DENİZ İŞ HUKUKUNDA SÖZLEŞMENİN SONA ERMESİ

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Ana Bilim Dalı İş Hukuku ve Sosyal Güvelik Hukuku Bilim Dalı DENİZ İŞ HUKUKUNDA SÖZLEŞMENİN SONA ERMESİ Hazırlayan Banu Erdem ÖZDEMİR Prof. Dr. Müjdat ŞAKAR İSTANBUL 2009 1

I. GİRİŞ Denizciliğin arz ettiği özellik ve tehlikeler en eski çağlardan beri genel hukuk kurallarından ayrı ve denizciliğin yapı ve gereksinimlerine uygun özel bazı kuralların doğmasına yol açmıştır. Denizcilik yaşamının özel bir çalışma düzeni gerektirmesi ve İş Kanunu ndaki bazı hükümlerin uygulanmasının mümkün olmaması, konunun özel bir kanun ile düzenlenmesini gerekli kılmıştır. Türk hukukunda, Deniz İş Hukuku ile ilgili olarak ilk defa 1954 yılında 6379 sayılı Kanun çıkartılmış; bu kanun 20.04.1967 tarihinde 854 sayılı Deniz İş Kanunu nun kabulü ile yürürlükten kaldırılmıştır. 854 sayılı Deniz İş Kanunu nun ceza hükümlerine ilişkin düzenlemeleri dışındaki maddelerde 16.02.1990 tarih ve 3612 sayılı kanundan bu yana hiçbir değişiklik yapılmadığından kanunun pek çok hükmü günümüz koşullarına uygun değildir. II. DENİZ İŞ KANUNU NUN UYGULAMA ALANI A. Genel Olarak Deniz İş Kanunu nun uygulama alanı ile kastedilen hangi işyerlerinin ve kimlerin kanun kapsamına gireceğinin tespit edilmesidir. Doktrinde iş yasalarının uygulama alanlarının, genellikle işin niteliğine ve özelliklerine, işçinin ve işverenin sıfatına veya işyerine göre tasnif edildiği görülmektedir. 854 sayılı Deniz İş Kanunu nun uygulama alanını belirleyen 1. maddesinde Bu kanun denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk Bayrağını taşıyan ve yüz ve daha yukarı grostonilatoluk gemilerde bir hizmet akti ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanır. denilmektedir. Bununla birlikte, bu hüküm tam olarak kanunun kapsamını belirlemek açısından yeterli değildir. Zira aynı maddede kanunun yer bakımından uygulama alanına bir takım istisnalar getirilmiştir. Yine kanunun 2. maddesinde işveren, gemi adamı, kaptan ve işveren vekilinin tanımı yapılmıştır. 2

B. Deniz İş Kanunu nun Yer İtibariyle Uygulama Alanı Deniz İş Kanunun yer itibariyle uygulama alanı gemilerdir. Bu nedenle çalışmamın konusunu oluşturan Deniz İş Kanunu ndaki iş sözleşmesinin feshi de gemilerdeki çalışmalar bakımından söz konusu olacaktır. Deniz İş Kanunu nda herhangi bir şekilde geminin tanımı yapılmamış, sadece kanuna tabi olan gemilerin özellikleri belirtilmiştir. 854 sayılı Kanunun 1. maddesine göre, bu kanun bakımından gemi nin: denizlerde, göllerde ve akarsularda hareket etmesi, Türk bayrağını taşıması, belirli bir tonajda olması ve istisnai olarak gemi sayılan taşıma araçlarından birisi olması özelliklerine sahip olması gerekmektedir. Kanunun uygulamasında; sandal, mavna, şat, salapurya gibi olanlar da gemi sayılır 1. Bakanlar Kurulu, ekonomik ve sosyal gerekler bakımından bu kanun hükümlerini kapsam dışında kalan gemilerle gemi adamlarına ve bunların işverenlerine kısmen veya tamamen uygulamaya yetkilidir 2. C. Deniz İş Kanunu nun Şahıs İtibariyle Uygulama Alanı 854 sayılı Deniz İş Kanununun kapsamına ilişkin 1. maddede bu kanunun kimlere uygulanacağı açıkça belirtilmiştir; Kanun hizmet akdi ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanacaktır. 854 sayılı kanunun 2. maddesinde işveren, gemi sahibi veya kendisinin olmayan bir gemiyi kendi adına veya hesabına işleten kimse olarak tanımlanmaktadır. İşverenin mutlaka geminin maliki olması şart değildir. Kanunda açıkça gemi sahibinden başka kendisinin olmayan bir gemiyi işleten kimsenin de işveren sayılabileceği öngörülmüştür 3. 854 sayılı Kanunun 2. maddesinin B bendi uyarınca bir hizmet akdine dayanarak gemide çalışan kaptan, zabit ve tayfalarla diğer kimselere gemi adamı 1 Şakar, Müjdat, İş Hukuku Uygulaması-Bireysel ve Toplu İş Hukuku-Basın İş Hukuku-Deniz İş Hukuku, İstanbul 2005, s.322. 2 Şakar, s.322. 3 Öktem Songu, Sezgi, Deniz İş Hukukunda İş Sözleşmesinin Sona Ermesi ve Sonuçları, Legal İSGHD, C.1, S.3 (2004), s.838. 3

denilmektedir. Ayrıca Gemi adamları Yönetmeliğinin 4 4. maddesine göre gemi adamı; geminin kaptanını, zabitlerini, yardımcı zabitlerini, stajyerlerini, tayfalarını ve yardımcı hizmet personelini ifade etmektedir. 854 sayılı Kanun uyarınca gemiyi sevk ve idare eden kimseye veya zorunlu sebeplerle görevi başında bulunmaması halinde ona vekâlet eden kimseye kaptan denilmektedir. Diğer yandan 854 sayılı Kanunda açıkça işveren vekili tanımı bulunmaktadır. Söz konusu madde hükmüne göre kaptan veya işveren adına ve hesabına harekete yetkili olan kimseye işveren vekili denir. İşveren vekilinin bu sıfatla gemi adamlarına karşı muamele ve taahhütlerinden doğrudan doğruya işveren sorumludur. Kanunun bu tanımı karşısında İş Kanununda olduğu gibi, gemide işveren adına ve hesabına harekete yetkili olması şartıyla her kademedeki gemi adamı işveren vekili olarak kabul edilecektir. 854 sayılı Deniz İş Kanunu nun 4. maddesi uyarınca kanun hükümleri, karşılıklılık (mütekabiliyet) esaslarına göre Türk gemi adamlarına aynı mahiyette haklar tanıyan devletlerin uyruğunda olup bu kanun kapsamına giren gemilerde çalışan gemi adamlarına da uygulanacaktır. III. DENİZ İŞ SÖZLEŞMESİ A. Sözleşmenin Şekli 854 sayılı Deniz İş Kanunu nun 5. maddesi uyarınca iş sözleşmesi işveren ya da işveren vekili ile gemi adamı arasında yazılı olarak 2 nüsha yapılır ve taraflardan her birine birer nüsha verilir. Bu yükümlülüğe uymamanın cezai yaptırımı Kanunun 50. maddesinin a bendinde idari para cezası olarak belirlenmiştir 5. 4 RG. 31.07.2002 T., 24832 S., www.rega.gov.tr 5 Şakar, s. 323. 4

İşveren veya işveren vekili işe aldığı her gemi adamına en geç on beş gün içerisinde gemi adamı çalışma ve kimlik karnesi vermek zorundadır. Deneme süresine tabi tutulan gemi adamları için on beş günlük süre, deneme süresinin bitiminden sonra başlamaktadır. B. Sözleşme Türleri 1. Süresi Belirli- Süresi Belirsiz İş Sözleşmeleri 854 sayılı Deniz İş Kanunun 7. maddesine göre iş sözleşmesi belirli bir süre veya sefer için yahut süresiz olarak yapılabilir. Belirli bir süre için yapılmış iş sözleşmesi bu sürenin bitiminde sona erer. İş sözleşmesi gemi seyir halinde iken sona ererse akit, geminin ilk limana varmasına ve güvenlik altına alınmasına kadar devam eder. Belirli sefer için yapılmış iş sözleşmesi, akitte yazılı seferin sonunda geminin vardığı limanda yükünü boşaltmasıyla sona erer. Kanunun 8. maddesi uyarınca belirli bir sefer için yapılmış olan iş sözleşmesinin sonunda gemi adamı işveren veya işveren vekilinin muvafakatiyle işe devam eder ve gemi de sefere çıkarsa, iş sözleşmesi bu sefer süresince uzatılmış sayılır. Belirli bir süre için yapılmış olan iş sözleşmesinin sonunda gemi adamı işveren veya işveren vekilinin muvafakatiyle işe devam ederse sözleşme, aynı süre için uzatılmış sayılır. 2. Deneme Süreli-Deneme Süresiz İş Sözleşmeleri Süresi belirli olmayan iş sözleşmelerinde deneme süresi en çok bir aydır 6. 854 sayılı kanunun 10. maddesi uyarınca bu süre içinde taraflar iş sözleşmesini derhal ve tazminatsız olarak bozabilirler. Ancak gemi adamının çalıştığı günler için ücret hakkı saklıdır. 3. Sakat ve Eski Hükümlü Çalıştırma Zorunluluğu 854 sayılı Kanunun 13. maddesinde bu kanunun kapsamına giren işveren veya işveren vekillerinin, işyerlerinde İş Kanununun ve bununla ilgili tüzüğün bu 6 Şakar, s.324. 5

konuda koyduğu hükümler, esaslar, ölçüler ve şartlara göre sakat ve eski hükümlü gemi adamı çalıştırmak zorunda oldukları düzenlenmiştir. IV. DENİZ İŞ SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİ Fesih, iş sözleşmesini derhal veya belirli bir sürenin sonunda ortadan kaldıran, karşı tarafa yöneltilmesi gereken tek taraflı bir irade beyanıdır 7. Deniz İş Hukukunda iş sözleşmesinin feshine ilişkin hükümler 854 sayılı Kanunun 14-19. maddelerinde düzenlenmiştir. A. Bildirim Süresi Verilerek Sözleşmenin Feshi 1. Fesih Bildirimi ve Bildirim Süreleri Fesih bildirimini, belirsiz süreli bir iş sözleşmesini belirli bir süre sonra sona erdiren; yöneltilmesi zorunlu, sonuç doğurması karşı tarafın kabulüne ihtiyaç göstermeyen tek taraflı irade beyanı olarak tanımlamak mümkündür 8. Fesih bildirimi hukuki niteliği bakımından tek taraflı bir hukuki işlemdir ve kullanılması ile iş ilişkisini ortadan kaldırdığı için bozucu yenilik doğuran bir hak olan fesih ihbar ile kullanılır 9. Gemi adamının veya işverenin fesih bildirimi hakkını kullanarak belirsiz süreli hizmet akdini feshetmesi imkânı, Deniz İş Kanununun 16. maddesinde yer almaktadır. Kanununun 16. maddesinin A bendi hükmü her şeyden önce, kural olarak, gemi adamı ile işveren veya işveren vekili arasında yapılmış olan iş sözleşmesi gemi adamının işe alınmasından itibaren altı ay geçmedikçe bozulamayacağı kuralını getirmiştir. Ancak belirtmek gerekir ki, sözleşmenin haklı nedenle feshi halinde gemi adamının altı ay çalışması şartı aranmaz; altı aylık süre dolmadan önce de sözleşmenin bildirimsiz feshi mümkündür. Yani söz konusu maddede, kararlaştırılan asgari sürede iş sözleşmesinin bildirimli fesih yoluyla feshedilemeyeceği ve sürenin bitiminden sonra 7 Oğuzman, M.K., Türk Borçlar Kanunu ve İş Mevzuatına göre Hizmet İş Akdinin Feshi, İstanbul 1955, s.41-42. 8 Narmanlıoğlu, Ü, İş Hukuku Ferdi İş İlişkileri, I,3. Bası, İzmir 1998, s.262. 9 Oğuzman, s.166; Çelik, Nuri, İş Hukuku Dersleri, Yenilenmiş 16. Baskı, İstanbul 2003, s.168. 6

tarafların gerekli bildirim süresini tanıyarak sözleşmeyi feshedebilecekleri düzenlenmiştir. Dolayısıyla Deniz İş Kanununa tabi iş sözleşmeleri, fesih bildirimi hakkı asgari bir süre ile tahdit edilmiş belirsiz süreli sözleşme lerdir. Bu sözleşmeler, sürenin sonuna kadar belirli süreli; sürenin sona ermesinden itibaren de belirsiz süreli sözleşmelere uygulanan kurallara tabidir 10. Maddede yer alan altı aylık süre, deniz işinin özelliğinden kaynaklanmakta ve maddeyle, gemi ile uzun yola gidecek gemi adamlarına altı aylık asgari bir iş güvencesi sağlamaya çalışılmaktadır 11. Kanunun 16. maddesinde fesih ihbarda bulunan tarafın vermesi gereken ihbar önelleri gemi adamının çalışma süresine göre belirlenmiştir. Söz konusu madde hükmüne göre; İş Sözleşmesi; a) İşi altı ay sürmüş olan gemi adamı için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak iki hafta sonra, b) İşi altı aydan bir buçuk yıla kadar sürmüş olan gemi adamı için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak dört hafta sonra, c) İşi bir buçuk yıldan üç yıla kadar sürmüş olan gemi adamı için bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak altı hafta sonra, ç) İşi üç yıldan fazla sürmüş olan gemi adamı için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak sekiz hafta sonra bozulmuş olur. İhbar önelleri asgari olup toplu iş sözleşmesi ile veya iş sözleşmesi ile arttırılabilir. Fesih bildiriminin yenilik doğrucu bir hak olması ve karşı tarafın doğrudan etkilenmesi nedeniyle bu irade beyanı belirli ve açık olmalıdır 12. 10 Oğuzman, s.12-13. 11 Ulucan, Devrim, Deniz İş Hukukuna İlişkin temel Bilgiler (Sendikal Eğitim El Kitabı), İstanbul 1986, s.48. 12 Süzek, Sarper, Ferdi İş İlişkisinin Sona Ermesi ve Kıdem Tazminatı Açısından Yargıtayın 1989 Yılı Kararlarının Değerlendirilmesi, Yargıtayın 1989 Yılı Kararlarının Değerlendirilmesi Semineri, İstanbul 1991, s.46 vd. 7

Ayrıca, Deniz İş Kanununu 18. maddesi ile getirilen özel düzenlemeye göre; İş sözleşmesinin işveren veya işveren vekili tarafından feshedilmesi halinde sebepleri ile birlikte gemi adamına yazılı olarak bildirilmesi şarttır. Bildirim imkânı olmayan hallerde durum bir tutanakla tespit olunur. Maddede iş sözleşmesinin feshedilmesinden söz edildiği ve bu anlamda bir ayrım yapılmadığı için hüküm hem bildirimli hem de bildirimsiz fesih bakımından uygulanacaktır. 854 sayılı Deniz İş Kanununun 17. maddesinde fesih hükmünün başlangıcı düzenlenmiştir. Buna göre, 14 ve 16. maddelere göre iş sözleşmesinin feshinde fesih keyfiyeti, gemi seyir halinde ise, kararlaştırılmış limanda ve kararlaştırılmış liman değiştirildiği takdirde ilk uğrayacağı limanda geminin emniyet altına alınmasına kadar uzatılmış sayılır. Yani fesih ister bildirimli, isterse bildirimsiz olarak ve ister işveren veya işveren vekili isterse gemi adamı tarafından yapılmış olsun gemi adamının çalıştığı gemi seferdeyse fesih, hükümlerini ancak geminin kararlaştırılan limana varmasından sonra doğuracaktır 13. Dolayısıyla 17. madde nedeniyle bildirim süreleri geminin kararlaştırılan limana veya bu değiştirilmişse ilk uğranılan limana varıştan sonra işlemeye başlamayacak; süreler bildirimden itibaren işleyecek, ancak geminin 17. maddedeki limanlardan birine varmasına kadar gemi adamı gemide çalışmaya devam edecek ve ancak limana varışla feshin sonuçları doğacaktır. 2. Bildirim Sürelerine Uyulmamasının Hukuki Sonuçları Bildirme şartına uymayan taraf, gemi adamının çalışma süresi için öngörülmüş ihbar önellerini karşılayan ücret tutarında ihbar tazminatı ödemek zorundadır. Yine gemi adamının sendikaya üye olması, şikâyete başvurması gibi sebeplerle işten çıkarılması hallerinde ve genel olarak hizmet akdini bozma hakkının kötüye kullanıldığını gösteren diğer durumlarda gemi adamına verilecek ihbar öneline ait ücretin üç katı tutarı kötü niyet tazminatı olarak ödenecektir (Deniz İş K. md.16/3). 13 Ulucan, s.49. 8

Taraflar bunun haricinde genel hükümlere dayanarak maddi-manevi tazminat talebinde bulunabilirler (Deniz İş K. md.16/son). B. Haklı Sebeple Derhal Fesih 1. Haklı Sebeple Fesih Nedenleri Haklı sebeple fesih, dürüstlük kuralları gereği iş sözleşmesinin sürdürülmesi kendisinden beklenemeyecek olan tarafın bu sebeple sözleşmeyi derhal sona erdirebilmesi 14 olarak tanımlanabilir. Deniz İş Kanunun 14. maddesinde, süresi belirli olmayan veya belirli süre veya belirli bir sefer için yapılmış olan iş sözleşmelerinin işveren veya gemi adamı tarafından bildirimsiz feshinin nedenleri ayrı ayrı sayılmıştır. İşveren veya işveren vekili tarafından aşağıdaki şu hallerde işçinin iş sözleşmesi bildirimsiz olarak feshedilebilir: a) Gemi adamının herhangi bir limanda geminin hareketinden önce gemiye dönerek hizmete girmemesi veya gemiye hiç dönmemesi, b) Gemi adamının gemide hizmet görmesinin tutukluluk, hapis veya gemide çalışmaktan menolunması gibi sebeplerle imkânsız bir hal alması, c) Gemi adamının işveren veya işveren vekiline karşı, kanuna, hizmet akitlerine sair iş ve çalışma şartlarına aykırı hareket etmesi, ç) Gemi adamının işveren veya işveren vekiline karşı denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlak ve adaba aykırı hareket etmesi. İş sözleşmesinde, işçi taahhüt ettiği işi ifa etmek dışında, işverene ve ailesine saygı göstermek, onun güvenini kötüye kullanmamak gibi borçlar söz konusudur. Eğer işçi, kusuru ile bu borcuna aykırı hareket eder ve bu hareketi işverenin 14 Oğuzman, s.36. 9

sözleşmeyi sürdürmesini imkânsız hale getirecek boyutta olursa, işveren için haklı neden teşkil edecektir 15. Gemi adamı tarafından ise iş sözleşmesi: a) Ücretin kanun hükümleri veya hizmet akti gereğince ödenmemesi, b) İşveren veya işveren vekilinin gemi adamına karşı, kanuna, hizmet akitlerine veya sair iş şartlarına aykırı hareket etmesi, c) İşveren veya işveren vekilinin gemi adamına karşı denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlak ve adaba aykırı hareket etmesi hallerinde bildirimsiz feshedilebilir. Ayrıca Deniz İş Kanunun 14. maddesinde hem işveren, işveren vekiline ve hem de gemi adamına bildirimsiz fesih hakkı tanıyan hallere yer verilmiştir. Bunlar: a) Geminin herhangi bir sebeple 30 günden fazla bir süre seferden kaldırılması, b) Gemi adamının herhangi bir sebeple sürekli olarak gemide çalışmasına engel bir hastalığa veya sakatlığa uğraması hallerinde sözleşme bildirimsiz ve tazminatsız feshedilebilir. Bildirimli fesih gibi, bildirimsiz (haklı nedenle) fesih de Deniz İş Kanununun 17. maddesi uyarınca hüküm ve sonuçlarını doğuracak ve yine Kanunun 18. maddesi gereğince, iş sözleşmesinin işveren veya işveren vekili tarafından feshi halinde feshin sebepleri yazılı olarak gemi adamına bildirilecek; bildirim olanağı yoksa durum bir tutanakla tespit olunacaktır. 15 Oğuzman, s.70. 10

2. Fesih Hakkını Kullanma Süresi Deniz İş kanunun 15. maddesi gereği, işveren, işveren vekili veya gemi adamı iş sözleşmesini bu nedenlere dayanarak feshetme yetkisini bu davranışı öğrendiği tarihten itibaren altı iş günü içinde ve her halükarda fiilin vuku bulduğu tarihten itibaren bir yıl içinde kullanmalıdır. İşveren veya işveren vekili yahut gemi adamı tarafından iş sözleşmesinin bildirimsiz feshi halinde sözleşmeyi fesheden taraf ayrıca mahkemeye başvurarak tazminat talep edebilir. V. DENİZ İŞ SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİNİN HUKUKİ SONUÇLARI A. Kıdem Tazminatı Kıdem tazminatı, Deniz İş Kanunu nun 20. maddesinde düzenlenmiştir. Bu kanun bakımından kıdem tazminatına hak kazanmak için kanun kapsamına giren bir gemide hizmet akdi ile çalışan gemi adamı olmak ve hizmet akdinin kanunda sayılan hallerden biri dolayısıyla sona ermesi gerekmektedir. Esas itibariyle 20.maddenin, 1475 sayılı İş Kanunu nun 14. Maddesinde yer verilmiş olan kıdem tazminatına ilişkin hükümden büyük farkları bulunmamaktadır. Deniz İş Kanunu nun 20. maddesi iki açıdan 1475 sayılı İş Kanunundan ayrılmaktadır. Bunlar kıdem tazminatına hak kazandıran fesih halleri ve kıdem tazminatının ödenmemesi halinde ödenecek faiz ve buna ilişkin cezai müeyyidedir. 11

1. Kıdem Tazminatına Hak Kazandıran Fesih Halleri Deniz İş Kanunu nun 20. Maddesine göre, bu kanuna tabi gemi adamlarının hizmet akitlerinin: 1. İşveren tarafından bu Kanunun 14 üncü maddesinin 1 inci bendinde gösterilen sebepler dışında, 2. Gemi adamı tarafından bu Kanunun 14 üncü maddesinin II. ve III. bentleri uyarınca, 3. Muvazzaf askerlik hizmeti dolayısıyla, 4. Bağlı bulundukları kanunla kurulu kurum veya sandıklardan yaşlılık, emeklilik veya malullük aylığı, yahut toptan ödeme almak amacıyla feshedilmesi, 5. Gemiadamının ölümü, hallerinde, 6. Hizmet akdinin 14 üncü maddenin 4. bendi sebebiyle son bulması gemi adamının işe başladığı tarihten itibaren hizmet akdinin devamı süresince her geçen tam yıl için işverence gemi adamına 30 günlük ücreti tutarında kıdem tazminatı ödenecektir. 1475 sayılı İş Kanununa eklenen bir madde ile ayrıca 506 Sayılı Kanunun 60 ıncı maddesinin birinci fıkrasının (A) bendinin (a) ve (b) alt bentlerinde öngörülen yaşlar dışında kalan diğer şartları veya aynı Kanunun Geçici 81 inci maddesine göre yaşlılık aylığı bağlanması için öngörülen sigortalılık süresini ve prim ödeme gün sayısını tamamlayarak kendi istekleri ile işten ayrılmaları nedeni ile feshedilmesi hali kıdem tazminatına hak kazandıran halleden birisi olarak öngörülmüştür. Ancak getirilen bu yeni düzenleme, 854 sayılı Kanuna eklenmemiş; böylelikle bu iki kanun arasında paralellik sağlanmamıştır. 12

2. Kıdem Tazminatının Geç Ödenmesi Halinde Ödenecek Faiz ve Bu halde Söz Konusu Olacak Cezai Müeyyide Ödenmeyen veya geç ödenen kıdem tazminatına uygulanacak faiz oranı, 1475 sayılı İş Kanunu nun 14. maddesinde, mevduata uygulanan en yüksek faiz olarak öngörülmüştür. Bu hüküm 30.07.1983 tarihli ve 2869 sayılı Kanunu ile İş Kanununa eklenmiş; ancak aynı kanun Deniz İş Kanununa bir ekleme yapmamıştır. Kanunun 20. maddesinde zamanında ödenmeyen kıdem tazminatlarına uygulanacak faiz oranına ilişkin hiçbir düzenleme bulunmamaktadır. Bu durumda Deniz İş Kanununun 20. Maddesinde düzenlenmiş olan kıdem tazminatının geç ödenmesi halinde uygulanacak faiz oranı kanuni faiz oranı olacaktır 16. Buna karşılık, 1475 sayılı İş Kanununda bulunmayan, ancak 854 sayılı Deniz İş Kanununda yer alan bir hüküm dikkati çekmektedir. 854 sayılı Kanunun 51. maddesine göre, işverenin gemiadamının kıdem tazminatını ödememesi halinde, işveren veya işveren vekili hakkında bu durumda olan her gemi adamına karşılık ödemediği meblağın tekabül ettiği bedelin, yedi yüz bin liradan aşağı olmamak üzere iki katı tutarında idari para cezasına hükmolunacaktır. Bu para cezası miktar olarak kıdem tazminatlarının zamanında ödenmemesi yönünde etkili bir yöntem olarak kabul edilebilir. B. Çalışma Belgesi Deniz İş Kanunu nun 12. Maddesi işvereni işinden ayrılan gemi adamına, bir benzeri 4857 sayılı İş Kanunun 28. maddesinde düzenlenmiş olan çalışma belgesini vermekle yükümlü kılmıştır. Çalışma belgesi her ne suretle olursa olsun işinden ayrılan gemi adamına verilecektir. Yani akdin herhangi bir nedenle sona ermesi halinde bu belgenin verilmesi söz konusu olacaktır. Nitekim, İş Kanunu nun 28. maddesinde de her 16 Nitekim Yargıtay da 8.6.2000 tarihli bir kararında bu konu ile ilgili şu şekilde bir hüküm verilmiştir: Hüküm altına alınan kıdem tazminatı için mevduata uygulanan en yüksek faiz 1475 sayılı İş Kanununda öngörülmüştür. 854 sayılı Deniz İş Kanunu kapsamında gemiadamının hakettiği kıdem tazminatı için bu faiz kuralının uygulanması olanağı yoktur. Bu itibarla hüküm altına alınan kıdem tazminatı için dava tarihinden itibaren 3095 sayılı yasa uyarınca yasal faiz uygulanmakla yetinilmelidir. (Y.9.HD. 2000/13276 E., 2000/18513 K., yayımlanmamıştır) 13

ne kadar işten ayrılan işçi den söz edilmekte ise de, bu kanun açısından bu ifadenin akdin herhangi bir şekilde sona ermesi anlamına geldiği belirtilmektedir 17. Çalışma belgesi, gemi adamına işveren veya işveren vekili tarafından verilecektir. Bu belgeler de hizmet akitleri gibi her türlü resim ve harçtan muaftır. Belgede, gemiadamının işinin ne olduğu ve süresi belirtilmeli; ayrıca gemi adamı isterse durumunun, davranışlarının ve çalışmasının nasıl olduğu da yazılmalıdır. İşveren veya işveren vekilinin çalışma belgesindeki imzası gemi adamı isterse bağlama limanındaki liman reisliğince onaylanacak; ancak kamu hizmeti gören idarelere veya kamu yararına yardımcı derneklere bağlı gemilerden çıkan gemiadamının aldığı belgeler hakkında onay hükmü uygulanmayacaktır. İşveren veya işveren vekilinin, gemiadamının istediği çalışma belgesini vermemesinin veya belgeye doğru olmayan şeyler yazmasının sonuçları da yine Deniz İş Kanunu nun 12. Maddesinin III.,IV. ve V. fıkralarında ifade edilmiştir. Buna göre, işveren veya işveren vekilinin gemiadamının istediği belgeyi vermemekte direnmesi halinde ya da belgede gemi adamı için doğru olmayan ifadelere yer vermesi halinde, gemiadamının veya yanında işe girdiği yeni işverenin talebi üzerine, bağlama limanındaki liman başkanlığınca yapılacak inceleme sonucu gösteren bir belge gemi adamına veya yeni işverene verilecektir. Kamu hizmeti gören bir gemiden ayrılan gemi adamına belge verilmek istenmezse yahut belgeye doğru olmayan yazılar yazılırsa, gerekli incelemenin yapılması için liman başkanlığına değil, geminin bağlı bulunduğu makama başvuru yapılmalıdır. Deniz İş Kanunu nun 12. Maddesi gereğince işinden ayrılan gemi adamına çalışma belgesi vermeyen, beş işçiye kadar (beş işçi dahil)işçi çalıştıran işveren veya işveren vekili bin lira, daha fazla işçi çalıştıranlara iki bin lira idari para cezası verilir. Eylemin tekrarı halinde belirtilen bu cezalar iki katı olarak verilir. (DenİşK.md. 50-c) 17 Çelik, s.245. 14

C. Yurda İade Yurda iade zorunluluğu, kural olarak, hizmet akdinin taraflardan birince haklı neden ile feshi sonrasında gemiadamının geminin bağlama limanına kadar götürülmesi ve ayrıca bu yolculuk sırasındaki tüm zorunlu masraflarının karşılanmasını içermekte ve bu zorunluluk işverenin gözetme borcundan kaynaklanmaktadır. Deniz İş Kanunun yürürlüğe girmesinden önce, Türk Ticaret Kanununun sadece kaptanlarar tanıdığı bu imkâna günümüzde tüm gemi adamları sagiptir. Yurda iade, yurtdışındaki yolculuklar bakımından söz konusu olan bir yükümlülüktür. Buna karşılık, Deniz İş Kanunu nun 23. Maddesinde, hizmet akdinin herhangi bir Türk limanında feshi durumunda gemiadamının yurtiçinde iade zorunluluğu düzenlenmiştir. 1. Gemiadamının Yurda İadesinin Şartları Gemiadamının yurda iade hakkı, sadece sözleşmenin Deniz İş Kanunu nun 14. Maddesi uyarınca feshedilmesinde- yani akdin haklı neden ile feshi ve kendiliğinden sona ermesi hallerinde- vardır. Deniz İş Kanunu nun gemiadamının yurtiçinde iadesine ilişkin 25. maddesi uyarınca, hizmet akdinin işveren veya işveren vekili tarafından Kanunun 14. maddesinin I. fıkrasında sayılan nedenlerden biri ile bildirimsiz feshedilmesi halinde işverenin veya işveren vekilinin gemiadamını yurt içinde iade zorunluluğu bulunmamaktadır. Yani sadece 14. Maddesnin II., III. Ve IV: bendinde sayılmış olan haller bakımından yurt içinde gemiadamının bağlama limanına iadesi zorunluluğu söz konusudur. Yabancı gemiadamlarının sözleşmelerinin ise, ne şekilde feshelidiği önemli olmaksızın herhalde iade edilmeleri gerekmektedir. Zira, yabancı gemi adamı bir Türk gemisinde çalıştırılmak üzere ülkesinden getirtilmiş olabileceği gibi, Türk gemisi 15

zorunlu kaldığı için de bu gemiadamını işe almış olabilir. BU gibi hallerde bu kişinin yurda iadesi mutlak bir zorunluluktur 18. Gemiadamının yurda iade edilmesi için kural olarak, sözleşmenin kimin tarafından feshedildiği de önem taşımaz. Her iki tarafın da akdi Deniz İş Kanunu nun 14. maddesi uyarınca feshi, yurda iade zorunluluğunu doğurmakta; bununla birlikte sadece masraflar açısından fesheden taraf önem taşımaktadır. Öte yandan Deniz İş Kanunu nun 25. Maddesinin I. fıkrası da, yabancı bir memlekette hizmet akdi feshedilen veya yabancı memlekette hizmet akdi sona eren gemiadamının, bu yabancı memlekette denizcilik işleri ile ilgili olsun olmasın herhangi bir şekilde başka bir işverenle hizmet akdi yapması, eski işverenin veya işveren vekilinin gemiadamını yurda iade zorunluluğunu ortadan kaldırmaktadır. 2. Yurda İadenin Talep Edilebileceği Süre Deniz İş Kanunu nun 25. Maddesinin II. fıkrasına göre, Kanunun 21., 22. ve 23. maddelerde yazılı hallerde gemi adamı, işine son verilmesinden veya hizmet akdinin sına ermesinden itibaren bir hafta içinde yurda iade edilmesini talep etmelidir. Bu süre içinde gemi adamı talep hakkını kullanmazsa, işveren veya işveren vekili bakımından bu zorunluluk ortadan kalkacaktır. Bir haftalık sürenin başlama anı ile ilgili bir istisna mevcuttur. Gemiadamının gemide hizmet görmesinin tutukluluk, hapis veya gemide çalışmaktan men olunması gibi sebeplerle imkansız bir hal almasının gemi adamına yüklenemeyecek sebepler altında doğması veya gemi adamı için hastalık gibi zorunlu sebeplerin ortaya çıkması söz konusu ise, bu bir haftalık süre bu sayınla engellerin kalktığı günden itibaren işlemeye başlayacaktır. 3. İadenin Yapılacağı Yer Yurda iade borcunun doğması halinde, gemiadamının nereye iade edileceği, yani işverenin gemiadamını nereye götürmek veya göndermek zorunda kalacağı hususu gündeme gelecektir. Gemi seferdeyken, gemiadamının hizmet akdinin feshedilmesi halinde Deniz İş Kanunu nun 17. Maddesi gereğince, hizmet akdinin kararlaştırılan 18 Özbek,O, Yorum ve Yargıtay Kararları ile Deniz İş Kanunu, İstanbul, 1984, s. 81. 16

limana veya kararlaştırılan liman değiştirilmiş ise, ilk uğrayacağı limana kadar uzayacağını belirtmiştik. Ancak, gemiadamının bu limanda kaderine terk edilmesi de kanun koyucu tarafından engellenmiştir. Bu konuda işverene veya işveren vekiline gemiadamının iade edileceği liman konusunda yükümlülükler getirilmiştir 19. Gemiadamının geminin yurt dışında olduğu bir sırada Deniz İş Kanunu nun 14. Maddesi uyarınca hizmet akdinin feshedilmesi veya akdin kendiliğinden sona ermesi halinde, hizmet akdinde ayrıca bir hüküm yoksa, gemiadamının geminin bağlama limanına iade edilmesi gerekmektedir. Ancak, tarafların aralarında kararlaştırdıkları ve hizmet akdinde yer verdikleri bir başka yerin bulunması halinde işveren veya işveren vekili, gemiadamını bu kararlaştırılan yere götürmek veya göndermek ile yükümlüdür. gemi adamı, hizmet akdinin yurt içinde herhangi bir limanda 21. Maddede sayılan hallerden biri ile sona ermesi veya feshedilmesi halinde de, işveren veya işveren vekili tarafından bağlama limanına iade edilmelidir. Yine, bu durumda da hizmet akdinde bir başka yerin kararlaştırılması halinde iade bu yere yapılacaktır. Yabancı gemi adamları için ise, geminin bağlama limanına iade kuralı bozulmuşur. Kanun, yabancı gemiadamlarının, kural olarak, ikametgahlarının bulunduğu yerdeki limana iadeleri zorunluluğunu getirmektedir. Yani işveren veya işveren vekili yabancı bir gemi adamı çalıştırıyorlarsa ve bu gemi adamına karşı iade borcu altına girmişlerse, hizmet akdinde de başka bir yer kararlaştırmamışlarsa, gemi adamı ikametgahının bulunduğu limana iade edilecektir. 4. İade Halinde Masrafların Karşılanması Gemiadamının yurda iadesi sırasında hangi masrafların karşılanacağı, Deniz İş Kanunu nun 21. Maddesinde sayılmıştır. Madde, işveren gemiadamının iadeye ilişkin ve duruma uygun yol, iaşe ve sair zarurui masraflarını karşılamak veya ödemek zorunluluğunu getirmektedir. İşverenin ödemekle yükümlü olduğu yol masrafları ise, gemiadamının iade edileceği limana kadar olan yol masraflarıdır. İşveren 19 Özbek, s.79. 17

gemiadamlarının masraflarını karşılayarak iade edileceği yere gönderilmesini sağlayabileceği gibi, bizzat kendi gemisi ile de iade edebilir 20. Bunun dışındaki yol masraflarını işveren ödemek zorunda değildir. Zorunlu masrafların içine nelerin gireceği ise Kanunda belirtilmemiştir. Deniz İş Kanunu nun 21. Maddesinin sın fıkrasında konuyla ilgili özel bir düzenleme yer almaktadır. Hükme göre, hizmet akdinin işveren veya işveren vekilince haklı nedenle feshedilmesi halinde ve gemi adamı tarafından ücretinin kanun hükümleri veya hizmet akdi gereğince ödenmemesi ya da işveren veya işveren vekilinin gemi adamına karşı, kanuna, hizmet akitlerine veya sair iş şartlarına aykırı hareket etmesi nedenlerine dayanılarak gemi adamı tarafından hizmet akdinin bildirimsiz olarak feshedilmesi hallerinde işveren veya işveren vekilinin yaptığı iade masrafları gemiadamından yurtta istenebilecektir. İşverenin yurtdışındaki gemiadamının yurda iade masraflarını ödememesi durumunda bu gemiadamının yurda iadesi sağlamak görevi konsolosa aittir 21. Gemi bayrağını taşıdığı ülke sınırları içinde bulunduğu sürece, geminin iç düzeni ve hizmet akitlerinden doğan uyuşmazlıklar milli mevzuat gereği görevlendirilecek merciler tarafından çözümlenecektir. Fakat geminin yabancı bir limanda bulunması halinde, geminin iç düzeninden ve hizmet akitlerinden doğan uyuşmazlıkları çözmekle görevli kişi konsolostur 22. Gemiadamının yurda iade masraflarını konsolosluğun ödemesi halinde, Devletin bu masraflar için işverene rücu hakkı vardır 23. Uygulamada, ticaret gemileriden yurda iade masraflarının yalnız işverenler tarafından değil, Koruma ve Tazmin Klüpleri (P&I Clups) tarafından ödendiği de görülmektedir. Koruma ve tazmin, donatanların ve charterer ların 3. Kişilere karşı olan yükümlülüklerine karşı sağlayan sigortanın genel adıdır 24. 20 Okay, M.S, Deniz Ticaret Hukuku I, İstanbul, 1970, s.315. 21 Göğer, E. Geminin İç Düzeni ve Konsolos, Adaler Dergisi, Y:52, Kasım-Aralık 1961, S. 11-12,s. 1088. 22 Göğer, s.1085. 23 Okay, s.315. 24 www.lsso.com 18

5. Yurda İadenin Süresi Deniz İş Kanununun ilgili hükümlerinde, gemiadamının yurda iade edilme süresine ilişkin bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Her en kadar kanunda herhangi bir süreye yer verilmemişse de gemiadamlarının işveren tarafından yurda iadesi makul bir süre içinde gerçekleştirilmedir. 166 sayılı Gemi Adamlarının Yurda İadesi Hakkında ILO Sözleşmesinin Haklar başlığı taşıyan 2. Bölümünde yer alan 2. Madde bu konu açısından önem taşımaktadır. Maddenin 2. Fıkrasına göre, ulusal mevzuat ya da toplu iş sözleşmeleri gemiadamlarının yurda iade edilecekleri azami süreleri belirlemektedir. Bu süreler, on iki aydan az olmalıdır ve gemiadamının çalışma ortamı dikkate alınarak belirlenmelidir. Sözleşmenin bu maddesi, mevzuatımızda hüküm bulunmaması nedeniyle gemiadamının yurda iadesi için işverene verilecek makul sürenin belirlenmesinde dikkate alınmalıdır. 6. Yurda İade Zorunluluğuna Uyulmaması Deniz İş Kanununun 24. Maddesi ile, işverenin veya işveren vekilinin gemiadamını yurda iade veya yurt içinde iade zorunluluğuna uymaması halinde gemiadamının işveren veya işveren vekilinden yurda dönmek için yaptığı durumuna uygun yol, iaşe ve sair masrafları ve ayrıca on beş günlük ücreti tutarında bir tazminat isteme hakkı verilmiştir. 24. madde, yabancı gemiadamını ikametgahının bulunduğu yer limanına iade etmeyen işveren veya işveren vekilinin sayılan masrafları ile tazminatı ödemesinden söz etmemektedir. Bu durumda, yabancı gemi adamları aynı imkandan yararlanamayacaktır. Aynı durum, yurda iade borcuna aykırılığın cezai sonuçlarını düzenleyen Deniz İş Kanunu md. 51/II-a için de geçerlidir. BU madde, sadece 21. Ve 23. Maddeler gereğince yurda iade zorunluluğuna uymayan işveren veya işveren vekili hakkında bin lirada adli para cezasına hükmolunacağını belirtmekte; yabancı gemiadamlarının yurda iade edilmesinin cezai sonucundan söz edilmemektedir. Bugünkü mevzuatımız karşısında, 22. Maddeye aykırı davranan işverenden yabancı gemi adamları ancak genel hükümler çerçevesinde maddi ve manevi tazminat talep edebilecektir. 19

VI. SONUÇ Deniz İş Kanunu yer itibariyle gemilerde uygulanmaktadır. 854 sayılı Kanunun 1. maddesine göre, bu kanun bakımından gemi nin: denizlerde, göllerde ve akarsularda hareket etmesi, Türk bayrağını taşıması, belirli bir tonajda olması ve istisnai olarak gemi sayılan taşıma araçlarından birisi olması özelliklerine sahip olması gerekmektedir. Diğer yandan 854 sayılı Deniz İş Kanununun kapsamına ilişkin 1. maddede bu kanunun kimlere uygulanacağı açıkça belirtilmiştir; söz konusu maddeye gore Kanun hizmet akdi ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanacaktır. Deniz İş Hukukunda iş sözleşmesinin feshine ilişkin hükümler 854 sayılı Kanunun 14-19. maddelerinde düzenlenmiştir. Söz konusu maddelere gore Deniz İş Sözleşmesinin feshi bildirim süresi verilerek ya da haklı sebeple derhal feshedilebilecektir. Deniz İş Sözleşmesinin sona ermesi durumunda Kanunun 20. Maddei uyarınca gemiadamı kıdem tazminatına hak kazanacaktır. Kıdem tazminatının zamanında ödenmesi durumunda 1475 sayılı İş Kanunundan farklı olarak kıdem tazminatı alacağına yasal fazi uygulanacaktır. Diğer yandan 1475 sayılı Kanundan farklı olarak 854 sayılı Kanunun 51. maddesine göre, işverenin gemiadamının kıdem tazminatını ödememesi halinde, işveren veya işveren vekili hakkında bu durumda olan her gemi adamına karşılık ödemediği meblağın tekabül ettiği bedelin, yedi yüz bin liradan aşağı olmamak üzere iki katı tutarında idari para cezasına hükmolunacaktır. Deniz İş Sözleşmesinin sona ermesi durumunda işverenin çalışma belgesi verme ve gemiadamını yurda iade yükümlülükleri bulunmaktadır. Yurda iade bakımından yabancı gemiadamları açısından farklılıklar bulunmaktadır. 20

KAYNAKÇA Çelik, Nuri, İş Hukuku Dersleri, Yenilenmiş 16. Baskı, İstanbul 2003. Göğer, E., Geminin İç Düzeni ve Konsolos, Adaler Dergisi, Y:52, Kasım-Aralık 1961, S. 11-12. Narmanlıoğlu, Ünal, İş Hukuku Ferdi İş İlişkileri, I,3. Bası, İzmir 1998. Oğuzman, M.Kemal, Türk Borçlar Kanunu ve İş Mevzuatına göre Hizmet İş Akdinin Feshi, İstanbul 1955. Okay, M. Sami, Deniz Ticaret Hukuku I, İstanbul, 1970. Öktem Songu, Sezgi, Deniz İş Hukukunda İş Sözleşmesinin Sona Ermesi ve Sonuçları, Legal İSGHD, C.1, S.3 (2004). Özbek,Oğuz, Yorum ve Yargıtay Kararları ile Deniz İş Kanunu, İstanbul, 1984. Süzek, Sarper, Ferdi İş İlişkisinin Sona Ermesi ve Kıdem Tazminatı Açısından Yargıtayın 1989 Yılı Kararlarının Değerlendirilmesi, Yargıtayın 1989 Yılı Kararlarının Değerlendirilmesi Semineri, İstanbul 1991. Şakar, Müjdat, İş Hukuku Uygulaması-Bireysel ve Toplu İş Hukuku-Basın İş Hukuku- Deniz İş Hukuku, İstanbul 2005. Ulucan, Devrim, Deniz İş Hukukuna İlişkin temel Bilgiler (Sendikal Eğitim El Kitabı), İstanbul 1986. www.lsso.com www.rega.gov.tr www. kazanci.com.tr www.tbmm.gov.tr/kanunlar 21