3. Yeni Ekonomi Pazarı: İMKB'de "Yeni Ekonomi Pazarı" (YEP) nın oluşturulmasındaki amaç telekomünikasyon, bilişim, elektronik, internet, bilgisayar üretim, yazılım ve donanım, medya veya Borsa Yönetim Kurulunca kabul edilecek benzeri alanlarda faaliyet gösteren teknoloji şirketlerinin sermaye piyasasından kaynak elde etmelerini sağlamak ve söz konusu şirketlerin hisse senetlerinin Borsada güven ve şeffaflık ortamında organize ikincil piyasada işlem görmesini temin etmektir. Ulusal Pazarda işlem görme ve takas esasları Yeni Ekonomi Pazarı için de geçerlidir. 11
4. Gözaltı Pazarı: Gözaltı Pazarının (GP) kuruluş amacı, - Hisse senetleri borsada işlem gören şirketler veya hisse senetleri işlemleri ile ilgili olarak olağan dışı durumların ortaya çıkması - Hisse senetleri Borsada işlem gören şirketler tarafından kamunun zamanında, tam ve sürekli olarak aydınlatılmasına ve mevcut düzenlemelere uyum konusuna gerekli özenin gösterilmemesi - Yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği hisse senetlerinin borsa kotundan veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketlerin izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerin alınması - Alınan önlemler doğrultusunda hisse senetlerinin İMKB bünyesinde işlem görebileceği organize bir pazar oluşturmak - Söz konusu şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapmış tasarruf sahiplerine likidite olanağı sunmaktır. 5. Fon Pazarı: Fon Pazarında borsa yatırım fonlarının işlem görmesi esastır. Sermaye Piyasası kurulunun "Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği"nin 37. maddesine dayanarak Borsa Yönetim Kurulunca işlem görmesi uygun bulunan A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için de Fon Pazarı bünyesinde pazar açılabilir. Borsa Yönetim Kurulu, Fon 12
Pazarında işlem görecek A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için farklı emir ve işlem kuralları belirleyebilir. Borsa Üyeleri ve Temsilcileri: Borsaya, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından aracılık faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kuruluşlar (aracı kurumlar ve bankalar) üye olabilir. Borsa üyeleri: - SPK'dan "alım satıma aracılık yetki belgesi" almış olan aracı kurumlar - Bankalar Kanunu'na göre Türkiye'de faaliyette bulunan ve SPK'dan yetki belgesi almış olan bankalar borsa üyesi sayılır. - Borsada kurulan pazar ve piyasalarda işlem yapacak aracı kuruluşların borsadan üyelik belgesi alması zorunludur. - Borsaya üyelik başvurusu Yönetim Kurulunca kabul edilen üyelere, borsa üyelik belgesi verilir. - Borsa üyelik belgesinde üyenin hangi pazar ve piyasalarda işlem yapmaya yetkili olduğu ve borsa tarafından talep edilen diğer bilgiler yer alır. - Borsada sadece borsa üyeleri işlem yapabilir. - Borsada alım satım yapmak isteyen yatırımcılar, emirlerini borsa üyeleri aracılığıyla borsaya iletir. - Borsa üyeleri, borsada üye temsilcileri tarafından temsil edilir. - Üyeler; noterden onaylı, kuruluşu temsil yetkisini içeren temsil 13
belgeleri düzenleyerek kendilerini borsada temsil edecek olanları borsaya bildirirler. Üye temsilcisi olarak bağlı bulunduğu kurum adına işlem yapacak kişilerin, yönetmelikte belirlenen şartları sağlaması ve borsa tarafından düzenlenen sertifika programlarında başarılı olması gerekir. İMKB'nin Hisse Senetleri Piyasasında işlem yapma yetkisine sahip olan her üyenin üç harften oluşan bir "üye kodu" vardır. Üye temsilcileri, kendi bilgisayarlarından emir gönderirken sistem tarafından üye temsilcilerinin bağlı bulunduğu kurumun üye kodu sisteme emirle birlikte gönderilir. Üye Temsilcileri ve Nitelikleri: - Üye temsilcisi; borsa işlemlerinde veya takas ve saklama işlemlerinde temsil edebilen ve kendisine temsil ettiği borsa üyesi adına bildirimde bulunulabilen, imza yetkisine sahip kişidir. - Temsilci yardımcısı; üye temsilcisine işlemlerinde yardım eden ve imza yetkisine sahip olmayan kişidir. Temsilci ve yardımcılarının tefrik edilebilmeleri (ayırt edebilmeleri) için Yönetim Kurulu gerekli tedbirleri alır. - Üye temsilci ve temsilci yardımcılarının, bir yükseköğrenim kurumundan mezun olmaları ve borsa tarafından yapılacak inceleme sonucu tecrübe, bilgi ve ahlak bakımından yeterli oldukları izleniminin edinilmiş olması gerekir. 14
- Üye temsilcilerinin, her bir pazar ve piyasada işlem yapabilmesi için ilgili yönetmeliklerde belirlenen özel şartları da taşımaları gerekir. Hisse Senetleri Piyasasında Teminat Türleri: Borsa üyeleri, borsa işlemleri dolayısıyla müşterilerine ve borsaya verebilecekleri zararlara karşılık olarak borsa tüzel kişiliği adına teminat yatırmak zorundadır. Yatırılacak teminatın miktarı, borsadaki iş hacmi dikkate alınarak borsanın teklifi üzerine Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenmektedir. Hisse Senetleri Piyasasında işlem yapan üyelerin yatırmak zorunda oldukları toplam teminat tutarı, maktu teminat, lot altı teminat, oransal teminat ya da ortalama teminat ve munzam teminat tutarlarının toplamından oluşmaktadır. - Maktu Teminat: tüm üyeler tarafından yatırılacak sabit tutardır. - Lot Altı Teminatı: Borsa dışı küsurat (Lot Altı) işlemleri yapmaya yetkili kuruluşların yatırmaları gereken teminattır. - Oransal Teminat: Üçer aylık dönemlerde üyelerin Hisse Senetleri Piyasasında gerçekleştirdikleri işlemlerin günlük ortalama tutarının %5'i olarak hesaplanmakta ve dönem sonunu izleyen ay içinde tamamlanması istenmektedir. Ortalama işlem hacmi hesaplanırken özel emir ve blok emirler hesaplama dışında tutulmaktadır. - Ortalama Teminat: Üç aylık hesaplama dönemlerinde tüm üyeler için hesaplanan oransal teminat tutarlarının basit 15
ortalamasıdır. Bu teminat Hisse Senetleri Piyasasında ilk defa işlem yapmaya başlayacak üyelerden oransal teminat tutarı yerine tesis edilmesi istenen teminattır. Faaliyet izni alan üye, bir önceki üç aylık dönemde hesaplanan ortalama, maktu ve varsa munzam teminatı yatırdıktan sonra işlem yapmaya başlayabilir. Ortalama teminat tutarı, üyelerin bir yıl (4 dönem) boyunca tesis etmeleri gereken asgari oransal teminat tutarıdır. Bu üyelerin işlem yapmaya başlanmasını takip eden 4 dönem süresince hesaplanan oransal teminat tutarları, yatırılan ortalama teminattan daha düşük gerçekleşir ise ortalama teminat tutarı; aksi söz konusu ise oransal teminat tutarı dikkate alınır. - Munzam Teminat: Üçer aylık dönemler içinde (1.dönem: ocakşubat-mart; 2.dönem: nisan-mayıshaziran; 3.dönem: temmuzağustos-eylül; 4.dönem: ekim-kasım-aralık ayları) Hisse Senetleri Piyasası işlemleri sonucunda oluşan takas yükümlülüğünü takas tarihinden sonraki günlerde yerine getirmek suretiyle temerrüde düşen ve bu temerrütlere ilişkin savunmaları geçerli bulunmayan ya da savunma talep yazısını tebliğ tarihinden itibaren 5 iş günü içinde Borsaya göndermeyen üyeler için munzam teminat hesaplanmaktadır. 16
TAHVİL 1. Tahvilin Nedir, Tanımı: Şirketlerin fon ihtiyaçlarını karşılamak için çıkardıkları borçlanma senetlerine tahvil denir. Anonim şirketler genel kurul kararı ile tahvil çıkarabilir. Çıkarılan her tahvilin değeriaynı olmalıdır. Ayrıca şirket ödenmiş sermayesinden fazla tahvil çıkaramaz. Tahvil çıkarmak isteyen şirketler SPK den izin almak zorundadır. 1.1. Devlet Tahvilleri ve Özel Sektör Tahvilleri: Devlet tarafından iç borçlanma (istikraz) yoluyla çıkarılan tahviller devlet tahvili veya hazine bonosu adını alır. Devlet ihtiyacına göre vade belirler. Özel sektör tarafından belirli amaçlar ile değişik vadeler ile çıkarılan tahviller ise özel sektör tahvilleridir. 1.2. Primli Tahviller ve Başa Baş Tahviller: Tahvil üzerinde yazılı (nominal) değer ile piyasaya çıkarılıyorsa başa baş, üzerinde yazılı değerden daha aşağı bir tutarda piyasaya çıkarılıyorsa primli tahvil denir. Hisse senetleri için nominal değerin altında bir satış söz konusu olamaz. Tahvil en çok nominal değerin % 5 i kadar düşük değerle çıkarılabilir. 1.3. Hamiline ve Nama Yazılı Tahviller: Kıymetli evrak üzerinde sahibinin ismi belirtiliyorsa nama yazılı, isim belirtilmiyor ve elinde bulunduran kişiye alacak hakkı tanıyorsa hamiline yazılı tahvillerdir. 17
Ancak uygulamada hamiline yazılı tahviller daha yaygın kullanılmaktadır. 1.4. İkramiyeli Tahviller: Daha çok tahvil satışı yapabilmek için tahvil sahibine ek menfaatler sağlayan tahvillerdir. Ancak ülkemizde tahvil sahibine hak ettiği faiz dışında ek bir menfaat sağlanamaz. 1.5. Garantili Tahviller ve Garantisiz Tahviller: Satışı arttırmak için tahvile bir banka ya da şirket garantisi veriliyorsa garantili, tahvil normal şekilde çıkarılıyorsa garantisiz tahvil denir. Garantili tahviller insanlara daha fazla güven verdiği için ve riski daha düşük olduğu için daha çok tercih edilir. 1.6. Paraya Çevrilme Kolaylığı Olan Tahviller: Tahvillerin üzerinde yazılı vadeleri vardır. Vade sonunu beklemeden istendiği zaman işleyen faizi ile nakde çevrilebilen tahvillere paraya çevrilme kolaylığı olan tahviller denir. Tahvillerin geri ödemesine itfa adı verilir. 1.7. Sabit Faizli ve Değişken Faizli Tahviller: Tahvil faizleri piyasadaki tahvil talebine ve arzına göre piyasalar tarafından günlük belirleniyorsa buna değişken faizli tahvil denir. SPK tarafından yapılan son düzenleme ile değişken faizli tahvil yerine 3, 6 aylık veya 1 yıllık dönemli sabit faiz uygulamasına geçilmiştir. 1.8. İndeksli Tahviller: Altın ya da döviz kuru artış yüzdesine göre tahvilin anaparası artırılarak sahibine ödenir. Tahvilin çıkarıldığı gün 18
ile vade günü arasında kalan süreler için altın ya da döviz artış yüzdeleri hesaplanır. 2. Tahvilin Getirileri ve Sorumlulukları: Yatırım aracı olarak tahvili seçen kişi ve kuruluşlar kazanç sağlamak yanında bazı sorumlulukları da yerine getirmelidirler. Bu hak ve sorumluluklar şu şekilde sıralanabilir. - Tahvil sahibi şirketin kar zarar riskine katlanmaz. Sadece şirkete faiz karşılığında borç vermiş olur. - Tahvil sabit getirili menkul kıymettir. Bu nedenle tahvilin getirisi önceden bilinir. - Tahvil sahibinin faiz ve anapara alacağı dışında şirket üzerinde başka bir hakkı yoktur. - Tahvil sahibi şirket yönetimine katılamaz. - Şirkette kar dağıtımından önce tahvil sahiplerinin alacakları ödenir. Kalan tutardağıtılır. 3. Tahvilde Fiyat ve Değer Kavramları: 3.1. Nominal (İtibari) Değer: Tahvilin üzerindeki yazılı değere nominal değer denir. Vade sonunda tahvil sahibinin eline geçecek anapara tutarıdır. 3.2. İhraç Değeri: Tahvil şirket tarafından satışa çıkarıldığında gelen talebe göre belirlenen satış bedelidir. Genellikle nominal değerin altında olur. 19
3.3. Piyasa Değeri: Tahvilin piyasalarda işlem gördüğü değerdir. 4. Tahvilin Şekli: Türk Ticaret Kanunu 425 427. maddelerine göre tahvilde bulunması gereken şekil şartları şöyledir: - Şirket unvanı, konusu, merkezi, süresi - Ticaret sicili tescil numarası - Esas sermaye miktarı - Ana sözleşme tarihi ve varsa değişiklik tarihleri - Tasdik edilmiş son bilânçoya şirket durumu - Önceden çıkarılmış ve yeni çıkarılacak tahvillerin nominal değerler, itfa şekli, faiz oran ve vadesi - Tahvil çıkarmaya dair genel kurul kararının tescil ve ilan tarihi - Şirket menkul ve gayri menkullerinin herhangi bir sebepten dolayı rehin veyateminat gösterilmiş olup olmadığı - Şirketi temsile yetkili en az iki imza. 5. Tahvil Piyasası: Tahvil piyasasında T.C. Merkez Bankası, borsa üyeleri ve SPK den yetki belgesi alan bankalar işlem yapabilir. Yatırımcılar borsada şahsen işlem yapamaz. Yetki belgesine sahip aracı kuruluş yardımı ile işlem yaparlar. Aracı kuruluşların verdikleri hizmetler şunlardır: - Halka arza aracılık - Alım satıma aracılık - Yatırım danışmanlığı - Portföy yöneticiliği 20
- Menkul kıymetleri geri alma ve satma (repo-ters repo) taahhüdü ile alım-satım İşlem yapacak aracı kuruluş tahvil ve bono piyasası müdürlüğünü arayarak emirlerini iletir. Aracı kurum yetkilisi kendisine verilen kodu piyasa eksperine söyledikten sonra kesin alım satım pazarında işlem yapmak için işlem türü, müşteri hesap kodu, nominal tutar, fiyat ve emir tipini bildirir. Verilen bilgileri eksperler sisteme girer. Pazardaki benzer tüm emirler piyasa izleme ekranından takip edilebilir. En iyi teklif en üstte yer alır ve o işlem gördükten sonra sıradaki en iyi teklif ekrana gelir. Piyasada işlem yapan taraflar birbirini tanımaz. Emir gerçekleşirse işleme ait dökümler her iki tarafa da fakslanır. Karşılanmamış emirler iptal edilir. Karşılanmayan emirler değiştirilebilir. Yapılan işlemler sonucu kaydedilen fiyat ve oranlar sonraki gün borsa bülteninde ilan edilir. Sermaye piyasasının önemli yatırım araçlarından olan tahvil için vadenin uzun olması yatırımcı açısından sorun yaratır. Bu nedenle yatırımcı daha kısa vadeli, benzer getirili, riski düşük başka yatırım alternatiflerini tercih edebilir. Bu nedenle günümüzde tahvil vadeleri giderek kısalmaktadır. 6. Hisse Senedi ve Tahvilin Farkları: - Hisse senedi sahibine ortaklık, tahvil ise alacak hakkı sağlar. - Hisse senedi sahibi yönetime katılır, tahvil sahibi katılamaz. 21
- Tahvilde vade varken hisse senedinde vade yoktur. - Tahvil sabit, hisse senedi ise değişken getirilidir. - Tahvilde risk yoktur. Hisse senedinde risk vardır. - Hisse senedini anonim şirketler ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler çıkarabilirken tahvilleri bunların yanında tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşları da çıkarmaktadır. TAHVİL VE BONO PİYASASI Tahvil ve Bono Piyasasındaki Kuruluşlar: Tahvil ve Bono Piyasasında: - Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası - Borsa üyeleri ve Sermaye Piyasası Kurulundan yetki belgesi almak koşuluyla bankalar işlem yapabilir. Tahvil ve Bono Piyasasında işlem yapacak banka ve aracı kurumların, İstanbul Menkul Kıymetler Borsasınca hazırlanarak, Sermaye Piyasası Kurulunca onaylanan ve genel şartlar ile iştirakçi üyelerin yükümlülüklerini kapsayan "Tahvil ve Bono Piyasası Taahhütnamesi"ni imzalamaları gerekmektedir. Nakit için Takasbank nezdindeki "üye serbest cari hesabı" ile "tahvil takas borcu hesabı", menkul kıymetler için Takasbank nezdinde "menkul kıymetler depo hesapları" açtırmış olmalıdır. Tahvilin türü ile tutarı, borsa tarafından belirlenmiş işlem limiti karşılığını mevcut bulundurmaları ve işlemlerin gerçekleştirilmesine 22
ilişkin olarak borsa tarafından belirlenen diğer yükümlülükleri yerine getirmeleri gereklidir. Repo-ters repo işlemleri yapmak isteyen borsa üyeleri, ayrıca Sermaye Piyasası Kurulundan yetki belgesi almak ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsasınca hazırlanarak Sermaye Piyasası Kurulunca onaylanan "Repo-Ters Repo Taahhütnamesi"ni imzalamak zorundadır. Tahvil ve Bono Piyasası Repo Ters Repo Pazarında işlem yapmak için öncelikle Kesin Alım Satım Pazarında işlem yapma koşulu aranmakla beraber banka ve aracı kurumlar her iki başvuruyu bir arada da yapabilir. Tahvil ve Bono Piyasasında Üye Temsilcileri: İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetmeliği nin 11 inci maddesinde belirtilen niteliklere sahip olan ve tüm şartları yerine getirerek borsa tarafından katılımın zorunlu tutulduğu eğitim programlarından sertifika alanlar, Tahvil ve Bono Piyasasında temsilci olarak görev yapmaya hak kazanır. Temsilcilik şartları aşağıda belirtilmiştir. - Sermaye Piyasası Kurulu, T.C. Merkez Bankası ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında uzmanlık gerektiren veya daha üst kademelerde en az üç yıl süreyle olumlu tezkiye alarak bilfiil çalışmış olanlar - Bankalarda genel müdür, genel müdür yardımcılığı ve menkul kıymetler müdürü olarak bilfiil en az üç yıl çalışmış olanlar - Bir aracı kurum üyenin yanında fiilen beş yıl çalışmış ve bu sürenin en az üç yılını genel müdür olarak ifa etmiş olanlar - En az üç yıl yönetim kurulu başkanı ya da murahhas üye olarak görev 23
yapmış olanlar - Sertifika alma koşulu aranmayanlar Tahvil ve Bono Piyasası Bilgisayarlı Alım-Satım Sistemi Uygulama Eğitim Programı na katılmak şartıyla temsilci olmaya hak kazanır. İşlem Görecek Menkul Kıymetler: Tahvil ve Bono Piyasasında yeni Türk lirası ve döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri, gelir ortaklığı senetleri, gayrimenkul sertifikaları ve borsa kotunda bulunan özel sektör tahvilleri işlem görmektedir. İşlem Saatleri: Piyasada işlemler her gün saat 09.30 ile 17.00 arasında yapılmaktadır. Aynı gün valörlü (Repo-Ters Repo Pazarında aynı gün başlangıç valörlü) işlemler saat 09.30-12:00 ile 13:00-14.00 arasında, ileri valörlü (Repo-Ters Repo Pazarında ileri başlangıç valörlü) işlemler ise saat 09.30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılmaktadır. Ancak yatırım fonlarına ait aynı gün valörlü emirler, saat 17.00'ye kadar verilmektedir. Gayrimenkul Sertifikaları Pazarında işlemler saat 09.30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılmaktadır. Fiyat ve Oran Adımları: Kesin Alım Satım Pazarında emirler sadece fiyat veya sadece oran ya da hem fiyat hem de oran üzerinden iletilebilmektedir. Sadece oran üzerinden iletilen emirlerde % 0,01 lik (1 temel puan) oran adımı uygulanır. İskontolu menkul kıymetlerde ise emirler oran üzerinden iletilir. 24
Repo Ters Repo Pazarında ise iletilen emirlerde %0,05 lik oran (5 temel puan) adımı uygulanır. Buna göre %91,10 ve %91,15 geçerli birer oran olurken %90,12 geçersizdir. Valör: Pazarda emirler aynı gün veya ileri valörlü olabilir. Pazarda yapılacak devlet tahvili ve hazine bonosu işlemlerinde valör süresi en fazla 90 gün olup işlem gören diğer menkul kıymetlerde valör süresi en fazla 7 gündür. REPO 1. Reponun Tanımı: Finansal bir kurumun kurumsal veya bireysel yatırımcıya hazine bonosu, devlet tahvili gibi sabit getirili bir menkul kıymeti satması ve bu menkul kıymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte geri satın almak üzere anlaşma yapmasıdır. 2. Repo Çeşitleri: 2.1. Düz Repo: Bir menkul kıymeti belli bir tarihte, belli bir fiyattan geri almak taahhüdü ile satımını içeren bir işlemdir. Esas itibarıyla repoya konu olan menkul kıymetler teminat özelliği taşımakta olup kısa vadeli bir borç verme durumu söz konusu olmaktadır. Repo, bir menkul kıymetin işlem başlangıç valöründen (geçerli işlem tarihi) satılıp bitiş valöründen geri alınmasını ifade etmektedir. Repo yapan 25
taraf, parayı kullanan taraf olmakta ve geri alım taahüdü ile menkul kıymetin satımını yapmaktadır. 2.2. Ters Repo: Ters repo, bir menkul kıymetin işlem başlangıç valörüden alınıp bitiş valöründen geri satılması işlemidir. Ters repo yapan taraf, parayı kullandıran taraf olmakta ve geri satım taahüdü ile menkul kıymetin alımı yapılmaktadır. Düz repoda, menkul kıymetin geri alınmak üzere satılması söz konusu iken; ters repoda, repoya konu olan sermaye piyasası aracının geri satmak üzere satın alınması söz konusu olmaktadır. Yani burada repo işlemi, borç veren açısından tanımlanmaktadır. Menkul kıymeti alan kişi veya kurum borç vermiş olmakta aldığı kıymetleri anlaşmayla belirlenen tarihte faiziyle birlikte geri teslim etmektedir. Bu işlemde menkul kıymet, bir yandan asıl sahibinin portföyünden çıkmakta ve mülkiyeti ve/veya zilyetliği karşı tarafa geçmekte diğer yandan ise sözleşme vadesi boyunca kıymet teminat vasfını korumaktadır. 2.3. Gecelik Repo: Gecelik repo, gecelik işlemlerin yapılabildiği ülkelerde yaygın olarak kullanılan bir nakit yönetim yoludur. Gecelik repo işlemlerinde vade bir gündür. Bu tür repo işlemlerinde aksi kararlaştırılmadıkça valör aynı gündür ve nihai takas ertesi gün gerçekleştirilir. Eğer valör cuma günü ise teslimat pazartesi olmakla birlikte işlem yine gecelik repodur. Repo piyasasında en fazla ciroya sahip kalem, gecelik repodur. 26
2.4. Açık Repo: Belirsiz bir vade için yapılan işlemlere açık repo denir. Sözleşme herhangi bir tarihte taraflardan birisi veya her ikisi tarafından sona erdirilebilir. Ayrıca işleme konu olan kıymet ve nakit paranın günlük olarak değerleme yapılması suretiyle ayarlaması yapılabilir. 2.5. Fiktif (Karşılıksız) Repo: Bu repo işleminde esasen iki durum söz konusu olabilmektedir: - Repo işlemine konu olan sermaye piyasası aracı, kıymeti satan tarafın portföyünde mevcut olmamasına rağmen işlem gerçekleştirilmektedir. Bu durumda el değiştiren kıymet değil, sadece kıymeti temsil eden makbuz ya da dekont olmaktadır. - Aynı tutar ve tanımdaki menkul kıymet, birden fazla gerçek ya da tüzel kişiye birden fazla işlem yapılarak satılmakta ve böylece açığa satış durumu ortaya çıkmaktadır. Bu durumda işlemlerin bir tanesi gerçek, kalanlar ise hayali olarak gerçekleştirilmektedir. Fiktif repo, yoğun olarak yapılması durumunda piyasa ve ekonomi için önemli sakıncalar taşımaktadır. Bu yönüyle karşılıksız para basmanın doğurabileceği olumsuz sonuçları içermektedir. 2.6. Sürekli Repo: Bu işlemde, ilk anlaşma tarihiyle belirlenen vade sonunda sözleşme taraflarından herhangi birinin ihbarı olmadıkça repo otomatik olarak yenilenmektedir. Bu repo türüne özellikle overnight ya da çok kısa vadeler üzerinden yapılan işlemlerde 27
rastlanmaktadır. 2.7. Vadeye Kadar Repo: Bu repo türünde anlaşmada belirlenen vadenin bitim tarihi, repoya konu olan kıymetin faiz ya da kupon ödeme günüyle aynı olmaktadır. Bu işleme, daha çok portföylerinde yüksek getirili menkul kıymet bulunduran, fakat bu kıymetleri elden çıkarmadan getirisini elde etmek isteyen gerçek ya da tüzel kişiler başvurmaktadır. 2.8. Döviz Swapı Repoları: Bu işlemde, repoya konu kıymete benzer kalitede bir teminat söz konusudur. Vadeli (forward) döviz piyasası aracılığıyla yatırımcılar, herhangi bir yabancı para cinsinden yapılan işlemlerden avantaj sağlayabilmektedir. 2.9. Esnek Repo: Parayı borç veren yatırımcının, karşı tarafa paranın bir kısmını önceden anlaşılan vade ve koşullarda geri çekme hakkı karşılığında yine belli faiz oranından ödeme yapacağı konusunda esneklik veren işlemler esnek repo olarak adlandırılır. Yani bu işlemde yatırımcı, ödünç verdiği para açısından sahip olacağı likit imkân karşılığında belli bir faiz oranından ödeme yapabilmektedir. İMKB ULUSLARARASI PAZAR İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB): İMKB hisse senetleri, hazine bonoları ve devlet tahvilleri, gelir ortaklığı sertifikaları, özel 28
sektör tahvilleri, yabancı menkul kıymetler, gayrimenkul sertifikaları ve uluslararası menkul kıymetlerin alım ve satımının yapılmasını sağlamak amacıyla 26 Aralık 1985 günü kurulmuş olup, 3 Ocak 1986 yılında faaliyete başlamıştır. İMKB, yönetim kurulu tarafından yönetilir. Yönetim Kurulu'nun diğer dört üyesi, yatırım bankaları, ticari bankalar ve aracı kurumlar olmak üzere Borsa üyelerini oluşturan üç ayrı kategorideki aracı kuruluşları temsilen seçilmektedir. Özerk ve mesleki bir kamu kurumu olarak İMKB yetkili olduğu konu ve alanlarda kendi yasal düzenlemelerini yapabilme avantajına sahiptir. Yapılan alım satım işlemlerinden oransal olarak alınan borsa payı, kotasyon ücretleri ve mevzuatta gösterilen diğer kalemler gelirlerini oluşturmaktadır. İMKB'nin Tanımı: Menkul Kıymetlerin alım ve satım işlemlerinin yapıldığı menkul kıymetler piyasasıdır. Hisse senetlerinin alım ve satım işlemleri hisse senedi birinci ve ikinci pazarında yapılır. Tahvil, hazine bonosu, finansman bonosu ve gelir ortaklığı senedi gibi menkul kıymetlerin alım ve satımı da tahvil ve bono pazarında gerçekleştirilir. İMKB nin Görev ve Yetkileri: - Menkul kıymetlerin borsa kotuna alınması ile ilgili başvuruları Kotasyon Yönetmeliği nde belirtilen esaslar dahilinde incelemek, ek bilgi ve belgeler istemek, başvuruları değerlendirmek ve karara 29
bağlamak, - Kanuni gerekler yerine getirilerek para, kambiyo ve kıymetli maden ve taşlar ile vadeli işlemlerle ilgili piyasalar açmak, - Borsa da işlem görebilecek menkul kıymetler için türlerine göre menkul kıymetler pazarları oluşturmak, bu pazarlarda işlem görecek menkul kıymetleri belirlemek ve borsa bülteninde yayınlamak, pazarlara borsa binasında yer tahsis etmek, - Borsa da pazarların çalışma gün ve saatlerini belirlemek ve borsa bülteninde ilan etmek, - Borsa pazarlarında yapılan işlemler sonucunda oluşan fiyatları ve bu fiyatlardan yapılan toplam işlem miktarlarını seans bitiminde ilan etmek, - Borsada yapılan alım, satım işlemlerini güven ve istikrar içinde serbest rekabet şartları altında kolayca ve düzenli bir şekilde yürütülmesini sağlamak, bu kuralların dışına çıkan borsa üyelerine, İMKB Yönetmeliği nde belirtilen yaptırımları uygulamak, - Borsada olağan dışı olumsuz gelişmelerin meydana gelmesi halinde, mevzuatın verdiği yetkiler içinde gerekli önlemleri almaktır. İMKB'ye Başvuru: Uluslararsı pazarda kote edilmesi veya Pazara kaydedilmesi istenen yabancı sermaye piyasası araçları için ihraççı kuruluşun temsilcisi aracılığı ile başvuru yapılmalıdır. Başvuru, depo sertifikaları için yapılıyorsa yabancı hisse senetlerinin depo edilmiş kısmının nominal tutarı Pazara kabul edilir. Başvuru, diğer yabancı 30
sermaye piyasası araçları için yapılıyorsa fiziki veya kaydi olarak saklamaya alınmış olan kısmın nominal tutarı Pazara kabul edilir. Kotasyon veya Pazara kabul başvurusu, aşağıda belirtilen belgeler hazırlanarak bir dilekçe ile yapılır. Başvuru türüne veya ortaklığın özelliğine göre borsa tarafından ilave bilgi veya belge istenebilir. Menkul kıymetlerin Pazara kabul edilmesini talep eden aracı kuruluşlar, içeriği ve türü Borsaca belirlenen UP Bilgi Formu nu doldururlar. Borsa Başkanlığı bu belgelerden bazılarını, başvurusu yapılan menkul kıymetin niteliğini dikkate alarak istemeyebilir. Borsaya sunulacak belgelerin hazırlanmasında kullanılacak dil İngilizce dir. Genel nitelikli belgeler şunlardır: - Yabancı ortaklığın ilgili ülkede kuruluş, işleyiş ve sermaye piyasası aracı ihraç etmede tabi olduğu yasal gerekleri yerine getirdiğine dair belgeler - Yabancı ortaklığın faaliyet konusu, ortaklık yapısı, yönetim kurulu ve yöneticilerini tanıtıcı bilgiler, - Yürürlükteki tüm değişiklikleri içerecek şekilde tek bir metin hâline getirilmiş ve ortaklığı temsile yetkili kişilerce imzalanmış esas sözleşmesi - Yabancı sermaye piyasası araçlarının, yabancılara devir veya Pazarda tedavülünü kısıtlayıcı veya sahibinin haklarını kullanmasına engel 31
olacak kayıtlara tabi olmadığı ve üzerinde intifa hakkı olmadığını belgeleyen yetkili makamlardan alınan yazı - Uluslararası Pazar Yönetmeliği nin 52. maddesinde belirtilen temsilcilik sözleşmesi ve ihraççı ile aracı kuruluş arasında imzalanan tüm sözleşmelerin birer örneği ile akit tarafların yetkili makamlar tarafından tasdikli imza sirküleri - Ortaklığın tabi olduğu özel mevzuat var ise buna göre alınmış yetki ve izin belgeleri, bir başka ortaklığın lisansı altında çalışılmakta ise lisans belgesi ve benzer sözleşmelerin örneği - Son üç yılda yapılan olağan ve olağanüstü genel kurul toplantılarına ilişkin belgeler - İhraççının yetkili organlarınca onaylanmış son üç yıla ait mali tabloları ile temsile yetkili kişilerce imzalanmış başvurunun yapıldığı tarihe en yakın son üç aylık hesap özeti ve bu tablolardan son yıl ve son 3 aylık ara döneme ait mali tablolarının uluslararası muhasebe standartlarına uygun olarak uluslararası nitelikte kabul edilen bağımsız denetim firmalarınca hazırlanmış bağımsız denetim raporlarının onaylı örnekleri (Borsa Başkanlığı, başvurusu yapılan menkul kıymetin kota olduğu borsanın ve sermaye piyasasının gelişmişlik düzeyi ile kamuyu aydınlatma düzeyini göz önüne alarak ihraççının son 3 aylık ara döneme ait mali tablolarının bağımsız denetim raporlarını istemeyebilir. Ancak ihraççının en son yaptırmış olduğu bağımsız denetim raporunun borsaya verilmesi zorunludur.) - Varsa, menkul kıymet spesimenleri (Her kupürden birer adet) 32
- Varsa, yabancı sermaye piyasası aracına ve ihraççıya ilişkin en son hazırlanmış derecelendirme raporları - Yabancı sermaye piyasası aracı için varsa, dışarıda yayımlanan izahname, duyuru ve ilanların birer örneği - Yabancı sermaye piyasası aracının niteliği dikkate alınarak Yönetim Kurulunca belirlenecek diğer bilgi ve belgeler - Kotasyon başvurusu depo sertifikaları için yapılıyorsa yukarıda belirtilenlerle birlikte aşağıdaki bilgi ve belgelerin de başvuruya eklenmesi gerekmektedir. - Yabancı menkul kıymetlerin saklama kuruluşuna teslim edildiğine dair ilgili saklama kuruluşundan alınan belgenin onaylı örneği - Saklama sözleşmesi - Depo sertifikası spesimeni - Borsadan temin edilecek Uluslararası Pazar Taahhütnamesi 'nin onaylı örneği - Asgari unsurları (19.5) de verilen İhraççı Tanıtım Dokümanı - İhraççı Tanıtım Dokümanı nda yer alacak bilgilerdeki değişiklikler, yabancı sermaye piyasası aracı Pazarda işlem gördüğü sürece borsaya en seri haberleşme vasıtasıyla bildirilmek zorundadır. Uygulanacak Muhasebe Standardı: İhraççıların Pazar için hazırlayacakları mali tablolar aşağıdaki standartlara uygun olarak düzenlenmek zorundadır: - ABD veya İngiltere genel kabul görmüş muhasebe standartları 33
- Uluslararası muhasebe standartları - Avrupa Birliği nin kabul etmiş olduğu muhasebe standartları Yukarıdaki standartlara göre hazırlanmış söz konusu mali tabloların her mali yıl sonu itibariyle bağımsız denetimden geçmiş hâllerinin Borsaya gönderilmesi zorunludur. Borsa, hazırlanacak mali tabloların uluslararası muhasebe standartlarına göre farklarının, söz konusu mali tablolar içerisinde belirtilmesini zorunlu tutabilir. Borsa, yukarıda belirtilen standartlar dışında ihraççının kendi ülke mevzuatına uygun olarak hazırlamış olduğu ve bağımsız denetimini yaptırmış olduğu mali tabloların uluslararası muhasebe standartlarına göre farklarının verilmesini zorunlu tutabilir. Yıl Sonu Mali Tabloların Gönderilme Şekli ve Süresi: Yabancı ortaklığa ilişkin yıl sonu mali tablo ve raporların İngilizce olarak düzenlenmiş ve bağımsız denetimden geçmiş şekilleri, mali yıl sonunu izleyen üç ay içerisinde veya genel kurul toplantı tarihinden en az 15 gün önce borsaya gönderilir ve borsanın düzenlemeleri çerçevesinde ilan edilir. BORSA 1. Borsanın Tanımı: Borsalar, borsada işlem görmesi kabul edilen menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının, Kanun Hükmünde Kararnamede yazılı esaslar dahilinde, belli kurallara göre 34
güven ve istikrar içinde alım-satımına olanak sağlayan, oluşan fiyatları saptamaya ve açıklamaya yetkili bulunan, tüzel kişiliğe sahip kamu kurumlarıdır. Borsalar, SPK nın teklifi üzerine Bakanlığın izni ile kurulur. 2. Borsanın İlke ve Kuralları: Borsa üyeleri, borsa yönetmelikleri ve ilgili mevzuatta yer alan ilke ve kurallara ve aşağıda sayılan hususlara uymakla yükümlüdürler. - Borsada, başkası nam ve hesabına veya başkası hesabına kendi namına yahut kendi nam ve hesabına alım satım yapabilirler. - İyi niyet kurallarına göre davranmak, mevzuata, borsa düzen ve disiplinine uygun hareket etmek zorundadırlar. - Müşterilerinin verecekleri alım ve satım emirlerini, kısmen veya tamamen kabul etmeme hakkına sahiptirler ancak, nedenini açıklamak zorunluğu olmaksızın bu durumu, müşterilerine veya onların temsilcilerine hemen bildirmekle yükümlüdürler. - Tarife dışı komisyon (kurtaj) alamaz veya teklif edemezler. - Menkul kıymetlerin teslimi ve bedellerinin ödenmesi de dahil olmak üzere borsada yaptıkları işlemlerin tümünden sorumludurlar. - Yardımcılarının ve diğer çalışanlarının görevleri çerçevesinde yaptıkları işlerden sorumludurlar. - Yapılacak sözleşmelere konulacak hükümlerle üyelerin sorumlulukları kaldırılamaz. - Müşterilerine ve diğer üçüncü şahıslara karşı doğabilecek mali ve 35
hukuki sorumluluğu teminat altına alan genel ve özel mahiyetteki borsaca öngörülen sigorta ve diğer düzenlemelere uymak - İlgili yönetmeliklerde öngörülen teminatı yatırmak ve teminat yükseltilmesine karar verildiğinde veya teminatı eksildiğinde süresi içinde teminatını tamamlamak. - İlgili yönetmeliklerde öngörülen üyeliğe giriş ve üyelik yıllık aidatını, borsa payı ve diğer aidat ve mali yükümlülükleri süresi içinde ödemek. - Ortaklık, yönetim yapısı ve mali durumu ile ilgili olarak önemli sayılabilecek her türlü değişikliği, bunların gerçekleşme tarihinde derhal borsaya bildirmek. - Borsa işleriyle ilgili hesap ve işlemlerinin borsaca incelenmesi halinde bu incelemelere müsaade etmek, inceleme elemanlarına her türlü kolaylığı göstermek ve yardımda bulunmak. - Borsa yetkililerince istenecek her türlü belge ve bilgileri vermek. - Borsa işlemlerine ilişkin olarak yıllık faaliyet sonuçlarıyla, mali tablolarını ve bağımsız denetim raporlarının birer örneğini, yönetmeliklerde ve ilgili mevzuatta düzenlenen sürelerde borsaya vermek. - Yönetmelikte ve ilgili mevzuatta öngörülen defter ve kayıtlar ile yönetim kurulunca kararlaştırılacak diğer kayıt ve defterleri tutmak ve belgeleri düzenlemek. 3. Borsa Üyelerinin Denetimi: Borsa üyelerinin borsa işleriyle ilgili hesap ve işlemleri, borsanın yetkili elemanlarınca her zaman 36
incelenebilir. Üyeler bu incelemelere müsaade etmek, inceleme elemanlarına her türlü kolaylığı güstermek ve yardımda bulunmak, borsa faaliyetleriyle ile ilgili konularda borsa yetkililerince istenecek her türlü bilgileri vermek zorundadırlar. Borsa üyeleri, borsa işlemlerine ilişkin olarak yıllık faaliyet sonuçlarıyla yıl sonu itibariyle düzenlenen bilançolarını, hesap döneminin bitimini izleyen dört ay içinde, bağlı bulundukları borsaya vermek zorundadırlar. 4. Borsaların Denetimi: Borsaların işlem ve hesapları, KHK (Kanun Hükmünde Kararname) ve ilgili yönetmelik hükümlerine göre SPK (Sermaye Piyasası Kurulu) nca denetlenir. Denetim görevinin yerine getirilmesi amacıyla SPK tarafından belirlenen ilkelere ve verilen talimata aykırı davranılması, KHK ye ve yönetmelik hükümlerine aykırılık sayılır. Borsalarda KHK gereği, gözetimle görevli bir borsa komiseri bulunur. Komiser ve yardımcıları ile komiserlik görevlileri, borsadaki faaliyetlerin ilgili mevzuata uygun olarak yürütülmesini gözetim altında bulundururlar. Bakanlık da gerek gördüğünde borsalarda denetleme yaptırabilir. Borsa yetkilileri, defter, belge ve kayıtlarını, yetkili ve görevli denetim elemanlarına ibraz etmek ve istenen bilgileri vermek zorundadırlar. Borsa komiseri, SPK adına borsa faaliyetlerinin gözetimi ve komiserlik hizmet birimlerinin genel yönetiminden sorumludur. Borsa komiseri, komiserlik teşkilatını kanun, kararname, tebliğ ve SPK kararları çerçevesinde yönetmek, komiserlik teşkilatının kademeleri arasında uyum ve iş birliğini, 37
çalışmanın organizasyonu ve koordinasyonunu sağlamak ve SPK tarafından ilgili mevzuat çerçevasinde verilecek diğer görevleri yapmakla yükümlüdür. ODALAR Oda Tanımı: Üyelerinin müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, mensuplarının birbirleri ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak üzere mesleki disiplin, ahlak ve dayanışmayı korumak ve bu kanunda yazılı hizmetler ile mevzuatla odalara verilen görevleri yerine getirmek amacıyla kurulan, tüzel kişiliğe sahip kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşlarıdır. Bu odalar; - Ticaret ve Sanayi Odası, - Ticaret Odası, - Sanayi Odası, - Deniz Ticaret Odası dır. Odalar, illerde birliğin olumlu görüşü üzerine Bakanlığın kararı ile kurulur. Bir ilde oda kurulabilmesi için ticaret siciline kayıtlı ve bu kanunda belirtilen nitelikleri taşıyan en az bin tacir veya sanayici veya 38
deniz ticareti ile uğraşanların birliğe yazılı olarak başvuruda bulunması zorunludur. Müstakil sanayi odası kurulabilmesi için, o ilde faaliyet gösteren sanayicilerin yarısından fazlasının yazılı talebi şarttır. Coğrafi bölge odaları kurulabilmesi, bölge illerindeki toplam üye sayısının yarısından fazlasının, birliğe yazılı müracaatı veya il oda meclislerinin ayrı ayrı üye tam sayısının üçte ikisinin kararıyla ve birliğin olumlu görüşü üzerine Bakanlığın kararı ile gerçekleşir. Odaların kuruluş ve çalışma alanları, il sınırlarıdır. Kuruluş ve çalışma alanları içinde aynı unvanda başka bir oda kurulamaz. Odaların çalışma alanları, çevre illeri de kapsayacak şekilde ve o illerde ilgili oda kuruluncaya kadar geçerli olmak üzere, Birlik Yönetim Kurulu tarafından genişletilebilir veya daraltılabilir. Ticaret siciline kayıtlı tacirler, sanayiciler ve deniz taciri sıfatını taşıyan tüm gerçek ve tüzel kişiler ile bunların şubeleri ve fabrikaları, bulundukları yerdeki odaya kaydolmak zorundadırlar. Odalara kaydı zorunlu olan gerçek ve tüzel kişilerle bunların şubeleri, kamu kurumu niteliğindeki başka meslek kuruluşlarına, birlik ve teşekküllere üye olmaya ve aidat ödemeye mecbur tutulamaz. Kayıt zorunluluğunu bir ay içinde yerine getirmeyenler, odalar tarafından re sen kaydedilir ve durum kendilerine tebliğ edilir. 39
Odaların Görevleri: - Meslek ahlakını, disiplini ve dayanışmayı korumak ve geliştirmek, ticaret ve sanayinin kamu yararına uygun olarak gelişmesine çalışmak. - Ticaret ve sanayiyi ilgilendiren bilgi ve haberleri derleyerek ilgililere ulaştırmak, ilgili kanunlar çerçevesinde resmî makamlarca istenecek bilgileri vermek ve özellikle üyelerinin mesleklerini icrada ihtiyaç duyabilecekleri her çeşit bilgiyi,takip ve kaydetmek ve bunları uygun vasıtalarla yaymak. - İlgili belgeleri düzenlemek ve onaylamak (bkz. Odalarca düzenlenecek belgeler). - Meslek faaliyetlerine ait konularda resmi makamlara teklif, dilek ve başvurularda bulunmak, üyelerinin tamamının veya bir kesiminin mesleki menfaati olduğu takdirde meclis kararı ile bu üyeleri adına veya kendi adına dava açmak. - Çalışma alanları içindeki ticari ve sınaî örf, adet ve teamülleri tespit etmek, Bakanlığın onayına sunmak ve ilan etmek. - Üyeleri tarafından uyulması zorunlu mesleki karar almak, - Yurt içi ve yurt dışı fuar ve sergilere katılmak. - Gerektiğinde 507 sayılı Esnaf ve Küçük Sanatkârlar Kanunu nun 125. maddesinde sayılan mal ve hizmetlerin azami fiyat tarifelerini, kendi üyeleri için, Bakanlıkça çıkarılacak yönetmeliğe uygun olarak tespit etmek ve onaylamak. - Deniz ticaretinin kamu yararına, millî ulaştırma ve deniz ticareti politikasına uygun şekilde gelişmesine çalışmak. 40
- Millî ve milletlerarası deniz ticaretine ait incelemeler yapmak ve bu konudaki bilgileri sağlamak, Türkiye limanları arası ve yurt dışı navlun, acente komisyonu ve ücretleri ile liman masrafları gibi bilgileri toplamak ve bunları mümkün olan vasıtalarla en seri şekilde yaymak, dünya deniz ticaretindeki en son gelişmeleri izlemek, istatistikler tutmak ve bunları ilgililere duyurmak. - Deniz ticaretine ait ticari örf, teamül ve uygulamaları tespit ve ilan etmek, navlun anlaşmaları, konşimento ve benzeri evraka ait tip formları hazırlamak. - Yabancı gemi sahip ve donatanları ile denizcilikle ilgili müesseselere Türkiye limanlarının imkânları, çalışma şekilleri, tarifeleri ve liman masrafları hakkında bilgi vermek ve onlardan benzeri bilgileri sağlamak. - Deniz ticareti ile ilgili milletlerarası kuruluşlara üye olmak ve delege bulundurmak. - İlgililerin talebi üzerine deniz ticareti ile ilgili ihtilaflarda hakemlik yapmak. - Deniz acenteliği hizmet ücret tarifelerini hazırlamak ve Bakanlığın onayına sunmak. - Sair mevzuatın verdiği görevlerle, ilgili kanunlar çerçevesinde Birlik ve Bakanlıkça verilecek görevleri yapmak. - Birliğin belirlediği standartlara göre üye kayıtlarını tutmak ve üyelik aidatlarına ilişkin belgeleri saklamak ve bunları Birliğe talep hâlinde bildirmek. 41
- Mevzuatla bakanlıklara veya diğer kamu kurum ve kuruluşlarına verilen işlerin, bu Kanunda belirtilen kuruluş amaçları ve görev alanı çerçevesinde odalara tevdii halinde bu işleri yürütmek. - Üyelerinin ihtiyacıolan belgeleri vermek ve bunlara ilişkin gerekli hizmetleri yapmak. - Yurt içi fuarlar konusunda yapılacak müracaatları değerlendirip Birliğe teklifte bulunmak. - Üyeleri hakkındaki tüketici şikâyetlerini incelemek ve kuruluş amaçları doğrultusunda diğer faaliyetlerde bulunmak. - Ticaret ve sanayi odalarında, odalar ayrı olan illerde ise sanayi odalarında sanayiciler için kapasite raporları düzenlemek. Oda Organları: Odaların yönetim ve idare işlerini yerine getiren birimler aşağıdaki gibidir; - Meslek komiteleri - Meclis - Yönetim kurulu - Disiplin kurulu TÜRKİYE ODALAR VE BORSALAR BİRLİĞİ Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, odalar ve borsalar arasındaki birlik ve dayanışmayı temin etmek, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, oda ve borsa mensuplarının mesleki 42