T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI

T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA BADEMLERDE ZARARLI BADEM İÇ KURDU, Eurytoma amygdali Enderlein (HYMENOPTERA: EURYTOMIDAE) NİN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Eylül-2007

T.C KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA BADEMLERDE ZARARLI BADEM İÇ KURDU, Eurytoma amygdali Enderlein (HYMENOPTERA: EURYTOMIDAE) NİN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No: Bu Tez / / Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Prof. Dr. Prof.Dr. Doç.Dr. Cafer MART Semih ÇAĞLAR Ali Arda IŞIKBER DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Bu çalışma K.S.Ü Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir. Proje No: 2004 / 4-6 Prof. Dr. Özden GÖRÜCÜ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... ÖZET... SAYFA NO I II ABSTRACT... IV ÖNSÖZ... VI ÇİZELGELER DİZİNİ... VII ŞEKİLLER DİZİNİ... VII EK ÇİZELGELER DİZİNİ IX SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ. X 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 3 2.1. Yurt İçinde Yapılan Çalışmalar... 3 2.2. Yurt Dışında Yapılan Çalışmalar... 3 3. MATERYAL ve METOT... 7 3.1. Materyal... 7 3.1.1. Eurytoma amygdali nin Sistematikteki Yeri... 8 3.2. Metot. 9 3.2.1. Arazi Çalışmaları.... 9 3.2.2. Laboratuar Çalışmaları...... 13 4.BULGULAR ve TARTIŞMA. 14 4.1. Arazi Çalışmaları...... 14 4.2. Laboratuar Çalışmaları... 21 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 24 KAYNAKLAR... 26 ÖZGEÇMİŞ. 29 EKLER. 30 I

ÖZET T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA BADEMLERDE ZARARLI BADEM İÇ KURDU, Eurytoma amygdali Enderlein (HYMENOPTERA: EURYTOMIDAE) NİN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR DANIŞMAN: Prof.Dr. Cafer MART Yıl: 2007 Sayfa: 33 Jüri: Prof.Dr. Cafer MART Prof.Dr. Semih ÇAĞLAR Doç.Dr. Ali Arda IŞIKBER Bu çalışma badem ağaçlarında zarar oluşturan badem iç kurdu Eurytoma amygdali Enderlein (Hymenoptera: Eurytomidae) nin meydana getirdiği zararın ve biyolojik özelliklerinin ortaya konması amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla, çalışma alanı olarak seçilen parsellerdeki bademlerden hasat zamanında (Ağustos-Eylül) haftada 1-2 defa arazi çıkışları yapılarak örnekler toplanmış, örneklemeler bir çeşide ait 5 ağacın her birinden 100 adet meyve toplamak suretiyle yapılmış, toplandığı çeşide göre etiketlenip laboratuara getirilen meyveler açılarak çeşitlerin bulaşıklık oranı saptanmıştır. Zararlının ilk ergin çıkışlarını saptamak amacıyla, bulaşık meyveler tel kafes içerisine alınmış, ergin çıkışları günlük olarak kaydedilmiştir. Çıkan erginler bir erkek bir dişi olarak şifon dal kafeslere alınmış ve zararlının yumurta bırakması, larvalarının beslenme davranışı, larvalarının meyveyi terk etme zamanı gibi biyolojik özellikleriyle ilgili gözlemler yapılmıştır. Deneme alanlarına renk tuzakları asılarak zararlının erginlerinin herhangi bir renge yönelip yönelmediği araştırılmıştır. Zararlının doğal düşmanlarını saptamak amacıyla larvalar laboratuarda kültüre alınarak parazitoitleri, 100 darbe yöntemi ve gözle kontrol yöntemi uygulanarak da avcı türleri tespit edilmiştir. II

ÖZET Eurytoma amygdali, 2005 yılı itibariyle en yüksek zararı %84.3 lük bulaşma oranı ile Sonora badem tipinde meydana getirirken, en düşük zararı %1 lik bulaşma oranı ile 101/13 badem tipinde meydana getirmiştir. 2006 yılı itibariyle en yüksek zarar oranı %88 lik oran ile yine Sonora badem tipinde meydana gelirken, en düşük zarar %5.8 lik oran ile 101/9 badem tipinde meydana gelmiştir. Eurytoma amygdali, 2005 yılı itibariyle en yüksek larva parazitlenmesi %29.6 lık oran ile Picantily badem tipinde meydana getirirken, en düşük larva parazitlenmesi %0.2 lik oran ile 48/1 badem tipinde meydana getirmiştir. 2006 yılı itibariyle en yüksek larva parazitlenmesi % 21.20 lik oran ile Nonpareil badem tipinde meydana gelirken, en düşük larva parazitlenmesi % 1.1 lik oran ile 48/2 çeşitinde meydana gelmiştir. 2005 yılında ilk ergin çıkışları çağlalar yaklaşık 7-8 mm büyüklüğe ulaşınca, 15 nisanda gerçekleşmiştir. İlk ergin çıkışını takiben 5 gün sonra ergin çıkışı en üst düzeye ulaşmış ve ergin çıkışları 19 Mayısta tamamlanmıştır. Deneme alanlarına asılan renk tuzaklarına zararlının erginlerinin yönelmediği belirlenmiştir. Eurytoma amygdali nin larva parazitoitleri olarak Aprostocetus bucculentus (Hymenoptera;Eulophidae) ve Adontomerus amygdali (Boucek) (Hymenoptera; Torymidae) belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Eurytoma amygdali, Badem iç kurdu, Badem III

ABSTRACT UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SUTCU IMAM INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION MSc THESIS ABSTRACT DETERMINATION OF SOME BIOLOGICAL PARAMETERS OF Eurytoma amygdali Enderlein (HYMENOPTERA: EURYTOMIDAE) IN ALMOND GROWING AREAS IN KAHRAMANMARAŞ Supervisor : Prof.Dr. Cafer MART Year :2007 Pages :33 Jury : Prof.Dr. Cafer MART Prof.Dr.Semih ÇAĞLAR Assoc. Prof.Dr.Ali Arda IŞIKBER This study was done in order to expose damages and biological features which are occured by Eurytoma amygdali (Hymenoptera: Eurytomidae)on hard shell fruit research center (Sekamer) in Kahramanmaras Sutçu Imam University after Eurytoma amygdali populations establishing and understanding their harms are very considerable. With this purpose, specimens were been collecting from almond on plot of land which was selected as work area on reaping time (August- September) 1-2 times in a week. Collecting specimens were done with 5 trees from one kind and 100 specimens from each tree and they were labeled with respect to kind of specimen and taken to laboratory then specimens were opened and determined their infection rates. For determining Eurytoma amygdali first ripe leaving time, infected fruits were putted in wire lattice and ripe leaving were enrolled daily. Leaved ripe Eurytoma amygdali which are one from female Eurytomid, and one from male Eurytomid were putted in chiffon bough lattice and biological features such as laying eggs, larva s feeding behaviors and larva s leaving fruit time were observed. In testing areas by hanging color snares whether Eurytoma amygdali ripe tends to any direction is determined. In order to determine natural foes of ripens larva are taken to culture in laboratory also by method of hundred stoke and method of controlling with eyes parasites hunter types were determined. IV

ABSTRACT Eurytoma amygdali, while creating the highest damage on Sonora type with a rate of %84.3 created the minimum damage on 101/13 type with a rate of %1 and comprised the highest parasitic effect on Picantily type with a rate of %29.6 and minimum on 48.1 type with a rate of %0.02 in 2005. Eurytoma amygdali, while creating the highest damage on Sonora type with a rate of %88 created the minimum damage on 101/9 type with a rate of %5.8 and comprised the highest parasitic effect on Nonpareil type with a rate of % 21.20 and minimum on 48/2 type with a rate of %1 in 2006. It is determined that the larva parasitic of Eurytoma amygdali is Aprostocetus bucculentus (Hymenoptera;Eulophidae) and Adontomerus amygdali (Boucek) (Hymenoptera; Torymidae). Key words: Eurytoma amygdali,almond seed wasp, Almond V

ÖNSÖZ ÖNSÖZ Bu çalışma Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezi (Sekamer) badem parsellerindeki zararlının zara durumunu yayılış alanlarını ve bölge şartlarında zararlının biyolojisinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Yüksek Lisans programı süresince yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Prof.Dr. Cafer MART a, çalışmam esnasında bilgilerinden yararlandığım Doç.Dr. Hasan TUNAZ a, Coccinellidlerin teşhisini yapan Prof.Dr. Nedim UYGUN ve parazitoitlerin teşhislerini yapan Prof.Dr. Mikdat DOĞANLAR a, Prof.Dr. Semih ÇAĞLAR a ve Bitki Koruma Bölüm Başkanı Doç.Dr. Ali Arda IŞIKBER e teşekkürlerimi sunuyorum. Hayatım boyunca her konuda olduğu gibi tezimin de her aşamasında beni destekleyen aileme, BARUT ailesine, Yüksek Ziraat Mühendisi arkadaşım Nigar GÖZEK e, tezin yazım aşamasında desteklerini esirgemeyen Enerji İletim Hatları Proje Tesis ve Çevre Dairesi Başkanlığı Çevre Müdürlüğü ndeki çalışma arkadaşlarıma ve eşim Bahadır BARUT a teşekkürlerimi sunuyorum. Eylül, 2007 KAHRAMANMARAŞ VI

ÇİZELGELER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA NO Çizelge 1.1. Türkiye de badem üretimi, üretim alanı ve verim. 1 Çizelge 3.1. 2005 yılında Kahramanmaraş ta Eurytoma amygdali zararı 7 üzerine yapılan çalışmada kullanılan badem çeşitleri.. Çizelge 4.1. Kahramanmaraş ta 2005 yılında badem çeşitlerindeki Eurytoma 14 amygdali zarar oranları Çizelge 4.2. Kahramanmaraş ta 2005 yılındaki Eurytoma amygdali nin larva 15 parazitlenme yüzdeleri. Çizelge 4.3 Kahramanmaraş ta 2006 yılında badem çeşitlerindeki Eurytoma 16 amygdali nin larva zarar oranları. Çizelge 4.4. Kahramanmaraş ta 2006 yılındaki Eurytoma amygdali larva 17 parazitlenme yüzdeleri. Çizelge 4.5. Kahramanmaraş (Merkez) da 2006 yılında kültür kafeslerinden 18 Eurytoma amygdali ergin çıkışları.. Çizelge 4.6. Renk tuzaklarında yakalanan Eurytoma amygdali nin ergin 19 sayısı.. Çizelge 4.7. Şifon dal kafeslerde Eurytoma amygdali tarafından infektelenmiş 20 meyve sayısı... Çizelge 4.8. Sekamer de saptanan Eurytoma amygdali nin larva 23 parazitoitleri.. Çizelge 4.9. 2005 Yılında Sekamer de badem alanlarında saptanan avcı türler. 23 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA NO Şekil 3.1. Tipik Eurytomid ergini 8 Şekil 3.2. Eurytoma amygdali Enderlein larvası içeren zarar görmüş 9 bademler Şekil 3.3. İçerisinde E. amygdali larvası bulunan, renk değiştirmiş bulaşık meyveler. 10 Şekil 3.4. 2005 yılında E. amygdali ergin çıkışının izlendiği kafesler 10 Şekil 3.5. E. amygdali erginlerini yakalamak için Sekamer badem parsellerine yerleştirilen yapışkan renk tuzakları. Şekil 3.6. Gözlemlerin yürütüldüğü şifon dal kafesler... 11 Şekil 3.7 Eurytoma amygdali nin zarar verdiği meyveler... 12 Şekil 3.8. Knockdown yönteminin uygulanışı... 12 Şekil 3.9. Eurytoma amygdali parazitoitleri elde etmek için kullanılan 13 kavanozlar... Şekil 4.1. Kahramanmaraş ta 2005 yılında badem çeşitleri üzerinde 14 Eurytoma amygdali nin zarar oranları. Şekil 4.2 2005 yılında badem çeşitleri üzerinde rastlanan Eurytoma 15 amygdali nin larvalarının parazitlenme oranı... Şekil 4.3. Kahramanmaraş ta 2006 yılında badem çeşitlerinde Eurytoma 16 amygdali zarar oranları Şekil 4.4. 2006 yılında badem çeşitleri üzerinde rastlanan Eurytoma 17 amygdali nin larvalarının parazitlenme oranı... Şekil 4.5. Eurytoma amygdali içeren meyvelerin muhafaza edildiği tel 18 kafesler... Şekil 4.6. Kahramanmaraş (Merkez) da 2006 yılında kültür kafeslerinden 19 Eurytoma amygdali ergin çıkış seyri... Şekil 4.7. İçerisinde meyve bulunan şifon dal kafesler.. 19 Şekil 4.8. Ağaç üzerinde kalan renk değiştirmiş infekteli meyveler. 20 Şekil 4.9. Ağaç üzerinde kalmış meyveler... 21 Şekil 4.10. Eurytoma amygdali erginlerine ait çıkış deliği.. 21 Şekil 4.11. Eurytoma amygdali nin larvası. 22 Şekil 4.12. Eurytoma amygdali nin ergini 22 11 VIII

EK ÇİZELGELER DİZİNİ EK ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1. 2005 yılı Kahramanmaraş ili meteoroloji değerleri.. 30 Çizelge 2. Eurytomidae familyasına bağlı alt familyalar ve cinsler... 31 IX

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Cm ha : Santimetre : Hektar C : Santigrat derece : Dişi : Erkek X

GİRİŞ 1. GİRİŞ FAO kaynaklı istatistik rakamlarına göre dünyadaki badem üretim alanı, 1998 yılında yaklaşık 1.6 milyon ha iken, 1998-2002 döneminde ortalama %9 luk bir artış kaydederek 2002 yılında 1.7 milyon hektara yükselmiştir. Dünyada 2002 yılında 1.4 milyon ton badem üretilmiştir. En fazla badem üretimi yapan ülkeler sırasıyla; Amerika Birleşik Devletleri, İspanya, İran, Fas, Suriye, İtalya, Yunanistan ve Türkiye dir. Amerika Birleşik Devletleri yaklaşık %31 oranındaki payı ile dünya badem üretiminde ilk sırayı almaktadır. Kabuklu ve iç olarak ihraç edilen bademin, 2001 yılı toplam dünya ihracat değeri yaklaşık 1 milyar dolardır (Özüdoğru, 2003). Ülkemiz bademin gen merkezlerinden birini oluşturmakla birlikte, son yıllarda yurt dışından standart çeşitlerin de getirilmesiyle mevcut gen potansiyeli daha da zenginleştirilmiştir. Ancak ülkemizde badem üretimi, kapama bahçelerden ziyade, çit bitkisi ve sınır ağacı olarak dikilen ağaçlardan yapılmaktadır. Modern tarım tekniklerinin kullanılmadığı bu tesislerde standart çeşitler kullanılmadığından dolayı verimlilik düşük olmakta ayrıca meyve kalitesi de iyi olmamaktadır. Yıllar itibariyle dalgalı bir seyir izleyen badem üretimi 1990 yılında 46 bin ton iken, 1990-1997 yılları arasında düşüş eğilimine girmiş, 1997 yılında 33 bin tona kadar gerilemiş ve bu yıldan sonra tekrar 2002 yılına kadar 50 bin ton düzeyine yükselip takip eden yıllarda tekrar gerilemiştir (Çizelge 1.1). Türkiye'de Doğu Karadeniz in kıyı bölgesi ile çok yüksek yaylalar dışında, her yöresinde badem yetiştirilmektedir. Badem yetiştiriciliği ülkemizde Ege Bölgesinde yoğunlaşmış olup, bunu Akdeniz, İç Anadolu ve Marmara Bölgeleri izlemektedir. Özellikle Ege ve Akdeniz bölgelerinde Türkiye badem üretiminin üçte ikisi üretilmektedir. Ülkemizde badem yetiştiriciliğinde ön planda olan iller Muğla, İçel, Antalya, Elazığ, Denizli ve Karamandır (Özüdoğru, 2003). Çizelge 1.1. Türkiye de Badem Üretimi, Üretim Alanı ve Verim Yıllar Üretim (ton) Üretim Alanı (ha) 1997 33.000 18.875 1.75 1998 36.000 18.400 1.96 1999 43.000 18.100 2.38 2000 47.000 18.000 2.61 2001 42.000 17.875 2.35 2002 50.000 18.000 2.34 2003 42.008 17.380 2.36 2004 30.170 20.100 1.84 2005 40.000 16.760 2.32 Verim (ton/ha) 1

GİRİŞ Türkiye, 1996 dan önceki yıllarda badem ithalatı yapmazken son yıllarda hızla artan oranlarda badem ithal eden bir ülke durumuna gelmiştir. Badem ithalatımız miktar itibariyle 1996 yılından itibaren, sürekli bir artış eğilimindedir. Kabuksuz badem ithalatının 2001 yılında en fazla yapıldığı ülkelerin başında Amerika Birleşik Devletleri, Özbekistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Kazakistan ve Türkmenistan gelmektedir (Anonim, 2001). Badem alanlarında verimi ve kaliteyi etkileyen faktörler içerisinde hastalık ve zararlılar önemli yer tutmaktadır. Badem göz kurdu (Anthonomus amygdali Hust.), dut kabuklu biti (Pseudaulacaspis pentagona Targ.), şeftali virgül kabuklu biti (Nilotaspis halli Green.), küçük tomurcuk güvesi (Recurvaria nanella Hb.), harnup güvesi (Ectomyelois ceratoniae), şeftali güvesi (Anarsia lineatella Zell.), yüzük kelebeği (Malacosoma neustria L.), badem yazıcı böceği (Scolytus amygdali Guer.) gibi badem zararlıları içerisinde badem iç kurdu Eurytoma amygdali Enderlein gerek yayılışı gerekse zarar oranı nedeniyle en önemli tür durumundadır. Ülkemizde badem alanlarındaki badem iç kurdunun biyolojisi üzerine yapılmış bir çalışma bulunmamakla birlikte yalnızca doğal düşmanları ve zararlı üzerine yapılan ilaç denemelerini içeren çalışmalar bulunmaktadır. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezine ait (Sekamer) badem parsellerinde zararlının ilk ergin çıkış tarihi, zarar şekli, doğal düşmanlarını belirlemek amacıyla bu çalışma gerçekleştirilmiştir. 2

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Yurt İçinde Yapılan Çalışmalar Günaydın ve ark. (1979), Badem iç kurduna karşı etkili ilaçları belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, endosülfan ve methiocarb ilaçlarının uygulanabileceğini ortaya koymuşlardır. Doğanlar ve Bolu (2004), E. amygdali nin bir parazitoiti olan Gugolzia bademia Doğanlar (Hymenoptera, Chalcidoidea, Pteromalidae) türünü belirlemiş ve tanımını yapmışlardır. Doğanlar ve ark. (2006), E. amygdali nin 2002-2004 yılları arasında Doğu Akdeniz bölgesinde doğal düşmanlarını, onların interaksyon ve etkilerini tespit etmek amacıyla yaptıkları çalışmada; Aprostocetus bucculentus (Hymenoptera;Eulophidae) ve Adontomerus amygdali (Boucek) (Hymenoptera; Torymidae) nin E. amygdali larvaları üzerinde yaşayan ektoparazit türler olduklarını tespit etmişlerdir. Pyomotes amygdali Cobanoglu & Doganlar, (Acarina; Pyemotidae) nin pupa öncesi, pupa ve yeni çıkmış erginler olmak üzere tüm dönemlerde yaşadığını, Thanasimus sp. (Coleoptera; Cleridae) un ise bir diğer parazit tür olduğunu ortaya koymuşlardır. 2.2. Yurt Dışında Yapılan Çalışmalar Plaut ve Mansour (1973), E. amygdali nin İsrail deki önemli badem zararlısı olduğunu belirtmişlerdir. Zararlının laboratuar ve tarlada, beslenme davranışı-bitki ilişkisinin araştırılması, hareketi ve dağılımının tespiti amaçlı yapılmış ve laboratuar koşulları altında dişilerin badem bitkisine saldırıp yumurta bıraktıklarını tespit etmişlerdir. Plaut (1975), bademde E. amygdali kontrolü üzerine İsrail de yaptığı çalışmada oxydemeton methyl, phosphomidon ve monocrotophos un sırasıyla 1.5, -3- ve 2.4 kg/ha dozlarının larvalarda sırasıyla %87.2, %96.8 ve %100 ölüm oluşturduğunu belirlemiştir. Talhouk (1977), Doğu Akdeniz ülkelerindeki badem zararlılarının zararına ilaveten E. amgdali ve Anarsia nın doğal düşmanları ve biyolojisi üzerine çalışmış ve sadece bu bölgedeki meyvelerde beslenen E. amgdali türleri hakkında çok fazla bilgi sağlamıştır. Larvanın, erken çiçeklenen türlerde ve yumuşak kabuklu meyvelerde çok yaygın olarak bulunduğu, onların asıl olarak çekirdek özünde zarar yaptığını tespit etmiş; E. amgdali nin yılda birkaç döl verebileceğini ve kesin rakamın şartlara ve mesokarptaki larvanın beslenmesine bağlı olduğunu bildirmiştir. Cakar (1980) ın Yugoslavya ve Makedonya da badem ağaçlarına saldıran E. amygdali nin biyolojisinin belirlenmesine yönelik yaptığı çalışmada zararlının meyvenin %71 ini yok ettiği, zararlanmış meyvenin %72.8 inin ağaç üzerinde kaldığını belirlemiştir E.amygdali nin yılda tek döl verdiğini ve larval dönemde kışlayıp, takip eden baharda pupanın meyve içerisinde geliştiğini, ergin çıkışının çiçeklenmeden sonra olup, çıkışı takip eden birkaç gün boyunca erkeklerin sayı olarak dişilerden daha fazla olduğunu fakat ilerleyen günlerde dişi sayısının bol miktarda arttığını, beslenmeyen erginlerin yaşam 3

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR süresi, dişiler için 14, erkekler için 13 gün olurken; beslenen böceklerde erkeklerin 20 gün, dişilerin 21 gün yaşadıklarını belirlemiştir. Arambourg ve ark. (1983), Fransa da ilk kez 1981 de kaydedilen ve orijini Yakın Doğu olan E. amygdali yi ülkenin güney kısmında tespit etmiş ve bademlerde şiddetli zarara sebep olduğunu bildirmişlerdir. Yumurtaların bademlere zararlı tarafından konulduğu ve larvanın tüm iç üzerinde beslenip takiben diyapoza girdiği ve bir dahaki bahara kadar veya 1-2 yıl boyunca diyopozda kaldığı tespit edilmiştir. Bulaşık bademlerin büzüştüğü fakat ağaç üstünde kaldığı ve erginin karakteristik bir çıkış deliğine sahip olduğu belirlenmiştir. Araştırıcılar dikkatlerini bu zararlının kontrolünün zorluğuna çekmişler ve ağaçlarda ki bulaşık bademlerin kışın toplanması ve yakılmasının, tüm zararlanmış bademler dikkatlice tüm ağaçlardan toplanırsa etkili olacağını bildirilmişlerdir. Arambourg ve ark. (1985), E. amygdali nin Doğu Avrupa ve Orta Doğuda ilk kez Fransa da Bouches - du Rhane and Var. eyaletinde badem üzerinde kaydedildiğini. zararlının yılda 1 döl verdiğini ve olgun larva olarak kışladığını, populasyonun şubat mart aylarında oluştuğunu ve erginlerin nisan ayında çıktığını takiben gelişmekte olan meyvenin yumuşak kabuğundan içeri dişilerin ovipozitörünü soktuğunu tespit etmişler ve infekteli bademlerin daima küçük kaldığı ve içinin oyulduğunu belirlemişlerdir. Pittara ve Katsoyannos (1985), Yunanistan daki laboratuar gözlemlerinde 1-12 günlük çiftleşmemiş dişilerin koku yoluyla erkekler tarafından çekici bulunduğunu, yine tarla koşullarında 5-20 çiftleşmemiş dişinin bulunduğu badem ağaçlarında erkek bireylerin delta tipi tuzaklarda tespit edildiğini, buna karşılık çiftleşmiş dişilerin bulunduğu tuzakların ve kafeslerin erkekler tarafından çekici olmadığını bildirmektedir. Kouloussis ve Katsoyannos (1991), badem iç kurtlarının yumurta bırakma davranışı üzerine yapılan gözlem ve deneylerde konukçu işaretleme feromonunun bu türün dişi bireylerinde bulunduğunu ve sonraki ovipozisyon için sağlam meyveler ile zarar görmüş meyvelerin ayırt edilmesini sağladığını; bu davranışın amacının zarar görmüş meyvelerin tekrar infektelenmesinin engellenmesi ve böylece meyve içersindeki larval gelişimin maksimum seviyede olacağını, bu işaretleme feromonun dişilerin, thorax ve abdomeninde bulunduğunu, bildirmişlerdir. Zerova ve Fursov (1991), Palaearctic bölgedeki taş çekirdekli meyveler ile ilgili Eurytoma cinsinin türlerini tartışmışlar ve 8 tür belirlemişlerdir; E. amygdali, E. maslovskii Nikol skaya, E.padi Vereshchagin, E. samsonovi Vasil ev, E. schreineri Schreiner, E. turkestanica Zerova & Fursov, E. paramygdali Zerova & Fursov, E. armenica Zerova & Fursov. İlk 6 türün fitofag olup taş çekirdeklilerde geliştiğini ve son 2 sinin entomofitofag olduğunu, bunların bitki dokusu üzerinde beslenerek gelişmelerini tamamladıklarını ve 4 türün; E. schreineri Schreiner, E. samsonovi Vasil ev, E. maslovskii Nikol skaya E. amygdali, ekonomik öneme sahip olduğunu bildirmişlerdir. Katsoyannos ve ark. (1992), 1986-1989 tarihleri arasındaki 4 yıl süresince Yunanistan ın Selanik bölgesinde yürüttükleri çalışmada, Retsou badem çeşitindeki zarar görmüş bademlerden ergin çıkışını kafesler sayesinde tespit etmişler, kimyasal kontrolün en uygun olduğu zamanı saptamak için kimyasal kontrol deneylerinde yeni çıkmış erginler kullanmışlardır. 4 yıllık çalışmanın başlangıcından itibaren yakalanan erginlerin ilk olarak 4

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 13 24 Nisan tarihleri arasında ortaya çıktığı ve maksimum seviyeye 17 Nisan - 11 Mayıs tarihleri arasında ulaştığını belirlemişlerdir. Kouloussis ve Katsoyannos (1993), laboratuarda dişi bireyleri her biri sayılı yumurta ve bademlerle birlikte kafesleyip 1988-1991 arasında doğal ortamdaki çeşitli türdeki bademlerdeki yumurtaları düzenli aralıklarla saymışlardır. Retsou hassas çeşitinde, her bir bademdeki ortalama yumurtanın 3 veya az olduğunu gözlemlenmiş ve E. amygdali zararında, dişilerin meyvelere belli sayıda yumurta bıraktıkları belirlenmiştir. E. amygdali dişilerinin zarar görmüş bademleri diğer bademlerden ayırabilmesinin temel sebebinin konukçu belirleme feromonu olduğunu tespit etmişlerdir. 1990 yılında Retsou dan daha az hassas (daha dayanıklı), daha kalın perikarp ve daha sert endokarpa sahip 5 farklı bademden aldıkları örneklerde bu çeşitlerin birçok meyvelerinin hiç yumurta içermediğini ve bu daha az hassas çeşitlerin yumurta dağılımının perikarp kalınlığından ve endokarp sertliğinden kaynaklandığını tespit etmişlerdir. Kouloussis ve Katsoyannos (1994), dişi badem iç kurtlarını 25 C, koşullarında test etmiş E. amygdali nin badem çiçeği ve ham meyve kokularına olumlu tepki vermiş olup yaprak kokuları ile diğer Prunus türlerindeki ham meyveler ve çiçeklerindeki kokularını çekici bulmadıklarını belirlemişlerdir. Tzanakakis ve Veerman (1994), Badem iç kurdunun diyapozdaki larvalarını 1989 yılının Ağustos başlarında ve Eylül sonlarında Yunanistan da toplamışlar, larvaların 20 haftaya kadar çeşitli fotoperiyod ve sıcaklık derecelerinde denemelerini yapmış ve fotoperiyodun diyapozun tamamlanmasına etkisini araştırmışlar ve 26 C nin üstünde bir sıcaklıkta diyapoz gelişmesinin geciktiğini saptamışlardır. Kouloussis ve Katsoyannos (1995), E.amydali nin Kuzey Yunanistan da meyve bahçelerindeki badem ağaçları üzerinde aktif oldukları yerleri tanımlamışlar ve gündüzleri aktif olduklarını bildirmişlerdir. Badem yapraklarının üst yüzeylerinin ve yeşil meyvelerin zararlı aktivitelerinin esas yerleri olduğunu, konukçunun diğer bölümlerini zararlının düşük oranda ziyaret ettiğini, meyve bahçesi etrafındaki konukçu olmayan ağaçların ziyaret edilmediğini ve 10 saate kadar dişiler esas olarak dinlendikleri veya yürüdükleri, çoğunlukla badem yaprakları üzerinde oldukları gözlemlenmiş ve 10 saat sonra çoğu dişinin ilerleyerek meyvelere yöneldiğini, yumurta bıraktığını ve uçarak ya da yürüyerek bir meyveden diğerine geçtiklerini, bu hareketin uygun ovipozisyon yerinin belirlenmesi için olduğunu belirlemişlerdir. Dişilerin ve erkeklerin sadece %1,7 sinin beslendiği, beslenmenin öncelikle yapraklarda ve meyveler üzerinde 8 saat sonra oluştuğu, ovipozisyonun 13 den 18 saate kadar sık sık arttığı ve karanlığa kadar devam ettiği gözlemlenmiştir. Tzanakakis ve ark. (1997), E.amygdali nin ovipozisyon etkisini belirlemek için Yunanistan da yürüttükleri bir araştırmada zararlının 3 badem çeşiti üzerinde olgunlaşmamış meyve dökümüne sebep olduğu, 3 kültürün badem sürgünlerine, larvalar tarafından yumurta bırakıldığı ve olgunlaşmamış meyve dökümüne Texas ve Ferragnes çeşitlerinde yüksek oranda rastlanırken Truoito çeşitinde daha az rastlandığını bildirmektedirlerdir. 5

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Duval ve Froment (1998), E. amygdali nin Güney Doğu Fransa daki badem bitkileri üzerinde ekonomik zarara sahip olduğu; son döneme kadar bu zararlının esas olarak Yunanistan da ve Orta Doğu da bilinmekte olup; ilkbaharda ergin E.amygdali nin mumyalaşmış meyveden çıktığı, çiftleşme sonrası dişilerin bademin içine yumurta bıraktığı; hasat zamanında, mumyalaşmış meyvelerin düşmeyip, bahara kadar ağaç üzerinde kaldıkları; larvaların çıkışa başladığı zaman sistemik fosfomidon spreyin etkili olarak Yunanistan da uygulanmasına karşın Fransa da fosfomidon spreylerin başarılı kontrolü sağlayamadığı; bundan dolayı alternatif sistemik insektisitlerin kullanıldığı, etkili bir kimyasal kontrol stratejisi geliştirmek için, ergin çıkışının en uygun zamanının, ovipozisyon ve larvaların çıkışlarının bilinmesi gerekliliğini, feromona dayanan teknikleri içeren diğer kontrol metotlarının gelişiminin tartışılması gerekliliğini belirtmişlerdir. Haltrich ve Viktor (1998), E. amygdali nin Macaristan da ilk olarak 1997 sonunda gözlemlendiğini ve Macaristan faunasının yeni bir türü olduğunu, E. amygdali nin Buda dağlarının güney yamaçları üzerinde ki badem ağaçlarında sık sık bulunduğunu belirterek E. amygdali nin sebep olduğu zararın oranı %10-78 arasında değiştiğini belirtmişler; E.amygdali nin biyolojisi üzerine yapılan araştırmada ise zararlı üzerine Hymenopter parazitoidlerinin önemli etkiye sahip olmadıklarını oysa entomopatojenlerin, E.amygdali populasyonunun %7 sini zararlandırdığını, E.amygdali nin doğal düşmanları arasındaki parazitoit Pyemotes sp.nin ise E.amygdali üzerinde oldukça fazla etkiye sahip olduğunu bireylerinin E. amygdali larvaları, pupaları ve son dönemleri üzerinde gözlemlendiğini bildirmişlerdir. 6

MATERYAL ve METOT 3. MATERYAL ve METOT 3.1. Materyal Çalışmanın ana materyalini badem iç kurdu Eurytoma amygdali Enderlein ve bu zararlı ile bulaşık badem bahçeleri, badem çeşitleri (Çizelge 3.1) zararlının avcıları oluşturmuştur. Çalışmada ayrıca böcek kültür kafesleri, şifon dal kafesler, plastik kutular, böcek iğneleri, etil asetat çalışmanın diğer materyallerini oluşturmuştur. Çalışmanın ana materyalini oluşturan badem çeşitleri Çizelge 3.1 de yer almaktadır. Çizelge 3.1. 2005 yılında Kahramanmaraş ta Eurytoma amygdali zararı üzerine yapılan çalışmada kullanılan badem çeşitleri Çeşit adı Sınıfı İlk Çeşit Verim (kg/da) çiçeklenme çapı Nonpareil El 28.Mart 14.29 451.4 Garrigues Taş 30.Mart 15.44 620.4 Texas Diş 30.Mart 13.80 541.2 Yaltınski El 30.Mart 12.08 778.8 Picantily Taş 28.Mart 12.00 607.2 Tuono Taş 28.Mart 16.55 132.0 Ferragnes Taş 05.Nisan 14.70 1103.5 D.M.largueta Taş 28.Mart 10.30 425.0 Drake Diş 30.Mart 17.10 580.8 Cristomorto Taş 05.Nisan 13.38 675.8 48/2 Diş 28.Mart 12.36 575.5 Sonora - - - - Ruby - - - - Padre - - - - Butte - - - - 101/13 Taş 05.Nisan 13.98 739.2 Fritz - - - - Ferraduel Taş 05.Nisan 14.15 803.8 17-4 El 30.Mart 14.18 576.8 101/9 Taş 05.Nisan 15.47 414.5 Nikitski El 18.Mart 11.34 829.0 Primorski Taş 05.Nisan 11.30 673.2 101/23 Taş 03. Nisan 14.10 732.6 48/1 Taş 28.Mart 16.45 627.0 300/1 Taş 30.Mart 13.83 726.0 Ne plus ultra - - - - 48/5 Taş 28.Mart 13.30 715.4 7

MATERYAL ve METOT 3.1.1. EURYTOMIDAE FAMİLYASI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 3.1.1.1. Eurytoma amygdali nin Sistematikteki Yeri Şube : Arthropoda Sınıf : Hexapoda Takım : Hymenoptera Alt takım : Apocrita Üst familya : Chalcidoidea Familya : Eurytomidae Alt familya : Eurytominae Tür : Eurytoma amygdali Enderlein Sinonim : - Türkçe ismi : Badem iç kurdu Şekil 3.1. Tipik Eurytomid Ergini. (www.sel.barc.usda.gov/hym/chalcids/eurytomid/eurytoma.html/12.04.2007) Eurytomidler siyah ya da sarı renkli, 2-4 mm boyda, uzunca vücutlu arıcıklardır. Anten ince olup ucunda topuz bulunmamaktadır. Pronotum kare gibi olup, yumurta koyma borusu çok kısadır. Bu familya türlerinden E. amygdali End.(badem iç kurdu) bademlerde, E. plotnikovi Nikol. (fıstık iç kurdu) antep fıstıklarında görülmektedir. Bruchophagus gibbus Boh. (Baklagil arıcığı) çeşitli baklagil tohumları içerisinde yaşayan bir türdür (Kansu, 2000). Eurytomidae familyasına bağlı alt familyalar ve türler Çizelge 2 de Ekler kısmında verilmiştir. 8

MATERYAL ve METOT 3.2. Metot 3.2.1. Arazi Çalışmaları Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezi (Sekamer) badem parsellerinde zararlının bazı biyolojik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılan çalışma 2005 ve 2006 yıllarında yürütülmüştür. E. amygdali nin zarar durumu belirlemek için çalışmanın yürütüldüğü alana haziran-ekim ayları arasında haftada iki gün gidilerek toplam 430 ağaçtan örnekler alınmıştır. Örnekler her ağaçtan 100 adet meyve ve her çeşitte ait 5 farklı ağaçtan toplam 500 adet meyve alınmak şartıyla yapılmıştır. Meyveler tek tek açılarak larvanın zarar yaptığı meyve sayısı ve çeşide ait zarar yüzdesi belirlenmiştir. Çalışmanın yürütüldüğü bahçelerde Mayıs-Haziran aylarında yapılan örneklemelerde zararlının larvaları meyvelerde aranmış, kış aylarında yapılan örneklemelerde ise larva ve pupalar zarar görmüş bademlerin içerisinde aranmıştır. Bulunan larvalar laboratuara getirilmiş ve kültüre alınmıştır (Şekil 3.2). Şekil 3.2. E. amygdali larvası içeren zarar görmüş bademler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezi badem parsellerinden alınan bulaşık meyveler (Şekil 3.3), ergin çıkışlarını takip etmek amacıyla arazinin çeşitli yerlerinde bulunan 5 adet 50*60*60cm boyutlarında alt tarafı sunta, etrafı tül ve sinek teliyle kaplı kafes içerisine 200 er adet olmak üzere bırakılmıştır (Şekil 3.4). Kafeslerdeki ergin çıkışları düzenli bir şekilde kaydedilmiştir. Erginlerin meyveyi terk etme dönemleri ile bitki fenolojisi arasında ilişki olup olmadığı araştırılmıştır. 9

MATERYAL ve METOT Şekil 3.3. İçerisinde E. amygdali larvası bulunan, renk değiştirmiş bulaşık meyveler. Şekil 3.4. 2005 yılında E. amygdali ergin çıkışının izlendiği kafesler. Kışlamış olan bireylerin herhangi bir renge yönelip yönelmediklerini takip etmek amacıyla araziye 20 ağacın her yöne bakan dallarına ve her ağaca mavi, beyaz, sarı, kırmızı, siyah olmak üzere renk tuzakları asılmış ve düzenli bir şekilde kaydedilmiştir (Şekil 3.5). 10

MATERYAL ve METOT Şekil 3.5. E. amygdali erginlerini yakalamak için Sekamer badem parsellerine yerleştirilen yapışkan renk tuzakları. Kafeslerdeki erginlerin çıkışını takiben kafesler içerisinden cam tüpler ile alınan erginler, yumurtlama durumunu izlemek amacıyla şifon dal kafeslere alınmıştır. Şifon dal kafesler, 30 cm çaplı 2 adet paslanmaz çelik tele geçirilerek silindir bir şekilde 110 cm uzunluğunda oluşturulmuş, Ferragnes, Cristomorto, 48/2, Nikitski, Primorski, Sonora, Ruby Drake, Ne plus ultra, 101/13 badem çeşitlerinin üzerinde 50 şer meyve bulunan dallarına geçirilmiş ve uç kısımlarından bağlanmıştır (Şekil 3.6). Şekil 3.6 Gözlemlerin yürütüldüğü şifon dal kafesler. Erginler bir erkek-bir dişi, iki erkek-bir dişi, iki dişi-bir erkek, olmak üzere şifon dal kafeslere alınmış ve zararlının yumurta bırakmasını, larvalarının beslenme davranışını, larvalarının meyveyi terk etme zamanını belirlemek amacıyla gözlemler yapılmıştır. 11

MATERYAL ve METOT Zararlının kışlama durumunu tespit etmek amacıyla, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezi badem parsellerinde aralık-mart ayları arasında örneklemeler yapılmıştır. Örneklemelerde ağaç üzerinde kalmış ve yere dökülmüş meyveler kontrol edilmiş, bulunan böcekler laboratuara getirilmiş ve gözlem yapılmak üzere kültüre alınmıştır (Şekil 3.7). Kışlamış bireylerde parazitlenme olup olmadığı da araştırılmıştır. Şekil 3.7. Eurytoma amygdali nin zarar verdiği meyveler. E. amygdali nin doğal düşmanlarını belirlemek amacıyla çalışmanın yürütüldüğü alanda örneklemeler yapılmıştır. Avcı böcekleri saptamak amacıyla Sekamer badem parselinde tesadüfen beş ağaç belirlenmiş ve bu ağaçların dört yönündeki dallara darbe yöntemi uygulanmıştır. Steiner hunisine düşen böcekler toplanmış ve laboratuarda teşhise hazır hale getirilmiştir. Avcı türlerden Coccinellidae familyasına ait türlerin teşhisi Prof. Dr. Nedim UYGUN tarafından yapılmıştır. Bir ağacın bir dalına Knockdown yöntemi uygulaması DDVP ile yapılmış ve doğal düşmanlar elde edilmiştir (Şekil 3.8). Şekil 3.8. Knockdown yönteminin uygulanışı 12

MATERYAL ve METOT 3.2.2. Laboratuar Çalışmaları Eurytoma amygdali nin bazı morfolojik özelliklerini saptamak amacıyla doğadan toplanan çeşitli biyolojik dönemler üzerinde ölçüm ve gözlemler yapılmıştır. Eurytoma amygdali nin yılda kaç döl verdiğini belirlemek amacıyla erginleri %60 ±5 oransal nem, 25 C sıcaklık ve 14 saat aydınlık koşullarda laboratuarda kültüre alınmış ve yıl içerisinde ikinci bir dölü verip vermediği araştırılmıştır. İçerisinde eurytomid larvası bulunan 100 adet rasgele seçilen bademler, ışık geçirmeyecek biçimde kapatılmış 25*30 cm plastik kavonozlarda parazitoitleri elde etmek için kültüre alınmıştır. Şekil 3.9. Eurytoma amygdali parazitoitleri elde etmek için kullanılan kavanozlar. Bu kavonozlar içerisindeki örneklerden çıkan parazitoitleri daha kolay toplamak için üzerine açık tarafı kavanoz içerisine, kapalı tarafı kavanoz dışına gelecek şekilde 1.5 cm çapında 16 cm uzunluğunda cam tüpler yerleştirilmiş (Şekil 3.9) ve daha sonra günlük kontrol edilen bu tüplerden toplanan parazitoitler türlere göre birbirinden ayrılarak iğnelenmiş üçgen etiketler üzerinde düzgün bir şekilde yapıştırılarak tanıya hazır duruma getirilmiştir. İnfekteli badem örnekleri içerisinden çıkan parazitoid türler %70 lik alkol içerisine bırakılarak tanı için hazırlanmıştır. Eurytomidae parazitoitlerine ait türler Prof. Dr. Miktad DOĞANLAR 1 tarafından teşhis edilmiştir. 1 M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü.HATAY 13

BULGULAR VE TARTIŞMA 4. BULGULAR 4.1. Arazi Çalışmaları 2005 yılında Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezi (Sekamer) badem parsellerinde zararlının populasyonun tespiti amaçlı yapılan sürveylerde arazinin %40 (tesadüfen belirlenen ağaçlardan alınan 100 meyveden 40 tanesindeki bulaşık meyve sayısı) oranında bulaşık olduğu tespit edilmiştir. Eurytoma amygdali 2005 yılı itibariyle en yüksek zararı %84.3 lük oran ile Sonora çeşidinde meydana getirirken, en düşük zararı %1 lik oran ile 101/13 çeşidinde meydana getirmiş ve Çizelge 4.1. ve Şekil 4.1. deki sonuçlar elde edilmiştir. Çizelge 4.1. Kahramanmaraş ta 2005 yılında badem çeşitlerindeki Eurytoma amygdali zarar oranları Çeşit adı Bulaşık meyve oranı Çeşit adı (%) Nonpareil 8.0 Butte 53.3 Garrigues 33.2 101/13 1.0 Texas 13.4 fritz 77.2 Yaltınski 43.4 Ferraduel 11.2 Picantily 42.8 17-4 25.8 Tuono 70 101/9 4.2 Ferragnes 7.4 Nikitski 18.8 D.M.largueta 75.2 Primorski 46.4 Drake 61.6 101/23 17.6 Cristomorto 23.2 48/1 21.8 48/2 48.8 300/1 35.8 Sonora 84.3 Ne plus ultra 39.8 Ruby 67.2 48/5 57.6 Padre 60.6 - - Bulaşık meyve oranı (%) Bulaşık meyve oranı (%) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 garrigues 300/1 ne plus ultra picantily yaltınski primorski 48/2 butte 48/5 padre drake ruby tuono D.M.largueta fritz sonora çeşitler cristomorto 17/4 nikitski 48/1 ferraduel 101/23 texas 101/13 101/9 ferragnes nonpareil Şekil 4.1. Kahramanmaraş ta 2005 yılında badem çeşitleri üzerinde Eurytoma amygdali nin zarar oranları. 14

BULGULAR VE TARTIŞMA Eurytoma amygdali, 2005 yılı itibariyle en yüksek larva parazitlenmesi %29,6 lık oran ile Picantily badem tipinde meydana getirirken, en düşük larva parazitlenmesi %0.2 lik oran ile 48.1 badem tipinde meydana getirmiş ve Çizelge 4.2. ve Şekil 4.2. deki sonuçlar elde edilmiştir. Çizelge 4.2. Kahramanmaraş ta 2005 yılındaki Eurytoma amygdali nin larva parazitlenme yüzdeleri Çeşit adı Zararlının parazitlenme oranı (%) Çeşit adı Nonpareil 16.8 Butte 0.3 Garrigues 0.06 101/13 1.6 Texas 1.0 Fritz 4.0 Yaltınski 9.2 Ferraduel 1.4 Picantily 29.6 17-4 1.6 Tuono 1.4 101/9 1.2 Ferragnes 11.6 Nikitski 1.0 D.M.largueta 3.4 Primorski 1.8 Drake 15.6 101/23 0.8 Cristomorto 0.4 48/1 0.2 48/2 1.0 300/1 1.2 Sonora 6.3 Ne plus ultra 1.6 Ruby 4.0 48/5 0.6 Padre 1.0 - - Zararlının parazitlenme oranı (%) parazitlenme oranı % 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 sonora fritz D.M.largueta tuono ruby drake 48/5 padre butte 48/2 primorski yaltınski texas picantily 300/1 ne plus ultra garrigues çeşitler 17,-4 cristomorto 48/1 ferragnes nonpareil 101/13 101/9 ferraduel 101/23 nikitski Şekil 4.2. 2005 yılında badem çeşitleri üzerinde rastlanan Eurytoma amygdali nin larvalarının parazitlenme oranı. Eurytoma amygdali larvalarının 2006 yılı itibariyle çeşit tercihlerinin belirlenmesi için yapılan sayımlar sonucu Çizelge 4.3. ve Şekil 4.3. deki sonuçlar elde edilmiştir. 15

BULGULAR VE TARTIŞMA Eurytoma amygdali 2006 yılı itibariyle en yüksek zarar oranı %88 lik oran ile Sonora çeşidinde meydana getirirken, en düşük zararı %5.8 lik oran ile 101/9 çeşidinde meydana getirmiştir. Çizelge 4.3. Kahramanmaraş ta 2006 yılında badem çeşitlerindeki Eurytoma amygdali nin zarar oranları Çeşit adı Bulaşık meyve oranı (%) Çeşit adı Bulaşık meyve oranı (%) Nonpareil 19.2 Butte 52.6 Garrigues 40.8 101/13 7.0 Texas 22.4 Fritz 74.8 Yaltınski 35.6 Ferraduel 24.4 Picantily 57.8 17-4 61.6 Tuono 76.8 101/9 5.8 Ferragnes 18.4 Nikitski 58.0 D.M.largueta 71.2 Primorski 37.0 Drake 72.2 101/23 33.2 Cristomorto 46.8 48/1 57.6 48/2 61.8 300/1 59.8 Sonora 88.0 Ne plus ultra 57.0 Ruby 80.2 48/5 75.6 Padre 70.4 - - Bulaşık meyve oranı % 100 80 60 40 20 0 sonora fritz D.M.largueta tuono ruby drake padre 48/5 butte 48/2 primorski yaltınski picantily ne plus ultra 300/1 çeşitler garrigues 17,-4 cristomorto 48/1 nikitski 101/23 texas nonpareil ferraduel ferragnes 101/9 101/13 Şekil 4.3. Kahramanmaraş ta 2006 yılında badem çeşitlerinde Eurytoma amygdali zarar oranları. Bademlerde Badem iç kurdu ile 2006 yılı itibariyle en yüksek parazitlenme % 21.20 lik oran ile Nonpareil çeşidinde meydana gelirken, en düşük parazitlenme % 1 lik oran ile 48/2 çeşitinde meydana gelmiş ve Çizelge 4.4.ve Şekil 4.4. deki sonuçlar elde edilmiştir. 16

BULGULAR VE TARTIŞMA Çizelge 4.4. Kahramanmaraş ta 2006 yılındaki Eurytoma amygdali larva parazitlenme yüzdeleri Çeşit adı Zararlının parazitlenme oranı (%) Çeşit adı Nonpareil 21.2 Butte 2.60 Garrigues 1.12 101/13 3.60 Texas 1.10 Fritz 5.80 Yaltınski 8.70 Ferraduel 1.20 Picantily 20.4 17-4 1.60 Tuono 2.30 101/9 1.20 Ferragnes 8.60 Nikitski 1.40 D.M.largueta 7.40 Primorski 6.30 Drake 19.7 101/23 4.40 Cristomorto 3.00 48/1 7.40 48/2 1.10 300/1 11.20 Sonora 5.70 Ne plus ultra 2.40 Ruby 6.40 48/5 1.34 Padre 2.00 - - Zararlının parazitlenme oranı (%) parazitlenme oranı % 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 sonora fritz D.M.largueta tuono ruby drake padre 48/5 butte 48/2 primorski yaltınski picantily ne plus ultra 300/1 garrigues çeşitler 17,-4 cristomorto 48/1 nikitski 101/23 texas ferraduel nonpareil ferragnes 101/9 101/13 Şekil 4.4. 2006 yılında badem çeşitleri üzerinde rastlanan Eurytoma amygdali nin larvalarının parazitlenme oranı. Eurytoma amygdali tarafından 2005 ve 2006 yılları arasında düşük oranda infektelenen çeşitler kabuk kalınlığı fazla, morfolojisi iyi olan çeşitlerdir. Ferragnes, Ferraduel gibi çeşitler de çok yüksek verime sahip, çift meyve oluşturma yüzdesi çok düşük, en geç çiçeklenen çeşitler olup badem yetiştiriciliği için tavsiye edilebilecek çeşitlerdir. Eurytoma amygdali nin larvalarının parazitlenme oranları çeşit çapı düşük olan çeşitlerde daha fazla, çeşit çapı fazla olan çeşitlerde daha fazladır. Larva parazitlenmesinin erken çiçeklenen türlerde daha fazla olduğu belirlenmiştir. Ergin çıkışlarını takip etmek amacıyla Sekamer badem parseline yerleştirilen kafeslerdeki (Şekil 4.5) ergin çıkışlarına ait değerler Çizelge 4.5. ve Şekil 4.6. da verilmiştir. 17

BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.5. Eurytoma amygdali içeren meyvelerin muhafaza edildiği tel kafesler. Çizelge 4.5. Kahramanmaraş (Merkez) da 2006 yılında kültür kafeslerinden Eurytoma amygdali ergin çıkışları Tarih Ergin Sayısı KAFES 1 KAFES 2 KAFES 3 KAFES 4 KAFES 5 ORTALAMA 15.04.2006 3 6 2 8 4 7 5 7 8 8 22 36 17.04.2006 26 31 23 19 21 24 24 30 32 37 126 141 20.04.2006 54 50 60 62 57 54 58 56 56 50 285 272 23.04.2006 47 39 43 40 40 37 44 38 35 31 209 155 27.04.2006 34 28 30 25 32 29 25 29 27 24 148 135 01.05.2006 19 20 18 17 24 25 17 15 20 18 98 95 05.05.2006 8 10 10 10 10 10 13 10 13 13 54 53 10.05.2006 5 5 7 8 8 7 7 7 6 7 33 34 13.05.2006 2 3 5 5 4 4 4 6 3 5 18 23 17.05.2006 2 0 2 4 0 3 3 2 0 3 7 12 19.05.2006 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3-3 Çizelgeden anlaşılacağı gibi ilk ergin çıkışları 15 Nisanda gerçekleşmiştir. İlk ergin çıkışını takiben 5 gün sonra ergin çıkışı en üst düzeye ulaşmış ve ergin çıkışları 19 Mayısta tamamlanmıştır. Ergin çıkışı yaklaşık 30-35 gün sürmüştür. İlaçlama 15.04-15.05 tarihleri arasında yapılmalıdır. Ergin sayısının maksimum seviyeye ulaştığı tarih itibariyle yapılacak olan, 10 ar gün aralıklarla tam kaplama yapılacak en az iki ilaçlama mücadele açısından büyük öneme sahip olmaktadır. 18

BULGULAR VE TARTIŞMA Ergin Çıkış Sayısı 600 500 400 300 200 100 0 15.04.2006 17.04.2006 19.04.2006 21.04.2006 23.04.2006 25.04.2006 27.04.2006 29.04.2006 01.05.2006 03.05.2006 05.05.2006 07.05.2006 09.05.2006 11.05.2006 13.05.2006 15.05.2006 17.05.2006 19.05.2006 Şekil 4.6. Kahramanmaraş (Merkez) da 2006 yılında kültür kafeslerinden Eurytoma amygdali ergin çıkış seyri. İlk ergin çıkışları bademler çağla dönemindeyken, fenolojik olarak çağlaların 7-8 mm boy aldığı zamanda gerçekleşmiştir. Ergin çıkışlarına ait veriler bir yıllık verilerdir. Kışlamış olan bireylerin herhangi bir renge yönelip yönelmediklerini takip etmek amacıyla araziye asılan renk tuzaklarında yakalanan erginler Çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.6 Renk tuzaklarında yakalanan Eurytoma amygdali nin ergin sayısı Tarih Mavi Beyaz Siyah Kırmızı Sarı 20.04.2007 2 1 0 0 1 23.04.2007 0 1 1 0 1 27.04.2007 1 1 0 0 1 Çizelge 4.6 dan anlaşıldığı gibi deneme alanlarına asılan renk tuzaklarına zararlının erginlerinin yönelmediği belirlenmiştir. Tuzaklarda tespit edilen ergin sayılarının da populasyon yoğunluğuna bağlı olarak tesadüfi olduğu sanılmaktadır. Eurytoma amygdali nin yumurtlama durumunu izlemek amacıyla kültür kafeslerindeki erginlerin çıkışını takiben kafesler içerisinden cam tüpler ile alınan erginler, üzerinde 50 şer meyve bulunan dallara (Şekil 4.7) bir erkek-bir dişi, iki erkek -bir dişi, iki dişi-bir erkek, olmak üzere şifon dal kafeslerine alınmış ve Çizelge 4.7 deki sonuçlar elde edilmiştir. 19

BULGULAR VE TARTIŞMA sayısı Şekil 4.7. İçerisinde meyve bulunan şifon dal kafesler. Çizelge 4.7. Şifon dal kafeslerde Eurytoma amygdali tarafından infektelenmiş meyve Şifon dal kafesler İnfekteli meyve Sağlam meyve 1 1 1 49 2 1 1 49 3 1 2 48 1 2 1 49 1 2 1 49 1 3 1 49 2 2 2 48 1 3 0 50 0 BİREY 0 50 5 5 3 47 Eurytoma amygdali nin yumurtlama durumunu izlemek amacıyla şifon dal kafeslere alınan erginlerin, bu kafeslerde yumurta bırakımı gerçekleşmemiştir. Aynı zamanda laboratuara getirilen erginler kavanozlarda kültüre alınmış ancak yumurta bırakımı gözlenmemiştir. Ergin çıkışı Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Mayıs başından itibaren başlamakta olup, daha sıcak bölgelerde çıkış biraz daha erken (Nisan) olmaktadır. Dişi böcek yumurtalarını her meyveye bir tane olmak üzere kabuk altına yerleştirir. Bir dişi 80 kadar yumurta yapar. Yumurtalar 3-4 haftada açılır, çıkan larvalar meyvede beslenir ve çekirdek evini tümüyle tahrip eder. Kurtlu meyveler renk değiştirir, sararır sağlamlara oranla daha erken kurur (Şekil 4.8). Sonbahar ve kış aylarında genelde, ağaçta kalan bu meyvelerin yüzeyi siyahlaşır. (Özbek ve ark., 1998). Şekil 4.8. Ağaç üzerinde kalan renk değiştirmiş kurtlu meyveler. Larva kışı ağaç üzerinde kalmış ve yere dökülmüş meyvelerde geçirmektedir (Şekil 4.9). Larva yaklaşık 12 gün içerisinde konukçusunu yok etmekte ve meyve içinin tükenmesine sebep olmaktadır. İçerisinde larva bulunan bademler, genelde ağaç üzerinde yüzeyi kararmış olarak kalabilecekleri gibi, yere döküldükleri de olmaktadır. Larvalar ilkbaharda pupa olur, birkaç hafta sonrada erginler çıkarlar. 20

BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.9. Ağaç üzerinde kalmış meyveler. Larvalar olgun hale geldikten sonra, ertesi ilkbahara, bazen de daha sonraki ilkbahara kadar bu kuru meyvelerde beklerler. İlkbaharda erginler yaklaşık 2 mm çapında bir delikten dışarı çıkarlar (Şekil 4.10). Şekil 4.10. Eurytoma amygdali erginlerine ait çıkış deliği. 4.2. Laboratuar Çalışmaları Eurytoma amygdali nin bazı morfolojik özelliklerini saptamak amacıyla zararlının çeşitli dönemlerinin ölçümleri yapılmıştır. Yumurtalar gayet küçük oval yapılı ve süt beyazı renginde olup biri kısa, diğeri uzun olan iki uzantıya sahiptirler. Larvaları beyaz renkli ve bacaksızdır. Boyları normal duruşlarında (kıvrık) 4-5 mm, açılmış olarak 7-8 mm dir. Üzerleri vücut renginde seyrek kıllarla kaplıdır (Şekil 4.11). Olgun larva beyaz renkte, bacaksız hafif kıvrıktır; boyu 6.0-8.0 mm kadardır. 21

BULGULAR VE TARTIŞMA Şekil 4.11. Eurytoma amygdali nin larvası Pupası başlangıçta beyaz renktedir. Zamanla kirli sarı bir renk alır, renk gitgide koyulaşır ve siyah olana kadar devam eder. Ergini siyah renkte bir arıcıktır. Kanatlı bir karıncayı andırır. Ön kanatlar hemen hemen üçgen şeklinde, saydam, renksiz, petrol parıltılı ve ortası hafif kahverengimsidir. Arka kanatlar böbrek şeklindedir(şekil 4.12.). Şekil 4.12. Eurytoma amygdali nin ergini (www.fs.fed.us/r8/foresthealth/pubs/spb.assoc/contents.htm/14.01.2007) Dişileri erkeklere göre iri vücutlu olup karın nihayetinde belirgin bir yumurta koyma borusu taşırlar. Siyah renkte, sadece femur ve tibialarının uçları ile tarsi sarı renkte; kanatlar saydam ve madeni pırıltılı, başta integument nokta şeklinde çukurcuklar içerir, antenler 10 22

BULGULAR VE TARTIŞMA segmentli; abdomen erkekte yumurta şeklinde, dişide uca doğru sivrileşir, ovipozitör iyice belirgin, dişi 7-7.5; erkek 5.5-6 mm boyundadır. Bir meyvede her zaman bir larva bulunmuştur. Bu da Kouloussis ve Katsoyannos un çalışmalarında tespit ettikleri konukçu işaretleme feromonlarının varlığını göstermiştir. 4.3. Eurytoma amygdali nin Doğal Düşmanları Parazitoid türleri saptamak amacıyla meyveler ve kışlama ortamlarından alınan larvalar laboratuarda kültüre alınmış ve parazitoid elde edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın yürütüldüğü alanda belirlenen larva parazitoitleri Çizelge 4.8 de verilmiştir. Çizelge 4.8. Sekamer de saptanan Eurytoma amygdali nin larva parazitoitleri TAKIM FAMİLYA TÜR HYMENOPTERA Torymidae Adontomerus amygdali (Boucek) Eulophidae Aprostocetus bucculentus (Boucek) Çizelgede yer alan larva parazitoitleri Doğanlar ve arkadaşlarının 2002-2004 yılları arasında Doğu Akdeniz bölgesinde Eurytoma amygdali nin doğal düşmanlarını, onların interaksyon ve etkilerini tespit etmek amacıyla yaptıkları çalışmada da yer almaktadır. Çalışmanın yürütüldüğü alanda belirlenen avcı türlerde Çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelge 4.9. 2005 Yılında Sekamer de badem alanlarında saptanan avcı türler TAKIM FAMİLYA TÜR NEUROPTERA Chrysopidae Chrysoperla carnae Steph. COLEOPTERA Coccinellidae Coccinella semptempunctata L. Scymnus pallipediformis(günther) det. Propylaea quatuordecimpunctata (L.)det. Oenopia (synharmania) conglobata (L.) det DİPTERA Syrphidae Syrphus spp.. HETEROPTERA Anthocoridae Nabidae Orius spp. Nabis spp Çizelgede yer alan avcı türler, 100 darbe yöntemi, gözle kontrol yöntemi, Knockdown yöntemi uygulanarak elde edilmiştir. 23

SONUÇLAR VE ÖNERİLER 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Çalışmada badem iç kurdu, Eurytoma amygdali nin Sekamer deki badem ağaçlarındaki yaygınlık durumu, kışlama şekli, bazı morfolojik özellikleri, zarar şekli, doğal düşmanları, mücadele zamanı belirlenmiştir. Badem ağaçlarında zarar meydana getiren badem iç kurdunun Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Merkezi (Sekamer) ndeki 2005 yılında yapılan ön gözlemlerde badem alanlarındaki bulaşıklık oranının %40 olup çok önemli bir konumda olduğu, çok yüksek oranda verim ve kalite kaybına sebep olduğu, zararlıyla mücadelede ilaçlama zamanının çok önemli olduğu belirlenmiştir. Eurytoma amygdali, 2005 yılı itibariyle en yüksek zararı %84.3 lük bulaşma oranı ile Sonora badem tipinde meydana getirirken, en düşük zararı %1 lik bulaşma oranı ile 101/13 badem tipinde meydana getirmiştir. 2006 yılı itibariyle en yüksek zarar oranı %88 lik oran ile yine Sonora badem tipinde meydana gelirken, en düşük zarar %5.8 lik oran ile 101/9 badem tipinde meydana gelmiştir. Eurytoma amygdali, 2005 yılı itibariyle en yüksek larva parazitlenmesi %29.6 lık oran ile Picantily badem tipinde meydana getirirken, en düşük larva parazitlenmesi %0.2 lik oran ile 48/1 badem tipinde meydana getirmiştir. 2006 yılı itibariyle en yüksek larva parazitlenmesi % 21.20 lik oran ile Nonpareil badem tipinde meydana gelirken, en düşük larva parazitlenmesi % 1.1 lik oran ile 48/2 çeşitinde meydana gelmiştir. Eurytoma amygdali tarafından 2005 ve 2006 yılları arasında düşük oranda infektelenen çeşitler kabuk kalınlığı fazla, morfolojisi iyi olan çeşitlerdir. Ferragnes, Ferraduel gibi çeşitler de çok yüksek verime sahip, çift meyve oluşturma yüzdesi çok düşük, en geç çiçeklenen çeşitler olup badem yetiştiriciliği için tavsiye edilebilecek çeşitlerdir. Eurytoma amygdali nin larvalarının parazitlenme oranları çeşit çapı düşük olan çeşitlerde daha fazla, çeşit çapı fazla olan çeşitlerde daha fazladır. Larva parazitlenmesinin erken çiçeklenen türlerde daha fazla olduğu belirlenmiştir. Eurytoma amygdali kışı ağaç üzerinde kalmış ve yere dökülmüş meyvelerde larva olarak geçirmektedir. Larvalar ilkbaharda pupa olup, birkaç hafta sonrada ergin çıkışı olmuştur. Larvalar olgun hale geldikten sonra, ertesi ilkbahara, bazen de daha sonraki ilkbahara kadar bu kuru meyvelerde beklemekte ve. ilkbaharda erginler yaklaşık 2 mm çapında bir çıkış deliğinden dışarı çıkmaktadırlar. Ağaç üzerinde kalmış ve yere dökülmüş içerisinde larva bulunan meyvelerin gözlem kafeslerine alınması ve yakın takibi ilk ergin çıkışlarının net olarak belirlenmesine yardımcı olacaktır. İlk ergin çıkışları, çağlalar yaklaşık 7-8 mm büyüklüğe ulaşınca, 15 Nisanda gerçekleşmiştir. İlk ergin çıkışını takiben 5 gün sonra ergin çıkışı en üst düzeye ulaşmış ve ergin çıkışları 19 Mayısta tamamlanmıştır. Ergin çıkışı yaklaşık 30-35 gün sürmüştür. 24