SERMAYE PİYASALARI VE FİNANSAL KURUMLAR DERSİ ÜNİTE 1 Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar FİNANSAL PİYASA Fon Arz Edenler FİNANSAL KURUMLAR Fon Talep Edenler (Tasarrufçular) (Yatırımcılar) (Girişimciler Tüketiciler) FİNANSAL VARLIK Hukuki İdari Düzenlemelerin Hepsi Finansal Sistemi Oluşturur. Finansal Piyasa: Fon arz edenlerle fon talep edenlerin karşılaştığı piyasadır. - Finansal varlıkların alınıp satıldığı piyasadır. - Bir ekonomide birikim açığı olan ekonomik birimlerle, birikim fazlası olan ekonomik birimler arasında fon transferinin gerçekleştiği piyasadır. Piyasanın 3 bileşeni vardır. a) Alıcı: Piyasanın talep yönünü oluşturur. b) Satıcı : Piyasanın arz yönünü oluşturur. c) Alım-Satım Konusu Olan Şey : (Mal, hizmet, para vs.) Alım-Satım Konusu Olan Şeye göre piyasalar 2 ye ayrılır. a) Reel Piyasa; Mal ve hizmet araz ve talebinin (mal piyasası) üretim faktörleri arz ve talebinin (faktör piyasası) karşılaştığı piyasadır. b) Finansal Piyasa: Alım-Satım Konusu Olan Şeyin Fonlar olduğu piyasadır. Finansal Sistem: Fon arz edenler (Tasarrufçular), Fon Talep Edenler (Yatırımcılar) Finansal Aracı Kurumlar, Finansal Varlıklar ve Hukuki-İdari Düzenlemelerin oluşturduğu yapıdır. Finansal Sistemlerin Unsurları; a) Fon Arz Edenler; (Tasarrufçular) b) Fon Talep Edenler; (Girişimciler-Tüketiciler-Yatırımcılar) c) Finansal Kurumlar; (Yardımcı Kuruluşlar) En temel aracı kurumlar; Bankalar, Yatırım Ortaklıkları, Menkul Kıymet Borsaları, Yatırım Kulüpleri, Sigorta Şirketleri, Sosyal Güvenlik Kuruluşları ve Kooperatif Şirketleri dir. d) Yatırım ve Finansman Araçları; Hisse Senetleri, Tahviller, Hazine Bonoları, Varlığa Dayalı Menkul Kıymet (V.D.M.K.), Gelir Ortaklığı Senetleri, Para, Banka Parası gibi. e) Hukuki ve İdari Düzen; Finansal Sistemin Temel Fonksiyonu tasarrufların yatırıma dönüşmesine yardımcı olmaktır.
FİNANSAL PİYASA TÜRLERİ 1) Fonların arz ve Talep Süresine Göre; a) Para Piyasası; Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. Para piyasalarında hazine bonosu, finansman bonosu, V.D.M.K., Mevduat Sertifikası gibi kısa süreli finansal varlıklar işlem görür. En belirgin kurumu ticari bankalardır. b) Sermaye Piyasası; Orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Bu piyasalarda hisse senetleri, tahvil, gelir ortaklığı senedi, kar-zarar ortaklığı belgeleri gibi Finansal varlıklar işlem görür. En belirgin kurumu menkul kıymet borsalarıdır. 2) Piyasanın Örgütlenme Biçimine Göre; a) Örgütlenmiş Piyasa; Fonların el değiştirdiği Finansal varlıkların alınıp satıldığı, kapalı bir mekanın bulunduğu piyasadır. İşleyiş sıkı kurallara bağlıdır. Devletin denetim ve gözetimi vardır. b) Örgütlenmemiş Piyasa; Finansal varlıkların alınıp satıldığı kapalı bir mekanın bulunmadığı piyasadır. İşleyiş sıkı kurallara bağlı değildir. Devletin denetim ve gözetimi yoktur. SERMAYE PİYASALARI En belirgin özelliği fonların orta ve uzun vadeli olmasıdır. Bu piyasada fonlar menkul kıymet denilen Finansal varlıklar aracılığıyla el değiştirilir. Kaynakları tasarruf sahiplerinin birikimleri ve bankalardaki tasarruf hesaplarıdır. En temel Finansal varlığı hisse senetleridir. *** Sermaye Piyasası Türleri; 1) Finansal Varlıkların İşlem Durumuna Göre; a) Birincil Piyasa; Finansal varlıkların ilk kez satışa sunulduğu piyasadır. - Fon sağlamak isteyen işletmelerin doğrudan alıcılarla karşılaştığı piyasadır. - İşletmelerin fon girişi sağladığı piyasadır. - Bu piyasada fonlar bir kez el değiştirir. b) İkincil Piyasa; Daha önce satışa sunulmuş menkul kıymetlerin tekrar işlem gördüğü piyasadır. - Bu piyasalara yeni menkul kıymet ihraç edilmez. - Mevcut menkul kıymetler yatırımcılar arasında el değiştirir. - İkincil piyasanın gelişmiş olması, birincil piyasayı olumlu etkiler. - İkincil piyasalarda alım-satımların sınırı yoktur. c) Üçüncül Piyasa; Daha önce çıkarılmış borsa kotuna kayıtlı menkul kıymetlerin borsa dışında alınıp satıldığı piyasadır. d) Dördüncül Piyasa; Menkul kıymetlerin aracısız olarak alınıp satıldığı piyasadır. - Bu piyasada yatırım fonları, yatırım ortaklıkları, sigorta şirketleri gibi kurumsal yatırımcılar yer alır. - Blok alım-satımlar söz konusudur. - Fiyatlar doğrudan pazarlıklarla belirlenir. - Alım-satım maliyetleri düşüktür. 2) Piyasanın Örgütlenme Biçimine Göre; a) Organize Olmuş Piyasa; Alım-satımların kapalı bir mekanda yapıldığı ve kuralların olduğu piyasadır. (Borsalar vs.) b) Organize Olmamış Piyasa; Kapalı mekanın ve kuralların bulunmadığı piyasadır. Buna serbest ya da tezgah üstü piyasa da denir. Bu piyasalarda risk ve getiri de yüksektir. - 2 -
3) Piyasanın Yöresel Olup Olmamasına Göre; a) Yöresel Piyasa; Alım-satım konusu olan menkul kıymetlerin belli bir yöreyle, bölgeyle sınırlı olmasıdır. b) Ulusal piyasa; Menkul kıymetlerin ülkenin bütününü kapsaması durumudur. c) Uluslar arası Piyasa; İşlem gören menkul kıymetlerin başka ülkeleri de kapsaması durumudur. 4) Piyasada İşlem Gören Finansal Varlığın Türüne Göre; a) Devlet Tahvilleri, b) Özel Sektör Tahvilleri, c) Hisse Senetleri, d) Türev Finansal Varlıkları, *** Sermaye Piyasasının Gelişimini Etkileyen Faktörler; 1) Ekonomide tasarruf düzeyinin yüksek olması, 2) Özel ya da kamu işletmelerinin uzun süreli fonlara ihtiyaç duyması, 3) Çok sayıda Halka Açık A.Ş.nin olması, 4) Menkul kıymet yatırımı için uygun ortamın olması gerekir. 5) Aracı kurumların gelişmiş olması, 6) Finansal bilgilerin doğruluğunu araştırıp onaylayacak bağımsız denetçilerin ve Finansal durumu yorumlayacak mali analistlerin olması, 7) Sermaye piyasasının açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak yasal düzenlemelerin olması, Sermaye Piyasasının Etkinliğini Artıran Etmenler; 1) Riske yüksek yatırımın getirisinin yüksek, riski düşük yatırımın getirisinin düşük olması gerekir. 2) Piyasada bilgi akışı hızlı ve kesintisiz olmalıdır. 3) Yatırımcının bilgiye kısa sürede ve düşük maliyetle ulaşması, 4) İşlem maliyetlerinin düşük olması, 5) Yatırımcı rasyonel davranmalıdır. 6) Tam rekabet koşulları geçerli olmalıdır. FİNANSAL VARLIK; - Finansal piyasalara fon sunanların, sundukları fonlar karşılığında fon talebinde bulunanlardan aldıkları belgelerdir. - İşletmenin varlıkları ve gelirleri üzerindeki hak sahipliğini gösteren varlıklardır. - Finansal Varlıkların Reel Varlıklardan Farkı; Derlerinin fiziksel yapılarına değil gelecekte beklenen nakit akışlarına bağlı olmasıdır. *** Finansal Varlıkların Özellikleri; 1) Paraya Çevrilebilirlik; Bir Finansal varlığın değişim aracı olarak para gibi kullanılabilmesi ve istenildiğinde kolayca paraya çevrilebilmesidir. * 2) Geri Dönülebilirlik; Bir finansal varlığın alındıktan sonra tekrar satılmasında işlem maliyetiyle ilgili özelliğidir. - Finansal varlığın düşük işlem maliyetiyle satılmasıdır. 3) Likidite; Bir Finansal varlığın kısa sürede düşük maliyetle paraya dönüştürülmesidir. 4) Bölünebilirlik; Bir Finansal varlığın en az hangi miktarda paraya çevrileceğiyle ilgili özelliğidir. 5) Vade; Bir Finansal varlığın alım-satım tarihleri arasındaki süredir. 6) Getiri; Finansal varlığın belli bir vadedeki beklenen nakit girişleridir. 7) Riskin Tahmin Edilebilirliği; Finansal varlığın getirisindeki ölçülebilir belirsizliktir. * Hazine bonolarının ve devlet tahvillerinin riski O kabul edilir. - 3 -
FİNANSAL KURUMLAR; Finansal piyasalarda fon fazlası olan birimlerle, fon ihtiyacı olan birimlerin karşılaşmasına aracılık eden kurumlardır. Finansal kurumlar para veya sermaye piyasalarında aracılık fonksiyonlarının dışında; - Yatırım Danışmanlığı, - Portföy Yönetimi, - Repo işlemleri de yaparlar. * Ülkemizde Finansal Kurumların içinde en ağırlıklı olan kurum ticari bankalardır. *** FAİZ; Sermayenin üretimden aldığı paydır. Faiz sermayenin fiyatıdır. *** Faizin Görevleri; 1) Üretim faktörü olan sermayenin bedelidir. 2) Faiz, maliyet unsurudur. (İşletmenin ödünç aldığı fonun bedelidir.) 3) Faiz, para talebini ve likidite tercihini etkiler. Spekülatif para talebi ile faiz oranları arısında ters yönlü ilişki vardır. 4) Faiz ekonomide makro dengeyi sağlayan önemli bir faktördür. Faiz oranı para piyasası ve reel piyasa arasında ilişki kurar. Faiz oranlarıyla yatırımlar arasında ters yönlü ilişki vardır. NOMİNAL FAİZ (İ); Reel faiz oranına enflasyon ve risk primlerinin ilave edilmesiyle ulaşılan faizdir. Nominal Faiz İ = İ * + EP + VP + LP + ÖP Nominal Faiz Oranını Etkileyen Etmenler; 1) Reel Faiz Oranı (İ * ); Enflasyon ve risk dışında kalan faizdir. Reel Faiz Enflasyon Vade Likidite Ödenmeme Reel faiz oranı yatırımcının beklenen verim oranına ve tüketicilerin zaman tercihine bağlıdır. Verim Oranı Faiz Oranı % 20 % 10 yatırım yapar. % 20 % 25 yatırım yapmaz. Gelişmiş ülkelerde bu oran % 2-4 dür. 2) Enflasyon Riski Primi (EP); Nominal faiz oranlarını etkileyen en önemli faktördür. Enflasyonist ortamlarda nominal faiz oranları yükselir. Çünkü reel faize enflasyon primi eklenir. 3) Vade Riski Primi (VP); Vade uzadıkça belirsizlik ve risk artar. Bu nedenle reel faize vade primi de eklenir. Yani uzun vadeli faiz oranları daha yüksektir. 4) Likidite Riski Primi (LP); Likidite riski yüksekse, yani kısa sürede paraya çevrilemiyorsa reel faiz oranına likidite primi eklenir. 5) Ödenmeme Riski Primi (ÖP); Ödenmeme riski varsa nominal faiz oranları yükselir. * Enflasyonun olmadığı ortamlarda hazine bonolarının faizi reel faiz oranına eşittir. İ = İ * + EP + VP + LP + ÖP * Özel sektör tahvillerinin faizi, devlet tahvillerinin faizinden yüksektir. * Devlet tahvillerinin ve hazine bonolarının risksiz kabul edilmesinin sebebi devletin vergi alma ve para basma yetkisidir. - 4 -
Nominal Faiz Oranlarını Ayrıca; 1) Vergi Politikaları (Vergi oranları yükseldikçe, faiz oranları yükselir.) 2) Mali Politikalar (Para arzı arttırılırsa, faiz oranları düşer.) 3) Konjonktör (Canlanma dönemlerinde faiz oranları yükselir, durgunluk dönemlerinde ise düşer.) *** TÜRKİYE DE SERMAYE PİYASALARININ GELİŞİMİ; - 1950 li yıllarda özel işletmelere ait A.Ş.lerin tahvil ihraç etmeleri piyasayı canlandırmıştır. - 1960 larda çalışanların maaşlarından yapılan kesintilere karşılık çıkarılan tasarruf bonoları az da olsa piyasa yaratmıştır. - 1970 li yıllarda holdingleşme, A.Ş.lerin halka açılması ve ticari bankaların mevduat sertifikaları çıkarmaları piyasayı canlandırmıştır. - En önemli gelişmeler 1980 li yıllardan sonra olmuştur. Bu dönemde; 1980 li yıllarda yaşanan bankerler skandalı devletin sermaye piyasalarını düzenleme gereğini ortaya çıkarmıştır. - Bu amaçla 1981 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu çıkarılmıştır. - Bu Kanunla verilen görevleri yerine getirmek üzere Sermaye Piyasası Kurulu oluşturulmuştur. * - Sermaye Piyasası Kurulu 1982 de faaliyete başlamıştır. * - 1984 yılında Menkul Kıymet Borsalarının kuruluşu ve işleyişi hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. * - İ.M.K.B. 1985 yılında faaliyete geçmiştir. * - İ.M.K.B.da ilk işlem 03 Ocak 1986 da yapılmıştır. - 1989 yılında Türk Lirası Konvertibl kılınarak uluslar arası mali işlemlerde tam bir serbestliğe gidilmiştir. - 5 -
ÜNİTE 2 PARA PİYASALARI Para Piyasalarının Özellikleri; - Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. - Bu piyasalarda büyük tutarda fonlar bir yıldan kısa sürelerle ödünç alınıp verilir. alır. - Bu piyasalarda ticari bankalar factoring, forfaiting, finansal kiralama, sigorta şirketleri gibi kurumlar yer - Ancak para piyasalarının en belirgin kurumu Ticari Bankalardır. - Kredi alanla veren arasında şahsi ilişki yoktur. - İşletmelerin hammadde, işçilik gibi kısa süreli yatırımları (dönen varlık) için başvurduğu piyasadır. - Rekabetin yoğun olduğu piyasadır. - En önemli fonksiyonu fon transferi yaparak ekonomik kalkınmaya katkı sağlamaktır. Ticari Bankalar ekonomideki rolleri gereği hükümetlerin kontrolü altındadırlar. (Örgütlenmiş) Ticari Bankaların Hükümetler Tarafından Kontrol Edildiğinin Göstergeleri; a) Tasarruflara Devlet Güvencesinin Verilmesi, b) Mevduatlara karşılık ayrılması (Munzam Karşılık) c) Gerektiğinde fon ihtiyacının Merkez Bankasından karşılanması, (Reessont Kredileri, Bankalar Arası Para Piyasası) d) Tasarrufların sigorta ettirilmesi (TMSF) Bankalar faiz, ücret ve komisyon biçiminde gelir elde ederler. MARJİN (Faiz Farkı, Spread); Bankanın mevduatlara ödedikleri faiz oranı ile kredilerden elde ettikleri faiz oranı arasındaki farktır. *** Bankaların Karşılaştıkları Riskler; 1) Kredi Riski; Kredi verilen tarafın yükümlülüğünü yerine getirememesidir. Yani kredilerin geri ödenmemesi riskidir. 2) Yasal Risk; Yasaların değişmesi nedeniyle ortaya çıkan risktir. 3) Faiz Oranı Riski; Bankaların mevduatlara ödedikleri faiz oranı ile uzun dönemli yatırımlarından ve verdikleri kredilerden elde ettikleri faiz oranı arasındaki farkın değişmesi riskidir. Faiz oranlarının yükseleceği bekleniyorsa, uzun vadeli borçlanıp, kısa vadeli kredi verirler. Faiz oranlarının düşeceği bekleniyorsa, kısa vadeli borçlanıp, uzun vadeli kredi verirler. Bu durumlarda pozitif marjin elde edilir. 4) Likidite Riski; Bankaların fon ihtiyacının kısa vadede karşılanabilmesiyle ilgili risktir. Mevduat sahiplerini paralarını çekmek istemeleri, kredi talep edenlere borç verilememsidir. Likidite Riskinden Kurtulmak İçin; a) Yeni tasarrufları çekmek, b) Öz sermayeyi arttırmak, c) Para piyasalarından kısa vadeli fon sağlamak, - 6 -
d) Menkul varlıkları satmak, e) Menkul varlıkları karşılık göstererek Merkez Bankası ve diğer finansal kurumlardan borçlanmak, Ticari Bankacılık Hizmetleri; 1) Bireysel Bankacılık Hizmetleri; Bankaların tüketici, konut, taşıt eğitim kredisi, kredi kartları ve brokerlik hizmetleri gibi bireylere sunduğu hizmetlerdir. 2) Kurumsal Bankacılık Hizmetleri; Finansal ya da finansal olmayan özel işletmelerle hükümetlere ait kurumlara sunulan factoring, forfaiting, leasing, akreditif, teminat mektubu gibi hizmetlerdir. 3) Global Bankacılık Hizmetleri; Bankaların yabancı para araçlarını ve hizmetlerini kapsar. Ticari Bankacılık İşlemleri; Mevduat kabulü, kredi verme, çek, havale, senet tahsili, ödemelere aracılık, kiralık kasa, maaş ödemeleri gibi işlemlerdir. Ticari Bankaların Fon Kaynakları; 1) Mevduatlar; Bankaların en temel fon kaynağıdır. 2) Mevduat Dışı Borçlanma; Menkul kıymet ihracı (tahvil) yoluyla veya Merkez Bankası ve diğer kurumlardan sağladığı borçlanmadır. 3) Öz Kaynaklar; Hisse senedi ihracı ve dağıtılmamış karlardır. Örgütlenmemiş Para Piyasasının Özellikleri; 1) Tanımlanması zordur. 2) Her yerde Pazar oluşturulabilir. 3) Belirlenmiş kuralları yoktur. 4) Fazla bilgi ve belge talep edilmez. 5) Fon maliyetleri pahalıdır. 6) Örgütlenmiş para piyasası araçları olan çek, bono, poliçe bu piyasalarda da kullanılır. 7) Aracıları kişiler (tefeci) ve piyasa bankerlik kuruluşlarıdır. 8) Örgütlenmiş para piyasalarından fon sağlayamayan küçük ve orta ölçekli işletmeler fon talep eder. Para Piyasası Araçları; 1) Ticari Krediler, 2) Ticari Banka Kredileri, 3) Finansman Bonosu, 4) Repo, Ters Repo, 5) Factoring, 6) Menkulleştirme (Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler) 7) Hazine bonosu, 8) Yatırım fonu, 1) Ticari (Satıcı) Krediler; İşletmelerin mal ya da hizmet alımlarında peşin ödeme yapmak yerine, vadeli alış yapmaları durumunda satıcı işletmeler tarafından kullandırılan kredidir. Ticari krediler açık hesap ve borç senetleri şeklinde uygulanır. *** Açık hesapta; Taraflar arasında resmi bir sözleşme yoktur. Sadece defterlere yapılan kayıt ve satıcı faturası vardır. Vade bitiminde alıcı bedeli öder. Borç senetleri uygulamasında ise; Resmi bir anlaşma vardır. Çek ya da senet biçiminde belge vardır. Bu nedenle alacağın takibi, tahsili kolaydır, iskonto ettirilebilir, ciro edilebilir. Ticari Kredilerin Üstünlükleri; a) Kullanıma hazır fon kaynağıdır. b) Kredinin açılması ile kullanılması arasında zaman gecikmesi olmaz. c) Her seferinde sözleşme yapmaya gerek yoktur. - 7 -
d) Varlıklar ipotek ya da rehin edilmez. Ticari kredilerin en önemli sakıncası; vade farkı nedeniyle maliyetinin yüksek olmasıdır. 2) Ticari Banka Kredileri; Bankalar kredi verirken araştırma yaparlar. Genelde teminat isterler. Gelişmiş ülkelerde ise bankalar teminatsız kredi de verebilirler. Bu durumda işletmelerden fizibilite (yapılabilirlik) raporu isterler. * Bankalar döviz üzerinden kredi kullandırabilirler. Bu durumda karşılaştıkları RİSK Döviz Kuru riskidir. a) Açık Kredi; Bankaların kredileri alan kişilerin saygınlıklarına dayanarak kullandırdıkları teminatsız kredidir. İmza karşılığı kullandırılır, krediyi alan tüm mal varlığıyla sorumludur. b) Kefalet karşılığı Kredi; Küçük ve orta ölçekli işletmelere genelde Ziraat Bankası ya da Halk Bankasınca kullandırılan kredilerdir. c) Teminat ve Kefalet Mektubu; Bankaların müşterilerinin borçlarını ve yükümlülüklerini yerine getireceklerine dair 3. kişilere taahhütte bulunmasıdır. * Bankadan nakit çıkışı gerektirmez. Banka buna karşılık komisyon alır. d) Avans (Spot) Kredisi; İşletmelere bir defada verilen ve geri ödemesi bir defada gerçekleştirilen kredilerdir. En çok mal karşılığında kullandırılır. Avans kredilerinde faiz, açılan kredinin tamamı üzerinden hesaplanır. *** e) Borçlu Cari Hesap (Rotatif) Kredisi; Bankaların belli bir limite kadar açtığı, müşterilerinde ihtiyacı oranında kullandığı kredidir. Rotatif kredilerde müşteri krediyi istediği zaman kapatabilir. Bu kredilerde faiz kullanılan miktar üzerinden hesaplanır. Borçlu cari hesap kredilerinin faizleri Nisan, Haziran, Eylül, Aralık aylarında ödenir. f) Alacak Senetleri İskontosu Kredisi; İşletmeler alacakları karşılığı üç yolla fon sağlarlar. - Bankalar işletmelere alacak senetleri karşılığı kredi verebilirler. Bu durumda alacak senetleri teminata alınır. Bu durumda banka alacak senetlerinin net bugünkü değerlerinden faiz, komisyon ve belli bir marj (fark) kesintisi yaparak nakit ödemede bulunur. -Bankalar işletmelere alacak senetlerini iskonto ederek kredi verebilirler. İskonto (Senet Kırdırma); Vadesi gelmemiş bir senedin paraya, banka kredisine çevrilmesidir. Senet iskontosunda senetlerin sahipliği işletmede kalır. Banka tahsil edemezse işletmeye geri döner. - İşletmeler alacak senetlerini factoring kuruluşlara satarak da fon sağlayabilirler. - 8 -
g) Akreditif; Bankaların ithalatçı müşterilerine kullandırdıkları kısa vadeli kredidir. Akreditif işlemi ithalatçı ile ihracatçı arasında satış sözleşmesi ile başlar. Banka ithalatçının talep ve talimatı üzerine akreditif kredisi açar. İthalatçı firma malın bedelini bankaya hemen yatırırsa sadece komisyon öder. Banka malın bedelini bir süre sonra talep ederse akreditif kredisine karşılık işletme faiz de öder. 3) Finansman Bonosu; İşletmelerin kısa vadeli fon ihtiyacını karşılamak üzere büyük şirketlerce ihraç edilen kısa vadeli, teminatsız borçlanma belgeleridir. *** Ülkemizde Finansman Bonosunu; - A.Ş.ler - KİT ler - Mahalli İdareler - Mahalli İdarelerin özel mevzuat uyarınca faaliyet gösteren işletmeler ihraç edebilirler. Finansman bonosu ihracı için Sermaye Piyasası Kurulu ndan izin alınır. Finansman bonoları iskontolu fiyattan satılır. Teminatlarına göre A, B, C, D, E, F Tipi finansman bonosu vardır. A Tipi; Garanti kaydı taşımaz. F Tipi; Müşterek borçlu ve kefil ister. Finansman Bonosu İhracı İçin; - Şirket ana sözleşmesinde bu konuda bir hüküm olması, - Genel Kurul Kararının olması, - Şirketin son 3 dönemi karlı kapatması gerekir. Kupür büyüklüğü en az 5.000.000 TL.dir. Yatırımcı açısından enflasyon, faiz ve ödenmeme riski taşır. 4) Hazine Bonosu; Devletin nakit açığını karşılamak üzere ihraç ettiği kısa vadeli borçlanma aracıdır. Vadesi en fazla bir yıldır. Nominal değeri 100.000.-TL.dir. Likidite ve ödenmeme riskinin sıfır olduğu kabul edilir. İhale yoluyla iskontolu fiyattan satılır. Ülkemizde son yıllarda devletin aşırı kısa vadeli borç ihtiyacı nedeniyle hazine bonolarına yüksek reel faiz verilmiştir. - 9 -
5) Repo Ters Repo; Geri Alma Taahhidü Menkul Kıymet Para Müşteri Menkul Kıymeti Geri Satma Taahhüdü Repo; Menkul Kıymetlerin geri alma taahhüdüyle satılmasıdır TerS Repo; Menkul Kıymetlerin geri Satma taahhüdüyle alınmasıdır. Repo işlemi yapıldığında ters repo kendiliğinden gerçekleşir. Repo işlemine Konu Olacak Menkul Kıymetler; - Hazine bonosu, - Devlet Tahvili, - Banka Bonosu - Banka Garantili Bonolar - Yerel Yönetimlerin Borçlanma Belgeleri - TOKİ nin çıkardığı borçlanma belgeleri, Repo işlemine kısa ve uzun vadeli menkul kıymetler konu olur. Repo yoluyla toplanan fonlar, mevduat sayılmaz. Bu nedenle mevduat sigortası kapsamında olmaz. Bankalar repo yoluyla fon toplayarak, karşılık Ayırma ve disponobilite gibi yasal yükümlülüklerden kurtulur. Repo işlemi teminatlı borçlanma niteliğindedir. Çünkü menkul kıymete dayanır. Bu nedenle ödenmeme riski yoktur. Repo işlemleri likidite, esneklik ve pazarlık kolaylığı açısından diğer para piyasası araçlarından daha üstündür. Repoda vade bir gece, otuz gün veya daha fazla olabilir. *** Ülkemizde repo işlemlerinin son yıllarda hızla gelişmesinin nedeni; Hazine bonosu ve devlet tahvili ihracındaki artıştır. *** 6) Menkulleştirme; (Varlığa Dayalı Menkul Kıymet); Likit ve pazarlanabilir olmayan varlıkların, likit ve pazarlanabilir varlıklar haline dönüştürülmesidir. Menkulleştirme yoluyla ortaya çıkan borçlanma araçlarına varlığı dayalı menkul kıymet denir. (VDMK) - 10 -
7) Factoring; SATICI % 80 Ön Ödeme Senet FACTÖR Mal Senet Para MÜŞTERİ İşletmelerin genelde kısa vadeli satışlarından doğan alacak haklarının bir faktöre satılarak oluşan işletmeye peşin ya da belli vade sonunda fon girişi sağlayan kısa vadeli finansman tekniğidir. Kısa Vadeli Alacak Senedi Faktörün Müşterisine Sunduğu Hizmetler; a) Muhasebe b) Tahsilat c) Finansman d) Garanti (Risk Üstlenme) - Muhasebe Fonksiyonu; Alacaklarla ilgili her türlü muhasebe işlemini faktör kuruluş yürütür. Buna karşılık ücret alır. - Tahsilat Fonksiyonu; Faktör kuruluş vadesinde alacakları tahsil etmeye çalışır. Buna karşılık komisyon alır. - Alacakların tahsil edilmeme riskleriyle birlikte satın alınması; En önemli fonksiyonudur. - Alacaklar belirlenen limit dahilinde garanti edilir. Factoring Türleri; a) Full Service Rücu Edilemez Factoring; Faktör kuruluşların müşterilerine alacaklarını devralarak tüm riskleri üstlenmeleridir. Faktör kuruluş ile müşteri arasında sürekli ve düzenli anlaşma niteliğindedir. En önemli üstünlüğü; alacakların tek bir hesaba indirgenmesidir. Bu tür factoringte alacakların % 70-80 i devralınır. b) Full Service Rücu Edilebilir Factoring; Bu tür factoringte müşteriye kredi sigortası hizmeti verilmez. Alacakların tamamı faktöre ciro edilebilir. Faktör kuruluş alacaklarını vadesinden sonra 90 gün içinde tahsil edemezse, işletmeye rücü eder. (Geri döner.) Bu durumda işletme faktör kuruluştan tahsilatı isterse refactoring ücreti öder. c) Açıklanmamış Factoring; İşletmenin kendi bünyesinde ayrı bir pazarlama şirketi kurarak faturaların bu şirket adına düzenlemesidir. Bu durumda kurulan pazarlama şirketi faktör olur. Ancak bu işlem maliyetli olduğu için büyük şirketlerce uygulanır. d) İhracat Factoringi (Yurtdışı Factoring); Buna yurtdışı factoringte denir. İhracattan doğan alacakların % 70-80 ine kadarı finanse edebilir. Ülkemizde en çok uygulanan türüdür. Faktör kuruluşlar üstlendikleri riskleri minimize etmek için iki yöntem uygular. 1) Çeşitlendirme; Müşteri sayısının arttırılmasıdır. *** 2) Risk Reasüransı; Alacakların sigorta ettirilmesidir. - 11 -
ÜNİTE 3 TAHVİL PİYASALARI Tahvil; A.Ş.lerin, KİT lerin, Belediyelerin ihraç ettikleri, itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olan uzun vadeli borçlanma belgeleridir. - Tahvili ihraç eden işletme açısından; Tahvil finansman aracıdır. Tahvil işletmenin borçlanma belgesidir. İşletme tahvilin ana para ve faizini mutlaka ödemek zorundadır. Ödeyemezse iflasla karşılaşır. Bu nedenle işletme için riski yüksek finansman kaynağıdır. Tahvillere ödenen faizler gider kaydedilerek vergiden düşüldüğü için, işletme için maliyeti düşük finansman aracıdır. - Tahvili satın alanlar içinse; Tahvil yatırım aracıdır. Tahvil sahibi işletme varlıkları üzerinde öncelikli hak sahibidir. Tahvil sahibi ana para ve faizi mutlaka alır. Aksi taktirde yasal yollara başvurma hakkı vardır. Yatırımcı açısından bu nedenlerle; Riski düşük yatırım aracıdır. Riski düşük olduğu için getirisi de düşüktür. (Hisse Senedine göre) - İşletmeler enflasyon dönemlerinde tahvil ihraç ederek kazançlı çıkarlar. - Ülkemizde tahvillerin vadesi en az 2 yıldır. - Tahvillerin ana paraları genelde vade sonunda, faizleri ise 3-6 ay ya da yılda bir ödenir. - Ülkemizde Halka Açık A.Ş.ler tahvillerin ana paralarını ödemede itfa (ödemek) fonu oluşturabilirler. - Tahvilde bulunması gereken unsurlar bir izahnemede toplanır. Bu izahname ticaret mahkemesine tasdik ve ticaret siciline tescil ettirilir. - T.T.K.na göre A.Ş.ler (Kapalı) tahvillerin bedeli tamamen ödenmedikçe yeni tahvil ihraç edemezler. S.P.K.na tabi A.Ş.ler (Açık) ise tahvillerin tamamı satılmadıkça ve satılamayanlar iptal edilmedikçe, yeni tahvil ihraç edemezler. - A.Ş.lerin tahvil ihraç limiti; Ödenmiş Sermaye + Yedek Akçe + Değer Artış Fonu Varsa Zarar kadardır. - Tahvil ihraç limitini arttırma yetkisi Bakanlar Kurulu na aittir. Bakanlar Kurulu bu limiti; Halka Kapalı A.Ş.lerde 3, Halka Açık A.Ş.lerde ise 6 katına kadar arttırabilir. - Tahvil ihracı halka arz yoluyla, ya da özel ihraç biçiminde yapılır. Özel ihraçta tahviller doğrudan doğruya bir banka, sigorta şirketi, yatırım kurumuna satılır. *** Tahvil Türleri; 1) Güvenceli Tahvil; Tahvillerin anapara ve faiz ödemeleri için işletmenin belli varlıklarını teminat olarak bulundurmasıdır. Bu durumda tahviller için güvence oluşturulduğundan (menkul kıymet rehni, gayrimenkul ipoteği) bu tür tahviller daha yüksek fiyatla satılabilir, ya da faizi daha düşük olur. - 12 -
2) Güvencesiz Tahvil; İşletmenin tahvillere karşılık belli varlıklarını teminat olarak bulundurmaması ve alacak haklarının işletmenin tüm mal varlığıyla korunmasıdır. 3) Kâr a İştirakli Tahvil; Sahibine faizinin yanı sıra kardan da pay alma hakkı tanıyan tahvillerdir. İşletmelerin yeniden organizasyona gittiklerinde çıkardıkları tahvildir. İşletmenin kar elde etmesi durumunda öncelikli kar payı alma hakkı nedeniyle imtiyazlı hisse senedine benzer. Oy kullanma hakları yoktur. Ancak; birkaç yıl kar payı dağıtılmazsa birkaç yönetici seçme hakkı tanınır. Bu tür tahvillere hisse senedine çevrilme hakkı da verilebilir. Yabancı kaynak olması ve sahiplerinin yasal yollara başvurma hakkının olması, imtiyazlı hisse senedinden farkını gösterir. Tahvillere ödenecek kar payı bilançonun genel kurulda onaylanmasını takiben 2 ay içerisinde dağıtılır. 4) Ödenim Fonlu Tahviller; İşletmelerin tahvillerin ana para taksitlerinin ödenmesi için bir ödeme fonu oluşturmalarıdır. Bu tür tahvillerin geri ödemesi 2 şekilde gerçekleşir. a) Faiz oranları yükseldiğinde tahvilin piyasa fiyatı düşeceği için sermaye piyasasından satın alınmasıdır. b) Faiz oranları düştüğünde tahvil sahipleri arasından kura ile belirlenen kişilerden nominal değer üzerinden satın alınmasıdır. 5) Primli Tahvil; Bu tür tahvillerde iki tür prim söz konusudur. *** a) İhraç Primi; Tahvillerin üzerinde yazılı olan nominal değerinden daha düşük bir bedelle satılmasıdır. b) İtfa Primi; Tahvillerin geri ödenmelerinde nominal değerden yüksek bir bedelle ödeme yapılmasıdır. 6) Endeksli Tahvil; Tahvillerin faiz ödenmelerinin enflasyon oranı altın, döviz, herhangi bir malın fiyatı gibi mala endekslenmesidir. *** Enflasyondan korunmak isteyen yatırımcı; Endeksli tahvilleri tercih eder. 7) İkramiyeli Tahvil; Tahvil sahipleri arasından çekilen bir kura ile belli kişilere ikramiye dağıtılmasıdır. Ülkemizde uygulaması yoktur. 8) Riskli Tahvil; Finansal açıdan sorunlu işletmelerin ihraç ettiği tahvildir. İşletmeler arası birleşme ve satın almalarda ihraç edilir. 9) Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen Tahvil; İşletmelerin nakit durumuna göre tahvillerin faizini nakit olarak ödemek yerine tahvil olarak ödenmesidir. 10) Sıfır Kuponlu Tahvil; Tahvillerin vade boyunca hiçbir faiz ödemesinin yapılmadığı, yalnızca vade sonunda ana paranın ödendiği tahvildir. Bu tür tahvillerin getirisi, tahvilin nominal değeriyle satın alma fiyatı arasındaki farktır. *** Sıfır Kuponlu Tahvil = Nominal Fiyat Piyasa Fiyatı Piyasa Fiyatı - 13 -
11) Varant; Tahvil sahiplerine faiz geliri elde etmenin yanında belirli bir fiyattan, belirli bir sayıda hisse senedi satın alma hakkı veren tahvildir. Bu sayede işletmenin tahvillerinin sayısı gelişmezken hisse senedi sayısı artar. 12) Hisse Senedine Çevrilebilir Menkul Kıymet; Yatırımcıya belirlenen bir fiyattan ellerindeki tahvilleri hisse senedine çevirme hakkı tanır. Bu sayede yatırımcı deri yükselen hisse senetlerinin gelirlerine ortak olur, enflasyona karşı korunmuş olur. Bu tür tahviller hisse senedine çevrildikten sonra eski hallerine dönemezler. Çevirim Oranı; Değiştirme durumunda tahvile karşılık verilecek hisse senedi sayısıdır. Çevirim Fiyatı; Değiştirme durumunda hisse senedine uygulanacak fiyattır. Ülkemizde bu tür menkul kıymetleri sadece Halka Açık A.Ş.ler ihraç edebilir. Mevzuata göre (SPK); a) İşletmenin genel kurul ya da yönetim kurulu bi hakkı engelleyici karar alamaz. b) Bunların vadesi 2 yıldan az, 7 yıldan fazla olamaz. c) Bu hakkı kullanmak isteyenlerin belirtilen tarihten bir ay önce işletmeye başvurmaları gerekir. TAHVİLİN ÜSTÜNLÜKLERİ; - Maliyeti belli ve sınırlıdır. - Tahvil sahipleri ile yönetim ve denetim hakkı paylaşılmaz. - Faizlerin gider kaydedilerek vergi matrahından düşülmesi, - Hisse Senedine göre getirisinin düşük olması, (İşletmeye maliyeti düşüktür.) TAHVİLİN SINIRLILIKLARI (Sakıncaları); - İşletmenin geliri düzenli değilse, faiz ödemeleri yapılamaz, bu da riski arttırır. - Aşırı borçlanma durumunda finansal kaldıraç olumlu çalışsa bile, işletmenin hisse senetlerinin değeri düşer, - Uzun vadeli oldukları için vade riske taşırlar, çünkü uzun vadede beklenti ve planlar değişebilir. - Vade riski nedeniyle kısa vadeli borçlanmalara göre daha ağır hükümler söz konusudur. TAHVİL DERECELENDİRMESİ; Tahvil derecelendirilmesi tahvillerin kalitesinin belirlenerek ana para ve faiz ödemelerinin yapılıp yapılamayacağının tespit edilmesidir. Tahvil derecelendirmesi hem yatırımcı, hem de işletme açısından önemlidir. Tahvil Derecelendirilmesi Getiri Yatırımcı Kalite Ana Para + Faiz Ödeme Gücü Risk Faiz Oranı Maliyet İşletme - 14 -
Düşük dereceli tahvillerden yüksek faiz getirisi beklenir. Düşük Dereceli Tahvil Kalitesi Ana Para + Faiz Ödeme Gücü Risk Faiz Oranı Yüksek dereceli tahvillerden düşük faiz getirisi beklenir. Yüksek Dereceli Tahvil Kalitesi Ana Para + Faiz Ödeme Gücü Risk Faiz Oranı Tahvil derecelendirilmesinde dünyada en çok itibar gören kuruluşlar; Moody s, Standart Poors Corparation, Fıtch İnvestors Service Yatırım kurumları, sigorta şirketleri gibi kurumsal yatırımcılar, derecesi düşük (riskli) tahvillere yasalar gereği çok fazla yatırım yapamazlar. Tahvilin derecesi BBB den az olan işletmeler yeni tahvil ihraç edemezler. Çünkü alıcı bulamazlar. Tahvil Derecelendirmesinde Kullanılan Ölçütler; 1) Rasyolar (Oranlar) Borç/Özsermaye = 200/100= 1 gibi 2) Karşılıklar, 9) Ürün güvenliği, 3) Garanti, 10) İş gücü sorumları, 4) Öncelikler, 11) Çevresel faktörler, 5) Yasalar, 12) Sigorta yükümlülüğü, 7) Anti Tröst, 13) Muhasebe politikaları, 8) İstikrar, 14) Uluslar arası pazardaki faaliyetler, TAHVİLİN DEĞERLEMESİ; *** Tahvilin Değeri; Yatırımcının tahvilden sağlayacağı devre faizleriyle vade sonunda elde edilecek ana paranın belli bir iskonto oranından indirgenmiş bu günkü değerlerinin toplamıdır. Tahvilin Değerini Belirleyen Etmenler; 1) İskonto Oranı; İskonto oranı yükseldikçe tahvilin piyasa değeri düşer. (Ters yönlü) Piyasa Değeri (C) = Tahvilin Faizi (t) = Nominal Değer (N) 10.000 = 0,40 x 10.000 = 6,666 Piyasa Faizi (i) 0,60 (İskonto Oranı) (ÇETİN den aklına gelsin.) 2) Piyasa Faiz Oranı; Piyasa faiz oranı düştükçe tahvilin piyasa değeri artar. (Ters yönlü) Piyasa Değeri (C) = Tahvilin Faizi (t) = Nominal Değer (N) 10.000 = 0,40 x 10.000 = 20.000 Piyasa Faizi (i) 0,20 (İskonto Oranı) 3) Enflasyon Oranı; Enflasyon oranı yükseldikçe piyasa faiz oranı da yükselir. Bu nedenle tahvilin deri düşer. (Ters yönlü) 4) Tahvilin Vadesi; Tahvilin vadesi uzadıkça, risk artacağı için tahvilin faiz oranı yükselir. Tahvilin piyasa değeri artar. (Doğru Yönlü) Ancak; Uzun vadeli tahvillerin getirisinin daha yüksek olmasına rağmen yatırımcılar kısa vadeli tahvilleri tercih ederler. % 40 % 40 % 40 % 40 + Anapara % 40 % 50 % 60 % 80 (Enflasyon Riskleri) - 15 -
a) Yatırımcı kısa vadeli tahvilleri aldığında piyasadaki yükselen faizlerden yararlanabilir. b) Faiz oranlarındaki değişikliğe karşılık uzun vadeli tahvillerin fiyatları daha fazla dalgalanır. Faiz Oranları Kısa Vadeli Tahvil Düşer Uzun Vadeli Tahvil Daha Çok Düşer Faiz Oranları Kısa Vadeli Tahvil Artar Uzun Vadeli Tahvil Daha Çok Artar Tahvil Değerlemede Kullanılan İskonto Oranını Belirleyen Etmenler; a) Cari Faiz Oranı (Piyasada Geçerli) b) Yatırımcının Kişisel Bekleyişleri, c) Yatırımcının yatırımla ilgili risk taktiri, 3 ü sübjektiftir. d) Cari Faiz Oranının gelecekte alacağı düşünülen değeri, - 16 -