YAŞLILIKTA İLAÇ KULLANIMI Prof. Dr. Mehmet Ersoy
AMAÇ Bu dersin amacı: İlaç nedir ve nasıl etki ettiğini Yaşlılık nedir? tarifini Yaşlılıkta ilaç kullanımının tehlikelerini İlaçlar arasında etkileşimleri İlaçların birbirleriyle etkileşimlerini İlaç kullanırken izlenecek yol haritasını İlaç kullanımında yanlışa düşmemek için kullanılan yöntemleri anlatmaktır.
HEDEF Bu dersin sonunda öğrenciler: İlaç ne olduğunu ve nasıl etki ettiğini bilir. Yaşlılığın farklı türlerinin tarifini yapabilir. Yaşlılıkta ilaç kullanımının tehlikelerini bilerek nasıl davranması gerektiğini belirler. İlaçlar arasında etkileşimleri bilir ve çok ilaç kullanmanın zararlarını anlar. İlaçların birbirleriyle etkileşimleri hakkında bilgi sahibi olur. İlaç kullanırken nasıl bir yol izleneceğini bilir. İlaç kullanırken neler yapması gerektiğini bilir.
YAŞLILIK TARİFİ Yaşlanma biyolojik bir süreçtir. Ancak kişinin sosyal yaşamını ve toplumsal katılımını direkt olarak etkilemektedir. DSÖ yaşlılığı çevresel etmenlere uyum sağlama yeteneğinin azalması ya da büyük oranda kaybolması olarak tarif etmektedir. 65 yaş üstü yaşlı olarak kabul edilmektedir. Yaşlıların bağımlı hale gelmesi genellikle 75 yaşın ütünde olmaktadır.
YAŞLILIK TARİFİ Kronolojik Yaşlanma: Doğum yaşı ya da takvim yaşı olarak ifade edilebilir. Genellikle kronolojik olarak 65 yaş ve üstünde olan kişiler, yaşlı olarak kabul edilmektedir. Ancak bu tanımlama insanların bu devredeki genel sağlık, fizikî, ruhî, mental kapasitelerini tanımlamada yetersizdir.
YAŞLILIK TARİFİ Biyolojik (Fizyolojik) Yaşlanma: Organlar düzeyinde fonksiyon azalması, dokularda yıpranma ve tahribatın artması.insanın biyolojik yaşı, vücut yaşı olarak da ifade edilebilir. Dışarıdan görülen saçların ağarması, derinin buruşması biyolojik yaşlanmanın işaretlerindendir. Yaşlılarda kas kuvvetinde azalma, aktivitede azalma, kasların atrofisi (incelmesi) gibi bir takım bulgular tespit edilir. Yaş ilerledikçe hareket ve motor beceriler de azalmaktadır. Kemiklerdeki kalsiyum eksikliği sebebiyle kırılma ihtimali artmaktadır. Ayrıca, biyolojik yaşlanma sonucu yaşlıların çoğunda eklem romatizması ve osteoartroz (kireçlenme) gibi pek çok hastalık ortaya çıkmaktadır.
YAŞLILIK TARİFİ Sosyal Yaşlanma: Ferdin, toplum içindeki hayatında, çalışma ve sosyal işlerinde gücünün ve yeteneğinin azalarak kaybolmasıdır. Bir toplumda ya da bir grup içinde sosyal yönden iyi bir uyum sağlayamama hâlidir. Yaşlı, artık yetenek ve becerilerini toplumda yerli yerinde kullanamamaktadır.
YAŞLILIK TARİFİ Psikolojik Yaşlanma: Zekâ, hafıza ve duygu gibi alanlarda fonksiyon yitimi olarak ortaya çıkan, bunun yanı sıra geçmişe özlem, geleceğe dair güvensizlik duygusu, kimi zamanda önceden gerçekleştirilemeyen idealler ve başarısızlıklar için üzülme biçiminde ortaya çıkar. Bu bağlamda yaşlılığın insanın kendisini yaşlı hissetmesi ve kabul etmesi ile yakın alakası olduğu söylenebilir.
YAŞLILIK TARİFİ Kısa bir değerlendirme yapmak gerekirse: Yaşlanmanın dört boyutu, şahsî farklılıkları ihtiva eden bir olgudur. Bu açıdan her insan, yaşlanma sürecinde bu dört boyutu, farklı bir biçimde yaşayacaktır.
YAŞLANMAYA ETKİ EDEN FAKTÖRLER Kalıtım Yapılan iş Kronik hastalıklar (kanser, kalp ve böbrek yetmezliği, nörolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklar) Çevresel etkenler
İLAÇ NEDİR? İlaç; hastalıkları önlenmesi, tanısı ve tedavisi amacıyla kullanılan maddelerdir.
NASIL ETKİ EDER? SERBEST KALMA EMİLİM İLAÇ KAN DOLAŞIMINA GEÇME VE VÜCUT DOKULARINDA DAĞILMA ATILIM FARMAKOLOJİK ETKİ ETKİ YERİ
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI İlaçlar inhalasyon, cilt, cilt altı, adale içi, damar içi olarak da kullanılabiliyorsa da; en çok tercih edilen yol per os kullanımdır. Dolayısıyla ilaçların emilimindeki en önemli doku gastrointestinal sistemdir.
YAŞLILARDAKİ FİZYOLOJİK DEĞİŞİMLER Mide hareketleri azalır. Mide asidi salınımı azalır (Zayıf asit olan barbitüratlar böylece kanda artar). Mide asidindeki azalmaya bağlı olarak hızlanması beklenen mide boşalması mide hareketleri azaldığından uzar. Hücre sayısı azalır (emilim yüzeyi azalır) Kan akımı azalır.
YAŞLILARDAKİ FİZYOLOJİK DEĞİŞİMLER Karaciğer hücre sayısı azalır. Albumin üretimi düşer Böbreklerin süzücü birimlerinin sayısı azalır. Kan akımı azalır. Bilişsel kapasite azalır.
YAŞLILARDAKİ FİZYOLOJİK DEĞİŞİMLER İleri yaştaki kişilerde ilaçların alınmasından sonra, ilacın içindeki etken maddenin emilimi, dokulara dağılımı ve daha sonra vücuttan atılımı gençlere oranla farklılık göstermektedir. Bu değişikliğin nedenleri çok çeşitlidir. Örneğin: 1. Tükürük salgısı azalır. 2. Mide-Barsak hareketleri yaşlanma ile azalır. 3. İlacın emilebileceği yüzey azalır. 4. Mide boşalma zamanı uzar. 5. Kas kitlesi ve vücut suyu azalır, vücut yağ kitlesi artar. 6. Karaciğer küçülür, kanlanması azalır. 7. Böbreğin kanlanması ve süzme özelliği azalır. 8. Hücrelerin ilaca cevabı değişir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Kanda albümin düzeylerinin düşmesi ilaçların kandaki serbest formlarının normalde olması gerekenin 2-3 katma çıkmasına neden olur. Dolayısıyla yan etki ve toksik etkiler sık görülür.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI İlaçlar genellikle karaciğer ve böbrekler yoluyla itrah edilir.bu nedenle karaciğer ve böbreklerin fonksiyon bozukluğunda ilaç kullanımında çok dikkatli olmak gerekir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşla birlikte tükürük salgısında azalma olduğundan tabletlerin ve kapsüllerin eriyebilirliği azalacaktır.
İLAÇ ETKİLERİ VE BİREYSEL FARKLILIKLAR Hastanın yaşı ve hastalar arasındaki fizyolojik farklılıklar nedeniyle aynı dozdaki ilaçların etkileri kişiden kişiye farklılık gösterebilir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yiyeceklerin İlaç Emilimine Etkileri: Besinler ilaçlar ile çözünmez kompleksler oluşturarak emilimi kötü yönde etkileyebilir.
YAŞLILIKTA İLAÇ KULLANIMI Yaşlılarda hastalıklar daha fazla görüldüğünden kullandıkları ilaç sayısı da daha fazladır. Kardiyovasküler hastalıklar Romatizmal hastalıklar ve kireçlenme (osteoartroz) Gastrointestinal (mide-barsak) hastalıklar Mesane (idrar kesesi) işlev bozukluğu
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI 75 YAŞ VE ÜSTÜ HASTALAR 25 35 YAŞ HASTALARA ORANLA 17 KAT DAHA FAZLA İLAÇ KULLANMAKTADIR.
YANLIŞ İLAÇ KULLANIMI İlacın doğru kullanımı > tedavi İlacın yanlış kullanımı > durumun kötüleşmesi, yan etkiler, ciddi ilaç etkileşimleri
YANLIŞ İLAÇ KULLANIMI İlaçların yanlış kullanımı yan etki, ilaçlar arası etkileşim gibi ciddi sorunlara yol açabilir.
TEDAVİYE UYUM KONTROL TABLOSU: TEDAVİ PLANI DRUGS TIMES MONDAY TUESDAY WEDNESDAY THURSDAY FRIDAY SATURDAY SUNDAY 6 8 10 12 16 18 20 22 24
TEDAVİYE UYUM KONTROL TABLOSU: TEDAVİ PLANI TIMES 6 8 10 12 16 18 20 22 24 DRUG 1 DRUG 2 DRUG 3 DRUG 4 DRUG 5 DRUG 6 DRUG 7 DRUG 8 DRUG 9 DRUG 10 DRUG 11 DRUG 12
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Genel olarak yaşlılarda kullanılan ilaçların yan etkilerinde artış beklenmesi gereken bir durumdur. Tüm önlemlere rağmen ilaç kullanımında aksaklıklar ve beklenmedik etkiler ortaya çıkacaktır. Hastaya olabildiğince yararlı ve kolay uygulanabilir, yan etki ve ilaç etkileşimleri en aza indirgenmiş bir ilaç şeması düzenlense bile, hasta ilacın yararına inanmadığı veya uygulamadığı durumda hekim olarak başarılı olmuş sayılmayız.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlılık birden fazla patolojinin ve onlara ait belirti ve bulguların sıklıkla birlikte bulunduğu bir yaşam dönemidir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Bu tür hastalıkların birden fazlasını taşıyan yaşlı kişiyle karşılaşan hekim, tedaviye yönlendiğinde polifarmasi (çoklu ilaç kullanımı) uygulamak zorunda kalabilmekte ve bu uygulamanın sonunda ilaçların istenen etkilerinin yanı sıra, yan etki ve toksisitelerinin de arttığı gözlenmektedir. Yaşlılarda ilaç kullanımı poliklinik hastalarında günde 3-6 iken, bu sayı yatan hastalarda ortalama olarak 10-15 olabilmektedir.
Hastanın klinik olarak ihtiyacından daha fazla ilaç kullanılmasıdır. 7 veya daha fazla ilaç kullanılması POLİFARMASİ
POLİFARMASİ İstenmeyen ilaç yan etkilerinin oluşma riskini arttırır. İlaç tedavisine cevap azalır. Hastanın yaşam kalitesi azalır. Semptomlar daha da şiddetlenir. Gereksiz yere ilaç harcamaları artar.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlıların çok sayıda ilaç kullanmaları nedeniyle, ilaçlara bağlı yan etkilerin görülme sıklığı artmaktadır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI BENEFIT RISK Yaşlılarda ilaç kullanırken fayda ve risk değerlendirmesini iyi yapmak gerekir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlı hastalarda fayda/risk değerlendirilmesi yapılmış iyi bilinen ilaçlar kullanılmalıdır. Organ yetmezliklerinin olup olmadığı iyi bilinmelidir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Hekimliğin altın kurallarından olan Primum Non Cere Önce Zarar Verme sanki yaşlılar için söylenmiş bir uyarı olmalıdır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Birçok hastalığın birlikte bulunmasının oluşturduğu klinik tabloya ek olarak; çoklu ilaç kullanımının ve bu ilaçların yan etki ve etkileşimlerinin de var olan patolojilere olan katkılarının ayırt edilebilmesi için, ilaç farmakolojisinin yaşlılardaki özelliklerinin iyi bilinmesi gereklidir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlanma ile birlikte sıklıkla görülen bir başka özellik olan kognitif fonksiyonlardaki (algılama, tanıma, dikkat, hafıza, zeka, soyut düşünme, bellek, lisan) kayıp da, tedaviyi olumsuz yönde etkilemektedir. İlaçların alınmasının unutulması ile yetersiz tedavi veya fazla alınması ile ilaç toksisitesi (zehirlenmesi) ile karşılaşmak olasıdır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Başka İlaçlar ve Hastalıkların Etkisi: Bütün bunların yanı sıra, beraber alınan diğer ilaçlar emilimi kötü yönde etkilemektedirler.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşla birlikte kas kitlesi %30 azalırken, vücut suyu oranı %15 azalır. Ancak vücut yağ kitlesi %30 kadar arttığından, ağırlık değişmez. Sonuçta suda eriyen ilaçların dağılım hacmi azalırken yağda eriyen ilaçların etki süreleri artmaktadır. Bu nedenle yaşlı hastalarda suda çözünen ilaçlar verilirken yan etkiler olabileceği düşünülerek daha düşük dozda başlanmalıdır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Ayrıca hastalar ilaç yan etkileri konusunda uyarılmalı ve izlenmelidir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlanma ile birlikte organlarda ve organ sistemlerinde ortaya çıkan değişiklikler sonucunda, vücudun çeşitli stres ve değişen koşullara adaptasyonu azalmıştır. Yaşlılarda hastalıkların mekanizması ve nedenleri değerlen-dirildikten sonra, bu duruma özgü tedavi yöntemini belirlemek gerekir. Çeşitli seçeneklerin içinden etkinliği ve güvenilirliği kaliteli, bilimsel araştırma ve yayınlarla kanıtlanmış olan ilaç seçilmeli ve yaşlı hastaya özgü bir dozaj şeması hazırlanmalıdır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlı hastalar postüral hipotansiyon ve idrar yapmada güçlük açısından sorgulanması gereklidir.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Öneriler Hastanın ilaçlarını düzenli kullanmasını sağlamak için: 1- Hastanın ilaç kullanma nedenini anlamasını sağlamak ve kolay uygulanır bir tedavi programı vermek gerekir. 2- Kognitif fonksiyonları bozuk olan kişilerde bir akraba veya başka bakıcıyı bilgilendirmek uygun olur. 3- Kullanmakta olduğu tüm ilaçların kutularını getirmesini istemek doğru olur. 4- Her muayenede ilaçların yan etkileri teker teker sorulmalıdır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI 5- Her fırsatta ilaçların azaltılması için tedavi programı gözden geçirilmelidir. 6- Tedavinin genel olarak masraflarını değerlendirmek gerekir. 7- Olabildiğince günde tek doz kullanılan ilaçlar tercih edilmelidir. 8- Hastalara önceden sözlü ve yazılı olarak ilaç dozu, kullanacağı saatler, süresi ve yan etkileri bildirilirse, hasta hekime ağırlaşma-dan başvuracaktır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlılıkla uğraşan hekimler ilaç tedavisi uygularken şu prensibi mutlaka uygulamalıdırlar: Az miktarda başlayalım. Azar azar arttıralım
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlılarda Kullanılan İlaçların Yan Etkilerinin Nedenleri a- Birçok ilacın bir arada kullanılması b- Birkaç hastalığın bir arada olması c- Hastalıkların şiddeti d- Reçete edilen ilaç tipleri e- Yaşlanma ile organlarda meydana gelen değişikliklere bağlı olarak ilaç etkilerinin de farklılaşması * Birkaç ilacın bir arada kullanıldığında ilaçlar birbirinin etkisini arttırabilir ya da azaltabilir. * Kullanılan ilaçlar halen var olan başka bir hastalığı arttırmabilir.
YAŞLI HASTALARIN İLAÇ KULLANIRKEN DİKKAT ETMESİ GEREKEN KONULAR Dikkat edilmesi gereken konular ve önerilerimiz : 1- Her belirti veya yakınma için hemen ilaç almayı düşünmeyiniz. 2- Muayeneye gelirken kullanmakta olduğunuz tüm ilaçları yanınızda getiriniz. 3- Halen kullanmakta olduğunuz ilaçları mutlaka doktorunuza gösteriniz. 4- Sigara, alkol ve kafeinli içecek (kola vb.) tüketiyorsanız bunu doktorunuza söyleyiniz. 5- Olanaklar çerçevesinde az ilaç kullanınız. 6- İlacınızı doktorunuzun önerdiği dozda alınız ve tedavi şemasına uyum göstermeye çalışınız. 7- Sorunlarınız varsa, mutlaka doktorunuza yöneltiniz. 8- Kullandığınız ilaçlar ile ilgili her türlü yan etkiyi mutlaka doktorunuza iletiniz. 9- İlaç kullanımında herhangi bir zorluk ile karşılaşırsanız doktorunuza söyleyiniz (örneğin; ilaç kutularının kapağını açmada zorluk, ilacı yutmada zorluk, aynı renkteki tabletlerin karışması gibi). 10- İlaç kullanımı ile ilgili detayları hatırlamak için takviminize işaretler koyunuz. 11- Halk arasında şifalı bitkiler olarak tanımlanan maddeleri kullanacaksanız, halen var olan hastalıklarınızı veya halen doktor önerisi ile kullandığınız ilaçların doz ve etkinliklerini etkileyebileceğini düşünerek dikkatli olunuz ve mutlaka doktorunuza danışınız.
İLACIN ETKİN OLABİLMESİ İÇİN YAPILMASI GEREKENLER Doktorlar yaşlı hastalara ilaçlarını nasıl kullanacaklarını anlayabilecekleri şekilde sözel olarak açıklamalıdır. Eczacı ilacın nasıl kullanılacağını çok açık ve düzgün bir şekilde ilaç kutusunun üstüne yazmalıdır.
İLACIN ETKİN OLABİLMESİ İÇİN YAPILMASI GEREKENLER Eczacınız ilacı aç karna mı yoksa tok karna mı kullanacağınızı ilaç kutusunun üzerine mutlaka yazmalıdır Şüpheli olduğunuz durumlarda doktorunuza ya da eczacınıza mutlaka danışınız.
YAŞLI HASTALARIN İLAÇ KULLANIRKEN DİKKAT ETMESİ GEREKEN KONULAR Hangi ilaçları alıyorsanız araba kullanmayacaksınız? 1. Sakinleştirici ilaçlar (özellikle benzodiyazepin içerenler) 2. Antihistaminikler yani allerji-kaşıntı ilaçları 3. Antidepresan ilaçlar 4. Opioid maddesi içeren ilaçlar
YAŞLI HASTALARIN İLAÇ KULLANIRKEN DİKKAT ETMESİ GEREKEN KONULAR Oysa yaşlılarda bildirilen ilaç etkileşimlerinin üçte birinde reçetesiz satılan ve bitkisel ürünlerin rol aldığı gösterilmiştir. Bu nedenle kullanılan ilaçların gözden geçirilmesi esnasında bu tür ilaçları kullanıp kullanmadığı da dikkatle sorgulanmalı, hasta yakınlarından da bu konuda bilgi alınmalıdır.
YAŞLI HASTALARIN İLAÇ KULLANIRKEN DİKKAT ETMESİ GEREKEN KONULAR Hastalardan sağlık kuruluşuna gelirken kullandıkları bütün ilaçları getirmelerini istemek önerilen bir yöntemdir. Yaşlıların acil servise başvurusunda sık rastlanan bir durum olarak kahverengi torba sendromu tanımlanmaktadır. Çoklu ilaç kullanımı hastanın acil servise başvurmasına neden olabileceğinden, bu terim hastanın yanında getirilen bir torba ilacı tanımlamak için kullanılmaktadır.
YAŞLILARDA İLAÇ KULLANIMI Yaşlı insanların sağlık kuruluşlarına başvurularının % 30 u ve hastane ölümlerinin de beşinci en sık görülen sebebi ilaç yan etkileridir. Avrupa daki yaşlı hastaların % 20 si en az bir kez yanlış ilaç kullanmaktadır. İlaçların yan etkilerinin % 30-60 ı önlenebilir. Yaşlılıkla birlikte ilaç kullanımı arttığından ilaç etkileşimleri katlanarak artar ve dolayısıyla ilaç kullanımı ile ilgili sorunlar artar.