ÖNSÖZ Kosova Türkiye Ticaret Odası (KTTO), kurulduğu günden itibaren iki ülke arası ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi, ticaret hacminin artırılması ve Türk yatırımlarının bölgeye çekilmesi amacıyla, çeşitli iş forumları, seminerler, ikili iş görüşmeleri gibi organizasyonları düzenlemekte veya bunların düzenlenmesine katkıda bulunmaktadır. Yapılan çalışmalar sonucu hem genel hem de sektörel bazda bazı temel verilere ve değerlendirmelere ihtiyaç olduğu görüldü. TİKA nın da katkıları ile Kosova Türkiye Ticaret Odası tarafından düzenlenen Global Ekonomide Uluslararası Trendler ve Kosova nın Konumu Konferansı çerçevesinde bir yandan global ekonomideki gidişatlar değerlendirilirken, öbür yandan da Kosova nın konumu ele alınmaya çalışılmaktadır. Bu çerçevede Kosova da gerek yatırım potansiyelleri, gerekse önemleri bakımından bazı sektörler öne çıkmaktadır. Odamız bünyesinde, Kosova ekonomisine ve temel bazı sektörlere, potansiyelleri değerlendirmek adına işadamlarına ve potansiyel yatırımcılara bölgeyi daha iyi tanıma ve bir bakış atma fırsatı vereceğini düşündüğümüz çalışmaları, dört kitapçık halinde özetledik. KTTO nun bu ilk yayın serisinde, Kosova ekonomisi, enerji, tarım ve inşaat sektörleri olmak üzere dört alanda temel verileri bulabilirsiniz. Saygılarımızla, Kosova Türkiye Ticaret Odası
KOSOVA ÜLKE PROFİLİ: Ülke Yapısı: Cumhuriyet: Kosova Cumhuriyeti (bağımsızlık ilanı 17 Şubat 2008) Başkenti: Priştine Yüzölçümü: 10.887 km 2 Nüfus Yoğunluğu: 200 kişi / km 2 Etnik Yapısı: % 90 Arnavut, %5 Sırp, %1 Türk, %4 diğer Büyük kentler: Priştine (başkent), Prizren, İpek, Gilan, Mitroviça, Ferizay, Yakova. Para Birimi: Avro - Temel Sosyal Göstergeler: Nüfusu: 2 milyon Ortalama ömür: Kadın 76 ; Erkek 72 Doktor Sayısı: 600 Toplam çalışan sayısı: 335 942 Toplam işsiz sayısı: 338,534 Toplam emekli sayısı: 134.847 Ortalama ücret: 220 Ekonomik veriler: GSYH (gayri safi yurtiçi hasıla) 3,792 Milyar Kişi başı milli gelir 1805 Yıllık büyüme hızı 4,4 (2009 yılı ve son 5 yılın ortalaması) Bütçesi 1,461Milyar Doğrudan Yabancı Yatırım 300 Milyon (son 5 yılın yıllık ortalaması) 2
Kosova Ekonomisi GİRİŞ Bu ekonomik değerlendirme çalışmasında, Kosova ekonomisine ait, gayri safi yurtiçi hasıla, fiyat hareketleri, bütçe, işgücü, doğrudan yabancı yatırımlar ve dış ticaret konuları ele alınmıştır. 2009 yılı ekonomik değerlendirme sürecinde elde edilen verilerin analizi, aynı dönemler itibari ile geçmiş yıllara ait verilerle karşılaştırılması şeklinde yapılmıştır. Kosova, bağımsızlık ilanının verdiği ivme ve bazı ekonomi politikalarında iyileştirmeler sonucu son 3 4 yıl içinde yıllık ortalama yüzde 4,4 oranında istikrarlı bir büyüme kaydetmiştir. Fakat 2008 yılının son çeyreğinden itibaren dünya ekonomisini yöneten, büyük ekonomilerde yaşanan küresel krizin etkisi Kosova yı da etkilemiştir. Krizin Kosova ekonomisine etkisi daha çok ihracat oranlarında düşme ve yabancı doğrudan yatırımların azalması şeklinde olmuştur. Fakat bu olumsuz tabloya rağmen 2009 yılındaki büyüme oranı ve 2010 yılı için öngörülen tahminler istikrarını korumuştur. Küresel krizden etkilenen yabancı yatırımcılar için güven ortamının yaratılması, yapısal ve yasal süreçlere uygunluğun artırılması ile Kosova nın birçok azgelişmiş ülkeye göre, yabancı yatırımcı açısından daha cazip hale gelmesi mümkündür. Bu çerçevede, 2010 yılında özellikle büyük yatırım projelerinin başlaması ile Kosova nın ekonomik büyüme sürecinde daha büyük artışlar yaşaması ve gelecek üç yıl itibari ile büyümenin hızlanması öngörülmektedir. GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA (GSYH) Kosova ekonomisi 2002 yılından itibaren sürekli büyüyen bir ekonomi trendine sahip olup 2009 yılında da ekonominin yaklaşık yüzde 4,4 oranında büyüdüğü rapor edilmiştir. 2008 yılında, GSYH yüzde 5.4 oranında büyüyerek 3 milyar 516 milyon euro değerine ulaşmıştır. 2008 yılı için kişi başına düşen gelir miktarı ise yaklaşık 1759 eurodur. 2009 yılında kriz nedeniyle ihracat ürünlerine olan talepte yaşanan düşüşler, GSYH nın tahmini büyüme hızında azalmaya neden olmuş ve 2009 yılı GSYH büyüme hızı yaklaşık yüzde 4,4 oranında gerçekleşmiştir. 2009 yılı gerçekleşen GSYH miktarı ise 3,917 milyon euro, kişi başına düşen miktar da 1805 euro olarak hesaplanmıştır. 3
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Yıllar Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (milyon euro) Kişi Başı Gelir (bin euro) Yıllık hızı 2005 2,967 1490 3 2006 3,244 1598 4.2 2007 3,516 1706 5 2008 3,795 1759 5.4 2009 3,917 1805 4.4 Büyüme Uluslararası Para Fonunun (IMF) Dünya Ekonomik Görünümü Raporu nda yer alan seçilmiş bazı ülkelerdeki GSYH büyüme oranları aşağıdaki grafikte yıllar itibari ile gösterilmiştir. Fakat söz konusu grafik 2009 yılı içerisinde dünyanın en büyük ekonomileri baz alarak hazırlanmıştır. Genel anlamada, 2009 yılında çoğu gelişmiş ülkede GSYH ve ekonomik açıdan daralmanın yaşandığı, zor bir yıl olduğu ve bu bağlamda gelişmiş ülkelerin ekonomilerinin toparlanma süreçlerinin de zaman alacağı şeklinde değerlendirmeler yapılmıştır. Grafikte Kosova ya ait veriler KTTO tarafından eklenmiş olup, değerlendirilmiştir. Seçilmiş Ülkelere Göre GSYH Büyümesi (Yüzde) Seçilmiş Ülkelere Göre GSYH Büyümesi (yüzde) 15 10 Yüzde Değişim 5 0-5 -10-15 Çin Hindistan Letonya Rusya Ukrayna Estonya Brezilya Türkiye İspanya Meksika İngiltere Almanya Japonya ABD İtalya *Kosova -20-25 Ülkeler 2007 2008 2009 * Kosova ile ilgili veriler KTTO tarafından eklenmiştir Kaynak: Uluslararası Para Fonu (IMF) 4
GSYH ile dış ticaret hacmi arasındaki büyüme yakın ilişkilidir. Dolayısıyla GSYH ve kişi başı gelir ölçüsü, yaşam kalitesi ile ilişkili olması aynı zamanda ekonomik büyüme düzeyini de gösteren önemli bir istatistiktir. Fakat burada, ekonomik büyüme ve GSYH nın doğru bir biçimde karşılaştırılması için ülkeler arası döviz kurları yerine benzer ürünleri satın alabilme gücü bağlamında ülkeler açısından değerlendirmeler yapmak daha faydalı olmaktadır. Yani her ülke için, geçerli olan para birimi üzerinden benzer ürünleri satın alabilme güçleri açısından karşılaştırma yapılması ile daha doğru sonuçlara elde etmek mümkündür. İŞGÜCÜ ve İSTİHDAM Kosova işgücü ve istihdam pazarına ait verilerin büyük bir bölümü, Kosova Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Vergi Dairesinde kayıtlı vergi yükümlülerine ait verilerdir. Bundan dolayı Kosova da ki işgücü piyasası hakkında yapılan değerlendirmelerin aslında tam olarak gerçeği yansıtmadığı söylenebilir. Kosova da işgücü piyasası, işsizlik oranları yüksek olduğu için aslında memnun edici değildir. 2008 yılında Kosova İstatistik Kurumu işsizlik oranını yüzde 40 olarak belirlemiştir. 2009 yılı Haziran ayı sonu itibari ile kayıtlı iş arayanların sayısı geçen yıla göre yüzde 0,8 oranında artarak 338,534 kişidir. Bunların arasında yüzde 59,3 ile en büyük pay, vasısıfsız iş gücüne aittir. İş arayanlar arasında bayan işsizlerin oranı yüzde 47 dir. İşsizliğin en fazla yaşandığı bölgeler ise yüzde 18,9 Priştine, yüzde 18,8 Mitroviça ve yüzde 17,1 ile Prizren dir. 2009 yılı Ocak - Haziran ayı verileri itibari ile çalışan işgücünün yüzde 34,8 i ticaret sektöründe, yüzde 16,6 sı üretim sürecinde, yüzde 11,4 ü (hotel/restoran) ve yüzde 9,3 ü de inşaat sektöründe yer almaktadır. Tarım, eğitim ve finans sektörlerinin yer aldığı diğer grup da yüzde 16 oranına sahiptir. Genel olarak 2009 yılı Ocak Haziran dönemin içerisinde işgücü piyasasında, çalışan işçi sayısında geçen yıla göre yüzde 22 oranında bir artış yaşanmış, sadece bu dönem içerisinde 3,098 yeni işgücü çalışmaya başlamıştır. Bu artış oranı daha çok büyük şehirlerde yaratılan yeni iş olanaklarından kaynaklanmaktadır. Fakat bunu, Kosova nüfus artışı ve toplam işsizlik oranı ile kıyasladığımızda, Kosova işgücü piyasasında yaşanan artışı, işsizliği azaltma yönünde değerlendirmek yanlış olur. Kısa dönemli bu artış dışında Kosova da işsizlik yapısal bir nitelik taşımaktadır. Kosova da toplam işsizlik içerisinde iş arayanların yüzde 59,3 ü gibi büyük bir bölümünü vasıfsız işgücünün oluşturması aynı zamanda Kosova da kaliteli işgücü piyasasında sıkıntı yaşandığını göstermektedir. İşsizlik oranının ve vasıfsız işgücünün yüksek miktarda oluşu, işgücü maliyetlerinin düşük olmasına neden olmaktadır. Yapısal işsizlik sorunu için üretilebilecek alternatif çözümler arasında: Nitelikli işgücü talebi için uzun vadede çözüm eğitim ve eğitim kalitesinin yükseltilmesi, orta vadede bölgesel kalkınma ve yatırım projelerinin hayata geçmesi ve son olarak da kısa vadede 5
meslek edindirme kursları tarzında potansiyel işgücü piyasasının oluşturulması ile işsizliği azaltmak mümkün olabilir. FİYAT HAREKETLERİ Kosova da son yıllarda fiyat seviyelerindeki sürekli yükseliş hayat standartlarını düşürmüştür. Fakat 2009 yılı beklenenin aksine fiyatların yükselişinin kesildiği ve aynı zamanda düşüşe geçtiği bir yıl olarak gerçekleşmiştir. Özellikle Kosova nın mal ithal ettiği ülkelerin çoğunda fiyatların düşmesi veya sabitlenmesi Kosova da da tüketici fiyat endeksini olumlu yönde etkilemiş ve fiyat seviyelerini düşürmüştür. Kosova İstatistik Kurumu tarafından yapılan araştırmaya göre, 2008 yılının son çeyreği itibariyle fiyatlarda yaşanan düşüş 2009 yılı boyunca da devam ettiği yönündedir. Fiyat seviyelerinde en büyük düşüş oranı yüzde - 4.4 ile 2009 Mayıs ayında gerçekleşirken, en küçük düşüş ise % -0.5 ile Ocak ayında yaşanmıştır. Fiyatlardaki bu düşüş oranları deflasyonu ve buna bağlı olarak tüketici fiyat endeksini de olumlu yönde etkilemiştir. 2008 yılında enflasyon oranının artması, fiyatların da artmasına neden olurken 2009 yılı ise ilk üç çeyrek itibari ile yüzde -2,5 oranında bir deflasyon süreci yaşanmıştır. 2009 yılı Eylül ayı sonuna kadarki dönem itibari ile, ortalama fiyat seviyelerindeki düşüş oranı yaklaşık yüzde 2.7 dir. Burada en önemli etkiyi, 2008 yılı sonu itibariyle petrol ve buna bağlı olarak gıda fiyatlarında yaşanan düşüşler etkilemiştir. Petrol fiyatlarında yaşanan düşüş oranları ile birlikte gıda ürünlerinin fiyatlarında da ortalama yüzde 3.4 oranında düşüş yaşanmıştır. Ancak 2010 yılında fiyatlar endeksi tekrar yükselme trendine girmiştir. Tüketici Fiyat Endeksi nden petrol ve gıda ürünlerini çıkardığımız zaman diğer ürün fiyatlarının ortalama olarak yüzde 4,3 oranında arttığı görülmektedir. Tüketimi etkileyen bir diğer unsur ise yurtdışında yaşayan vatandaşların Kosova ya gönderdikleri maddi kaynaklardır. 2009 yılında yurtdışından gönderilen para miktarında da düşüş yaşanması tüketiciyi ve aynı zamanda tüketici fiyat endeksini de etkilemiştir. 2009 yılı süresince Kosovalı göçmenler tarafından gönderilen para miktarında geçen yıla göre % 12 oranında, yaklaşık 60 milyon euro değerinde bir azalma yaşanmıştır. 2008 yılında diaspora tarafından Kosova ya yapılan gelir aktarımı yaklaşık 535,8 milyon eurodur. Söz konusu daralma 2010 yılı için de geçerlidir. BÜTÇE 2010 yılı bütçesi, 1 Milyar 461 milyon Eurodur. 2009 yılına göre bütçe 130 milyon Euro artış göstermiştir. 2010 yılı bütçesinin 1 milyar 29 milyon 200 bin euroluk miktarının vergi ve gümrük girdilerinden elde edilmesi beklenmektedir. Kosova hükümeti, 2010 bütçesinin yaklaşık olarak yüzde 35 ini yatırımları artırmak için sermaye harcamalarına ayırmıştır. 6
2009 yılı Ocak - Haziran dönemi temel bütçe harcamaları Kamu Düzeni ve Güvenliği ; 8,90% Ekonomik Harcamalar; 22,20% Sağlık; 8,30% Eğitim; 16,80% Sosyal Güvenlik; 19,80% Genel Kamu Harcamaları; 18,80% Sosyal Güvenlik Genel Kamu Harcamalrı Eğitim Sağlık Ekonomik Harcamalar Kamu Düzeni ve Güvenliği 2009 yılı ilk altı aylık dönem itibariyle bütçe harcamaları içerisinde en büyük pay, yüzde 22,2 ile ekonomik faaliyetler için yapılan harcamalara aittir. Diğer büyük harcama kalemleri ise yüzde 19,8 ile sosyal güvenlik, yüzde 18,8 genel kamu harcamaları ve yüzde 16,8 ile eğitim için yapılan harcamalardır. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR (DYY) Kosova da 2000 yılından günümüze kadar 2,000 in üzerinde yabancı veya yabancı ortaklık şirketi tarafından 1 milyar Euronun üzerinde doğrudan yabancı yatırım yapılmıştır. 2000 2006 yılları arasındaki yapılan DYY ın toplamı 634 milyon Eurodur. Bunun 236 milyon euroluk kısmı özelleştirmeden kaynaklanmaktadır. 2000 2006 yılları arasında en fazla DYY yapan ülkeler; Almanya, Slovenya, İtalya ve İsviçre dir. Kosova da 2005-2007 yılları arasında doğrudan yabancı yatırım (DYY) miktarı yaklaşık 750 milyon euro değerinde gerçekleşmiş ve 2007 yılından itibaren de yatırım miktarlarında düşüşler yaşanmıştır. Kosova Yatırım Ajansı (İPAK), 2008 yılı için doğrudan yabancı yatırım hedefinin 600 milyon euro üzerinde olmasına rağmen, 2008 yılında Kosova ya yapılan doğruna yabancı yatırım miktarı 2007 yılına göre yaklaşık yüzde 16 oranında bir azalma göstererek 350 milyon euro değerinde gerçekleşmiştir. 2008 yılında, DYY oranında azalma yaşanmasının temel nedenlerinden biri geçmiş yıllarda DYY lar içerisinde özelleştirmenin payının yüksek olmasıdır. 2007 yılında DYY oranını artıran temel etkenlerden biri de ikinci mobil GSM operatörünün Kosova da faaliyete geçmesidir. 7
Kosova da, 2008 yılında yaklaşık 350 milyon değerindeki DYY lar 2009 yılında yüzde 30 oranında düşüş göstereceği tahmin edilmektedir. 2008 yılı DYY ların dağılımına baktığımızda, yüzde 63.7 sinin sermaye yatırımı, yüzde 21.4 ünün kredi şeklindeki şirket yatırımları olduğu ve yüzde 14.9 unun da dağıtılmayan kârlar oluşturmaktadır. 2008 yılındaki DYY ların sektörlere göre dağılıma baktığımızda ise, yatırımların finans sektörü ağırlıklı olduğunu görmekteyiz. Finans sektörü toplam yatırımların yüzde 34.9 nu oluşturmaktadır. Finans sektöründen sonra en fazla doğrudan yabancı yatırım yapılan diğer sektörler ise yüzde 16.8 ile gayrimenkul ve yüzde 13.8 ile ulaşım ve telekomünikasyon sektörleridir. İşletme endüstrisi yüzde 8 olup enerji, su, gaz ve madencilik sektörlerine yapılan DYY miktarı da yüzde 5 olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı yabancı yatırımı 291,5 milyon olarak kaydedilmiştir. Küresel krizin de etkisiyle Kosova da doğrudan yabancı yatırımlara olan ilginin azaldığı görülmektedir. Ancak DYY deki düşüş Merkez Bankasının, tahmini olan %30 dan az olup, yüzde 20 olarak gerçekleşmiştir. Son 5 yılda Kosova nın çektiği doğrudan yabancı yatırım miktarı yılda yaklaşık 300 milyon olarak gerçekleşmiştir. Öte yandan Hükümetin, DYY oranını artırıcı ekonomi politikaları arasında özelleştirmelerin artırılması ve vergi oranlarının düşürülmesi de yer almaktadır. 2009 yılında vergi oranlarında yapılan indirimler ve Kosova nın Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası na (WB) üyelik süreçleri ile yabancı yatırımcılar açısından Kosova nın güvenli ve yatırım potansiyelinin yüksek olduğu ülke imajı yaratılarak 2010 yılı ve bunu takip eden yıllarda doğrudan yabancı yatırımların artması beklenmektedir. DYY nin Arzu Edilen Düzeyde Olmayışının Temel Nedenleri 2009 yılı boyunca yabancı yatırım oranlarının düşmesi, küresel krizin bütün dünya ekonomilerini etkilediği dikkate alınarak beklenen bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır. Fakat uluslararası finans kuruluşlarının da tahmini üzerine dünya ekonomisi üzerinde küresel kriz ile yaşanan ekonomik durgunluğun azalmaya başlamasının Kosova açısından etkisi yabancı yatırımları artıracağı şeklindedir. Kosova da doğrudan yabancı yatırımların özellikle enerji, su ve madden gibi sektör alanlarında yeterince olmamasının en önemli nedenlerinden biri Kosova da hala devam etmekte olan enerji sorunudur. Özellikle elektrik enerjisinin yetersiz oluşu ve zaman zaman kesintilerin uygulanması, doğal gaz şebekesinin olmayışı yabancı yatırımcılar açısından en önemli eksikliklerden biri olarak değerlendirilmektedir. Diğer önemli bir dezavantaj ise Kosova altyapısının yetersiz olmasıdır. Yabancı yatırımcı açısından altyapının yetersiz veya düzgün olmaması üretim yapılamaması anlamına gelmektedir. Bir başka önemli neden ise yolsuzluktur. Kosova da özellikle son yıllarda yolsuzluk iddialarının yaygın olması, yabancı yatırımcı üzerinde olumsuz bir etki yaratmakta ve enerji problemini dışarıda bıraktığımızda özellikle son beş yıl içerisinde yabancı yatırımcılar açısından en önemli sorunların arasında yolsuzluk ve ihale süreçlerindeki 8
karmaşıklık yer almaktadır. Özetle yabancı yatırımcı için temel engeller enerji ve ulaşım altyapı eksikliği ile yolsuzluk iddialarıdır. Kosova ya yabancı yatırımı çekmek veya yatırım oranlarını artırmak için Kosova hükümeti tarafından da belli olanakların sağlanması ve belli alanlarda yatırım yapılması gerektiği açıktır. Kosova hükümeti kabul edilen 2010 yılı bütçesinde, kamu yatırımları için öngörülen bütçe yaklaşık 400 milyon eurodur. Bunun dışında 2010 yılında bir çok büyük altyapı ve üstyapı projelerinin özellikle enerji ve otoyol proje süreçlerinin gelişme göstermesi ile 2010 yılı ve takip eden yıllarda yabancı yatırım oranında da önemli artış yaşanması beklenmektedir. DIŞ TİCARET Kosova nın dış ticaretinde, 2002 yılından başlayarak ihracat ve ithalatında yüksek oranlı artışlar 2008 yılının son çeyreğine kadar devam etmiştir. Buna istisna olarak sadece 2005 yılında 2004 yılına göre ihracatta % 1 lik bir azalma yaşanmıştır. Kosova nın dış ticaretindeki yüksek oranlı ithalat artışları, dışa bağımlılığı artırdığı gibi aynı zamanda dış ticaret açığının da artmasına neden olmaktadır. 2008 yılında 2007 yılına göre dış ticaret açığı, yaklaşık 19 % oranında bir artış ile 1,729,773 bin euro olarak gerçekleşmiştir. 2008 ile 2009 yıllarının dış ticaret açığı verilerine baktığımızda, dış ticaret açığında 0,36 lık bir artış yaşanmıştır. Bunu, aynı dönemler itibariyle 2007 ile 2008 yılları arasındaki % 20 lik dış ticaret açığı artışı ile kıyasladığımızda 2009 yılında Kosova da, dış ticarette küresel krizin etkilerinin daha belirgin olarak yaşandığını göstermektedir. Veriler aynı zamanda dış ticaret açığının yüksek olmasına rağmen istikrara kavuştuğunu göstermektedir. Son yıllarda ihracattaki kısmi artışlar bu istikrarın yakalanmasına ve açığın orantısal olarak açılmamasına katkı sağlamaktadır. DIŞ TİCARET AÇIĞI (Bin euro) Değer 2.000.000 1.800.000 1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 2001 2003 20082009 DIŞ TİCARET AÇIĞI 2001 2003 2005 2007 2009 Yıllar 9
2008 2009 yıllarının ilk üç çeyreğindeki dış ticaret hacimlerine bakacak olursak, dış ticarette az da olsa bir düşüş yaşandığı, dolayısıyla 2002 yılından 2008 yılına kadar dış ticaret hacimlerinde sürekli bir şekilde artış olduğu göz önünde bulundurulduğunda 2009 yılının ilk üç çeyreğinde artış yaşanmadığı, aksine dış ticarette bir daralma olduğu görülmektedir. 2008 yılında dış ticaret hacminde artış yaşanmasının temel sebebi ise özel kesim tüketimi ve kamu yatırımlarının artmasıdır. Durgunluğun nedeni, 2009 yılında ihracatta geçen yılın aynı dönemine göre yaklaşık % 18 oranında bir düşüş yaşanmasıdır. İthalatta ise önemli bir değişiklik yaşanmamış ve geçen yıla göre % 1.5 oranında bir düşüş olmuştur. Dış Ticaret Hacmi (Bin euro) 2.500.000 Değer 2.000.000 2.126.699 1.898.692 2061283 1.741.298 1.928.236 1.500.000 1.416.653 1.576.186 1.000.000 1.213.775 1.119.630 1.305.879 1.008.886 1.157.492 882.357 1.063.347 695.059 973.265 854.758 500.000 684.500 56.283 56.283 110.774165.112198.463 162.591 10.559 27.599 35.621 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Yıllar İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi 2009 yılında ihracat oranlarındaki azalma, Kosova nın bir önceki yıla göre dış ticarette gerilemesine neden olan en önemli etkendir. Burada, Uluslararası Para Fonu nun (IMF) da belirttiği üzere bütün ekonomilerde tüketim harcamaları ve talebin düşmesinin etkili olduğu görülmektedir. IMF nin tahminlerine göre, 2009 yılında dünya ticaretinin yüzde 11.9 oranında düşeceği, 2010 yılında ise yüzde 2.5 oranında artacağı yönündedir. 10
Küresel Büyüme ve Ticaret ( Değişim, Yüzde) 15 Değer 10 5 0-5 10.7 9.1 7.8 7.3 3.6 5.5 4.9 5.2 4.5 5.1 3.6 3 3 2.5* 3.1* 2.9 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-1.1* Dünya Ticareti Küresel Büyüme -10-15 Yıllar -11.9* 2009 2010 IMF Küresel Büyüme ve Ticaret Tahminleri Kaynak: Uluslararası Para Fonu (IMF) İHRACAT Küresel krize rağmen Kosova nın 2008 yılında ihracatı 198 milyon 463 bin Euro değerinde gerçekleşmiştir. 2007 yılına göre ihracatta yüzde 20 oranında bir artış sağlanmıştır. Ancak 2008 yılının Ekim ayından başlayarak ihracatta önemli bir düşüş yaşanmıştır. Bunun da nedeni olarak Kosova dışında dünya genelinde yaşanan olumsuz gelişmeler gösterilebilir. Özellikle ihracatın büyük bir bölümü krizden etkilenen AB ülkelerine olması, Avrupa Birliğine olan ihracatta az da olsa bir azalmaya neden olmuş ve bu da dış ticarette ihracatçıların yeni pazarlara yönelmesine yol açmıştır. 2008-2009 yılı İhracat (bin ) 2008 İhracat 2009 İhracat Ocak 11457 6723 Şubat 14412 7739 Mart 17466 10182 Nisan 17857 10078 Mayıs 26113 12460 Haziran 17050 15487 Temmuz 18887 13546 Ağustos 14653 15368 Eylül 21660 17250 Ekim 17974 19310 Kasım 10217 18087 Aralık 10717 16361 TOPLAM 1.984.63 162.591 11
2008-2009 Yılları Kosova İhracatı (Bin euro) 30000 26113 25000 21660 Değer 20000 15000 10000 18887 19310 18087 17466 17857 17050 17974 16361 14412 15487 14653 17250 12460 11457 13546 10182 10717 10078 15368 10217 7739 2008 İhracat 2009 İhracat 5000 6723 0 Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Eylül Ekim Aylar İlk dokuz aylık verilere baktığımızda, 2008 sonundan itibaren başlayan küresel krizin etkileri ihracat rakamlarında da bariz bir biçimde görülmektedir. 2009 yılı son çeyreğinde bir toparlanmaya girilmiştir. Ancak buna rağmen 2008 yılı ile kıyaslandığında ihracatta yüzde 20 oranında bir azalma olmuştur. Buradan da küresel krizin etkilerinin 2009 yılında da devam ettiği görülmektedir. 2010 yılından itibaren küresel ekonomideki büyüme tahminleri ile Kosova ihracatının da toparlanmaya başlayacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca sürdürülebilir ihracat artışları için üretilen ürünlerin kalite, tanıtım, pazarlama ve araştırma-geliştirmeye yönelik yatırım yapılması gerektiği de açıktır. İTHALAT 2002 yılında 854.5 milyon euro olan Kosova ithalatı, 2008 yılına gelindiğinde 1.9 Milyar Euro ya yükselmiştir. 2009 yılında az bir düşüş yaşayarak gene 1.9 Milyar civarında kalmıştır. 2002 yılından itibaren ekonomik büyüme ile yükselen ithalat değerlerine baktığımızda, 2009 yılında ithalatın geçen yıla göre yüzde 1.5 oranında azalması küresel krizin toplam talepte yarattığı durgunluk ile açıklanabilir. 12
2000000 1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 İthalat 684.500 854.758 973.265 1.063.347 1.157.492 1.305.879 1.576.186 1.928.236 1.898.692 yıllar 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2005 2008 yılları itibariyle ana mal gruplarına göre toplam ithalata baktığımızda, ara malları ve sermaye malları büyüklüklerini korudukları görülmektedir. İthalatın ana mal gruplarına göre yüzde dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre 2008 yılında toplam ithalatın yüzde dağılımı; % 47.8 ara malları, % 39.8 sermaye malları ve % 12.4 tüketim mallarından oluşmaktadır. Ana Mal Gruplarına Göre Toplam İthalatın Dağılımı (%) 2005 2006 2007 2008 Sermaye Malları 44.7 42.8 40.1 39.8 Ara Mallar 44.6 47.4 48.4 47.8 Tüketim Malları 10.7 9.8 11.5 12.4 Kaynak: Kosova Merkez Bankası (BQK) ÜLKELER İTİBARİ İLE DIŞ TİCARET Kosova nın 2008 yılı bölgesel dış ticaret partnerlerine baktığımızda Avrupa Birliği (AB) ülkeleri ihracatta yüzde 47.4 ve ithalatta yüzde 36.4 ile yer alırken Balkan ülkelerinin çoğunun üyesi olduğu Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması na (CEFTA- Hırvatistan, Makedonya, Arnavutluk, Bosna Hersek, Moldova, Karadağ, Sırbistan ve Kosova ülkelerini kapsayan bir anlaşmadır) üye ülkeler ihracatta yüzde 30.9 ve ithalatta yüzde 13
37.5 ile yer almaktadır. Kosova nın CEFTA ya üye ülkelerden temel ticaret partnerleri ise Makedonya, Arnavutluk ve Sırbistan dır. Temel Ticaret Partnerler ( % Dağılımı) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 AB İhracat 41.7 29.3 38.8 38.2 42.6 47.8 41.9 İthalat 28.4 39.3 38.0 34.8 35.2 36.2 38.4 CEFTA İhracat 51.3 41.6 53.0 46.7 41.3 30.9 33.7 İthalat 45.6 34.7 38.0 41.1 36.7 37.5 36.2 Diğer İhracat 7.0 29.1 8.2 15.1 16.1 21.3 24.4 İthalat 26.0 25.4 24.0 24.1 28.1 26.2 25.4 2009 yılı dış ticaret verileri itibariyle, bölgesel bağlamda dış ticaret dağılımında AB ülkelerine olan ihracatta bir azalma yaşanmış, CEFTA ve diğer ülkeler grubuna olan ihracatta buna paralel olarak bir artış olmuştur. Bunun dışında dış ticaret dağılımında önemli bir değişiklik olmadığı görülmektedir. ÜLKELERE GÖRE İHRACAT İhracatın ülke gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, 2009 yılında Avrupa Birliği ne yapılan ihracat, toplam ihracatın % 41.9 unu oluşturmuştur. AB den sonra ihracatın yoğun olarak yapıldığı diğer bölge ise Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması na üye ülkelerinedir. 2008 yılında CEFTA ya üye ülkelere yapılan ihracat oranı yaklaşık 61.5 milyon euro değerinde olup 2008 yılı toplam ihracatının yüzde 31 ini oluşturmuştur. 2009 yılında ise toplam ihracatın yüzde 33.7 si CEFTA ülkelerine yapılmıştır. Ülke Gruplarına Göre Toplam İhracat İhracat (Bin euro) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Avusturya 895 1,354 947 1,017 1,211 2,005 2,072 Belçika - - 9 19 17 5,587 28,113 Büyük 95 147 636 72 62 154 173 Britanya Danimarka 22-7 142 44 94 53 Fransa 571 6 164 515 232 145 247 Almanya 2,489 3,793 3,262 5,965 3,952 16,190 7,205 Yunanistan 199 1,776 4,262 5,522 3,914 8,400 10,851 Hollanda - 177 71 124 1,128 2,413 1,888 14
Macaristan - 50 116 92 18 112 105 İrlanda - - - 3 20 48 10 İtalya 7,525 6,245 5,536 5,668 12,654 9,672 25,485 Lüksemburg - - - - - - - Polonya 27 33-102 281 121 102 Çek - 5 6 1 356 159 1,127 Cumhuriyeti Slovakya 88 27-34 37 395 241 Slovenya 952 659 954 1,231 4,515 4,290 6,304 İspanya - - 3-49 114 196 İsveç - - 16 18 43 8,155 4,390 Romanya - - - - - 1,142 43 Bulgaristan 167 180 362 970 13,506 10,005 2,632 Diğer AB - 232 259 126 69 169 2,737 ülkeleri 27 AB ülkesi 13,030 14,684 16,610 21,621 42,108 69,370 93,974 Arnavutluk 1,420 1,798 1,793 5,784 12,645 20,799 21,113 Makedonya 3,396 6,945 9,641 10,828 9,734 17,384 20,046 Karadağ - - - 743 2,207 2,913 3,770 Sırbistan 4,745 6,754 10,060 8,158 20,910 19,280 9,893 Türkiye 1,181 1,734 2,867 1,041 1,668 2,660 3,044 İsviçre 45 94 128 681 7,047 12,937 7,380 Bosna Hersek 628 839 1,503 3,411 5,126 5,287 5,919 Hırvatistan 2,706 1,833 513 928 1,123 1,837 793 Ukrayna - 5-4 - 50 - ABD 24 12 1 182 3 17 286 Brezilya - - - 45 - - - Japonya 61 - - - - - - Çin - - - 10 5 18 31 Diğer 363 923 13,451 2,847 8,198 12,560 32,214 TOPLAM 27,599 35,621 56,567 56,283 110,774 165,112 198,463 AB ve CEFTA dışında diğer ülkelere yapılan ihracatın toplam ihracat içindeki payı da son iki yıl içerisinde arttığı görülmektedir. 2009 yılı ilk üç çeyreğinde diğer ülkelere yapılan ihracat oranı yüzde 24.4 tür. İhracatın ülkelere göre dağılımına baktığımız zaman ise Avrupa Birliği nin başı çektiği görülmektedir. AB ülkelerinin ardından Kosova nın komşuları Arnavutluk ve Makedonya önemli ticari partnerler arasındadır. 15
İhracatta 2008 yılına ilişkin ilk 6 ülkeye ilişkin yüzde dağılımı İhracat 2008 % Sırbistan, 5 Türkiye, 1.5 Makedonya, 9.88 İtalya, 13 Arnavutluk, 10.75 Makedonya Arnavutluk Belçika İtalya Sırbistan Türkiye Belçika, 14.33 Ülkeler itibari ile ihracat oranlarına baktığımızda, 2008 yılında en fazla ihracatın Belçika ya yapıldığı görülmektedir. Belçika ya 2008 yılında 28.1 milyon euro, 2009 Ocak Eylül döneminde ise Belçika ya olan ihracatta önemli düşüşler olmuş ve 2.4 milyon euro değerinde ihracat yapmıştır. Belçika dan sonra 2008 yılında en fazla ihracat yapılan diğer ülkeler % 13 İtalya, %10.7 Arnavutluk, % 9.8 Makedonya ve % 5 ile Sırbistan dır. Türkiye nin 2008 yılında Kosova ihracatındaki payı ise %1.5 dur. Bu altı ülkenin 2009 yılı Ocak Eylül dönemi itibarıyla Kosova nın toplam ihracatındaki payı da yaklaşık olarak yüzde 64 ünü oluşturmaktadır. ÜLKELERDEN İTHALAT İthalatın ülke grupların göre dağılımına baktığımızda, 2009 yılında en fazla mal ithalatı Avrupa Birliği nden yapılmış ve toplam ithalat içindeki payı da yüzde 38.4 tür. Bunun dışında ithalatta bölgeler itibarıyla dağılım daha dengeli düzeydedir. CEFTA ülkelerinin ithalat içindeki payı yüzde 36.2 ve diğer ülkelerin payı da 25.4 tür. 16
Ülke Gruplarına Göre Toplam İthalat (bin ): Ülke/yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Avusturya 25,890 31,802 27,650 20,719 23,539 26,842 30,953 Belçika - 4,229 5,504 4,646 4,734 6,012 7,223 Büyük - 6,843 11,112 7,478 6,378 9,502 12,580 Britanya Danimarka - 12,323 1,993 1,730 1,806 3,751 6,194 Fransa 22,191 12,323 23,076 19,468 15,834 25,007 37,505 Almanya 33,207 54,123 78,247 123,763 122,652 155,031 196,627 Yunanistan 55,424 72,905 68,515 44,027 37,614 63,737 81,403 Hollanda - 7,868 10,076 7,814 6,987 9,711 20,112 Macaristan 18,788 30,629 19,681 16,233 20,011 25,537 37,694 İrlanda - 655 1,684 1,424 1,661 2,231 2,157 İtalya 25,818 35,625 44,525 49,555 52,461 57,678 74,385 Lüksemburg - 708 584 308 127 94 91 Polonya - 3,110 6,304 14,836 13,796 14,067 22,223 Çek - 2,008 3,294 8,710 11,491 11,390 15,365 Cumhuriyeti Slovakya - 1,826 4,431 2,484 2,434 3,658 7,159 Slovenya 65,957 58,958 56,870 54,998 56,001 62,420 66,762 İspanya - 7,146 8,534 11,741 9,391 9,604 9,351 İsveç - 842 2,033 2,455 2,353 12,387 11,089 Romanya - - - - - 30,261 6,788 Bulgaristan 49,367 42,607 42,096 37,791 58,498 42,008 53,824 Diğer AB - 7,436 4,031 1,797 2,065 1,976 2,497 ülkeleri 27 AB 296,642 393,966 420,240 431,977 449,833 572,904 701,982 ülkesi Arnavutluk 48,077 8,996 20,237 18,093 23,108 35,262 59,632 Makedonya 146,205 141,735 149,218 220,148 257,754 237,895 346,536 Karadağ - - - 6,411 17,800 15,063 13,789 Sırbistan 193,840 156,410 161,281 152,257 191,053 222,534 208,951 Türkiye 75,349 91,739 86,798 85,375 97,075 101,827 128,249 İsviçre 16,245 12,976 16,190 18,415 22,800 28,222 32,441 Bosna - 18,361 12,845 18,450 18,465 29,838 38,747 Hersek Hırvatistan 22,102 35,155 25,120 24,975 28,074 38,982 49,985 Ukrayna - 10,187 10,884 11,969 11,978 16,267 11,730 ABD - 14,431 16,979 17,693 11,555 14,698 23,610 Brezilya - 8,420 21,550 16,840 18,578 30,282 43,499 Japonya - 5,649 8,101 13,533 8,666 10,120 10,759 Çin - 16,182 34,265 54,864 74,655 104,951 121,059 Diğer 56,298 59,058 79,639 66,492 74,485 117,341 137,267 TOPLAM 854,758 973,265 1,063,347 1,157,492 1,305,879 1,576,186 1,928,236 17
2008 yılı ülkelere göre ithalat oranlarında en fazla ithalat yapılan ülke 346.5 milyon Euro ile Makedonya dır. Makedonya dan sonra 2008 yılında ithalat yapılan diğer ülkeler, %10.8 Sırbistan, % 10.1 Almanya, % 6.6 Türkiye ve %6.2 ile Çin yer almaktadır. Bu ülkelerin 2009 yılı ilk üç çeyreği aralığında Kosova ithalatındaki toplam payları ise yaklaşık yüzde 48 dir. 2008 yılında ithalat yapılan ana ülkeler ve yüzde dağılımları Türkiye, 6.61 Almanya, 10.18 Çin, 6.23 İthalat 2008 % Makedonya, 18.1 Sırbistan, 10.88 Makedonya Sırbistan Almanya Türkiye Çin Kosova hükümeti 2010 yılında, dış ticarette çeşitli ülkeler ile yaşanan gümrük sorunlarının çözülmesi ve doğrudan yabancı yatırımların artırılması amacı için bir çok ülke ile uluslararası anlaşmaların imzalanması planlanmaktadır. Bunların arasında, Türkiye, Avusturya, Makedonya, Çek Cumhuriyeti ve de diğer 8 ülke ile çifte vergilendirme önleme anlaşması sürecine başlanmış ve bu ülkeler ile imzalanması planlanmaktadır. Diğer önemli bir ticari anlaşma ise yatırımı koruma ve destekleme anlaşmasıdır. Avusturya ile 21 Ocak 2009 tarihinde imzalanan anlaşma aynı zamanda Türkiye, Makedonya, ABD ve Japonya nın da aralarında olduğu ülkeler ile en kısa zamanda imzalanması planlanmaktadır. Özellikle dış ticarette yaşanan gümrük ve diğer sorunları önlemek için aralarında Türkiye nin de yer aldığı 18 ülke ile gümrük birliği anlaşmasının imzalanması sürecine ilişkin müzakerelere başlanmıştır. 18
SONUÇ: Sonuç olarak Kosova gibi ekonomisi dışa bağımlı ve tüketiminin yaklaşık yüzde 92 sini ithal ederek karşılayan ülkelerde, kamusal yatırımlar ile belli bir noktaya kadar ekonomik büyüme sağlanabilir. Sürekli büyüyen bir ekonomiye sahip olmak için, yabancı veya yerli yatırımcılar tarafından fiziksel sermaye birikiminin artırılması yönünde çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bu da ekonomi politikaları sayesinde mümkün olabilir. Fakat daha iyi ekonomi politikaları üretmenin önkoşulu da ekonomik büyümenin yönünün daha iyi anlaşılmasıdır. Dolayısıyla dengeli ve uzun vadeli büyüme sağlanması için sürekli yeni teknolojiler ile ekonomik kaynakların daha çok üretime yönelik ayrılması yönünde teşvik edici politikalar üretilmesi gerekmektedir. Ekonomik büyüme bu bağlamda bir ülke politikalarındaki sürekli keyfi kararlar ile ortaya çıkabilmesi kısa dönemde mümkündür, fakat ekonomik büyümenin uzun dönemli kalıcı büyümesi için ideal çözüm değildir. Ekonomik büyümeyi daha çok kazanç peşinde koşan bireysel yatırımcıların yeni ve yaratıcı düşünceleri için yatırım yapma imkanlarına olanak sağlayan ekonomi ortamının yaratılmasıdır. Bu bağlamda ekonomik büyüme dış etkiler ile belli bir noktaya kadar büyüyebilir. Ama asıl uzun dönemli ekonomik büyüme, üretim sürecindeki yeni teknolojiler ile GSYH lalarını, sermaye ve eğitim becerilerinin önemli bir kısmını sürekli yatırıma dönüştüren içsel ekonomi politikalarının verimli kullanılması ile mümkün olacağını söyleyebiliriz. Dolayısıyla hükümet politikalarının ekonomi üzerindeki önemi; üretilen politikalar sayesinde oluşturulan alt yapının bireylerin üretim ve iş yapabilecekleri ekonomik ortamın yaratılmasıdır. Ancak bir ülkenin alt yapısı üretimi ve yatırımı teşvik ederse o ekonomi başarılı olabilir. Kamusal alt yapı (yol, köprü, enerji, havaalanı) gibi yatırımlar ile ekonomik büyüme birbiri ile ilişkilidir. Girişimciler, yatırımlarının getirilerini alabilmelerinin riskli olduğu bölgelere yatırım yapmayı doğal olarak istemeyeceklerdir. Bu durum, sermaye veya teknolojik yatırımların hepsi için geçerlidir. Yolsuzluk, rüşvetçilik ve kamusal altyapı (yol, köprü, enerji, havaalanı) eksikliği ekonominin yatırım yapma isteğini azaltabilir. Bugün gelişmiş ekonomilerin de vergileme yöntemleri, lobicilik ve yatırım teşvik veya yasal düzenlemeleri, yatırım üzerinde saptırıcı etkiler yaratabilir. Fakat gelişmiş ekonomiler bu saptırıcı etkileri sınırlayan yöntemleri içeren sistemler buldukları için gelişmiş ekonomilere sahiptirler. 19