Ek-14 Ermeniler in ve Ruslar n Trabzon da halka mezâlim yapt klar na dâir ar¾iv belgesi.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 169 Ek-14 Ermeniler in ve Ruslar n Trabzon da halka mezâlim yapt klar na dâir ar¾iv belgesi.

170 İSMET BİNARK

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 171 Bâb-õ Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyeti Trabzon Polis Müdîriyeti nin 25 Ağustos sene[1]332 târîhli ve 6053/184 numaralõ müzekkiresi sûretidir. Şeref-vârid olan 18 Ağustos sene [1]332 târîh ve 666 numaralõ tezkire-i aliyye-i atûfîleri cevâbõdõr. Ruslarõn ve bunlara pey-rev olan Ermeni çetelerinin ahâlî-i İslâmiyyeye karşõ îkâ etdikleri mezâlim ve şenâ atõn şâhidi olup dâ ireye mürâca at eden Yomra nâhiyesinin Kalafka karyesinden Sâlim oğlu Mehmed in zevcesi yirmi beş yaşlarõnda Fâtõma bint-i Ali Osman õn, Polis Komiser Mu âvini Hakkõ ve Hamdi ve me mûru Mehmed Cemil efendiler tarafõndan ma a l-kasem ahzolunan ifâdesinde; karyelerine gelen düşman askeri karye muhtârõnõn hânesinde müctemi ve âkõbet-i ahvâle muntazõr bulunan ahâlîden Kolan oğlu Hüseyin ve zevcesi Ulviye ve gelini Hüsniye ve Kolak oğlu Ali, zevcesi Züleyha ve bu â ile akrabâsõndan Mehmed, zevcesi Gülfem ve kerîmesi on yedi yaşlarõnda Güllü ve kâ in vâlidesi Fâtõma ve Kolak oğlu Emrullah ve zevcesi Zâkire ve Kolak oğlu Mehmed in hemşîresi Emine ve daha isimlerini tahattur edemediği bir çok erkek ve kadõn ve çocuklarõ mezkûr hâneden alarak bir dereye getirdiklerini ve orada erkekleri kendilerinden tefrîk ederek alõp bir tarafa sevketdikden sonra, kadõn ve çocuklarõ dahi ayrõ ve düz bir mahalle îsâl ile orada gecenin hulûlünde Paslõ oğlu Ali nin on sekiz yaşlarõnda Emine nâm kõzõn alenen bikrini izâle ve hemşîresi Hadîce nin henüz tevellüd etmiş bir kõz çocuğunu havâya doğru fõrlatarak altõndan tutduklarõ süngüye tesadüf etdirmek sûretiyle itlâf ve Kolak Hasan õn zevcesi Emine ve Mevlüde ve sekiz yaşlarõndaki kerîmesi Şükriye nin õrzõna tecâvüz etdiklerini ve bütün bu ef âl-i şenâ at-kârânelerinin men -i temâdîsi maksad-õ insâniyet-kârîsiyle müdâhale cesâretini gösteren bir Rum kadõnõ dahi süngü ve tüfenk darbeleri altõnda öldürdüklerini ve sâ atlerce gözleri önünde cereyân eden bu kanlõ fâci anõn a sâbõnda husûle getirdiği te sîrât üzerine mevcûdiyetinden geçmiş bir hâlde oradan tebâ udla karanlõklar arasõnda düşe kalka Osmanlõ askerlerinin bulunduğu noktaya vâsõl olduğunu ifâde ve beyân eylemişdir. Kezâlik istîlâdan bir müddet sonra â ilesiyle berâber firâren buraya gelebilen Maçka kazâsõnõn İpsila [İpsil] karyesinde kõrk yaşlarõnda Alemdar oğlu Besim bin Mehmed in, Polis Komiser Mu âvini Mehmed Hamdi ve me mûru Mehmed Ali ve Sâlih efendilerin huzûrunda ma a l-kasem vâki olan Ek-14 Ermeniler in Trabzon köylerinde halka mezâlim ve soykõrõm yaptõklarõ, küçük kõz çocuklarõna ve kadõnlara tecavüz ettikleri, birçok kişinin öldürülüp ateşte yakõldõğõna dâir belge metni.

172 İSMET BİNARK ifâdesine nazaran; o havâlîye vürûd eden düşman askeri ile Ermeni çeteleri kazâyõ mezkûrenin Soldoy karyesinden ism ve şöhretini bilemediği bir kõzõn ve Haçavra karyeli mâliye tahsildârlarõndan Osman Efendi nin on beş yaşlarõndaki kerîmesinin õrzlarõna tasallut ve İpsila [İpsil] karyesinden Alemdar oğlu Hasan ve Deli Balta oğlu Hasan ve Eyyubzâde Mehmed ve Hacõ Ahmed oğlu Osman ve Hasan Ağa yõ süngülerle itlâf ve bunlardan Hasan Ağa nõn ellerini ve kollarõnõ keserek canlõ olduğu hâlde ateşle ihrâk ve Eyyub oğlu Mustafa nõn kerîmesini bir kaç gün yanlarõnda sakladõkdan ve bikrini izâle etdikden sonra envâ -i işkence ile katl ve helâk ve evvelce çõkamayõp ahîren kaçmak üzere iken der-dest etdikleri polis me mûrlarõndan Hasan Efendi yi salben i dâm ve sâbõk polis me mûrlarõndan Aldõkaçdõzâde Hikmet Efendi yi dahi katl ve telef eyledikleri ve şu cinâ î ve vicdân-sûz fi llerini ekserîsi oradaki Rumlarõn teşvîkât ve tezvîrâtõyla temâdî edegelmekde olduğu anlaşõlmõş ve mezbûre Fâtõma ile merkûm Besim in ifâde-i mazbûtalarõ aynen ve leffen takdîm kõlõnmõş olduğundan ba demâ bu husûs hakkõnda istihsâl edilecek ma lûmât ve vesâ ikin pey-derpey takdîm olunacağõ kõsm-õ idârî ifâdesiyle arzolunur. Aslõna mutâbõkdõr Trabzon Vilâyeti

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 173 Ek-15 (Tamamõ 7 sayfa olan orijinal belgenin, örnek olmak üzere ilk sayfasõna yer verilmiştir.) Van ve Bitlis in işgalinde, Ermeni çetelerinin halka yaptõğõ mezâlime dâirdir.

174 İSMET BİNARK Bâb-õ Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyeti Diyarbekir Vilâyeti nin 213 numara ve fî 18 Haziran sene [1]332 târîhli tahrîrâtõ sûretidir. 6 Haziran sene [1]332 târîhli ve 185 numaralõ tahrîrât-õ âcizîye zeyldir. Van ve Bitlis in istîlâsõ esnâsõnda Ermeni çeteleri tarafõndan ahâlî-i İslâmiyye hakkõnda vukû bulan mezâlim ve i tisâfâtõ hâvî olup Mardin Mutasarrõflõğõ ndan irsâl kõlõnan dokuz sahîfeli evrâk-õ tahkîkõyye leffen takdîm kõlõnmõş olmağla, ol bâbda. Bâb-õ Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyeti Mardin Mutasarrõfiyett-i aliyyesinin 17 Mayõs sene [1]332 târîh ve 433 numaralõ zeylnâmesiyle teblîğ buyurulan Dâhiliye Nezâret-i Celîlesi nin ol bâbdaki şifreli telgrafnâmesi üzerine tutulan evrâk-õ tahkîkiyyedir. Fî 24 Mayõs sene [1]332 Ermeni ve Rus çetelerinin îkâ -õ mezâlim eylediklerine dâ ir ma lûmâtõ olduğu bi t-tahkîk anlaşõlan Bitlis in Taş mahallesinden olup hâlen mültecî sõfatõyla Savur da mukîm bakkal esnâfõndan lede s-su âl kõrk dört-kõrk beş yaşlarõnda olduğunu söyleyen Muhyiddin Efendi ibn-i Hüseyin in ba de t-tahlîf zabtolunan ifâdesidir. Fi 24 minh. - Rus ve Ermeni çetelerinin nerelerde ve kimlere ne gibi mezâlim ve ta addiyât îkâ eylediklerine dâ ir ne ma lûmât ve meşhûdâtõnõz varsa muvazzahan beyân ediniz. - [1]332 senesi şehr-i Şubatõnõn evâhirinde bir cum a gecesi ben hânemde iken tahmînen sâ at [...] râddelerinde Rus ve Ermeni komiteleri geldi diye şehir dâhilinde bir velvele ve her tarafdan şiddetli, fâsõlasõz silâh sesleri işildilmeğe başladõ. Derhâl sokağa çõkdõm. Hakîkaten bu çetelerin dâhil-i şehirde her tarafta katli âm yapmakda olduklarõnõ anladõm. Hemen hâneme dönüp çocuklarõmõ Ek-15 Van ve Bitlis in işgali sõrasõnda Ermeniler in köylerde ahaliyi öldürdükleri ve tandõrda yaktõklarõnõ dünya kamuoyunun gözleri önüne seren arşiv belgesinin transkripsiyonlu metni.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 175 alarak canlarõmõzõ kurtarmağa teşebbüs etdiğim sõrada Bitlis Menzil Kâtibi Viranşehirli Fâzõl Efendi yi parça parça etdiklerini gördüm. Oradan yolumuzu tebdîl ile hükûmete doğru giden yoldan kaçmağa şitâb etdik ise de orada da her tarafdan yollarõ tutup rast geldikleri ahâlî, çoluk ve çocuklarõ, teslîm olmak istedikleri hâlde yine her birini kesip fechi bir sûretde parçaladõklarõnõ gördüm. Ve lhâsõl kurtulmanõn imkânõ olmadõğõna kanâ at ederek intihâra karâr verdim ve intihâr maksadõyla düşmanõn eline düşmekden ise Bitlis den mürûr eden çaya kendimi ilkâ etmek teşebbüsünde bulundu isem de, buna da yanõmda bulunan birâderim Musa mümâna at ettiğinden bu fikrimden ferâgat etdim. Bu sûretle bin müşkilât ile kendimizi kurtardõk. Fakat binlerce ma sûm ahâlînin teslîm olmalarõna rağmen sûret-i vahşiyânede kesip öldürmüş olduklarõnõ gördüm. Ma lûmât ve meşhûdâtõm bu kadardõr. Ben çõkdõkdan sonra ne olduğunu bilmiyorum. - Katlolanlarõnõn ale l-esâmî mikdârõnõ söyle. - Yukarõda ismini arzeylediğim Menzil Kâtibi Fâzõl Efendi den mâ adâ Bitlis eşrâfõndan Hacõ Şemseddin Efendi nin mahdûmu Dursun ve Bitlis in Hersan mahallesinden Hacõ Yusufzâde Abdülbâki Efendi ve Hacõ Hasanzâde Hacõ Mehmed ve Mahmud oğlu Nâdir, Cemâl oğlu Abdürrezzak, Mahmud oğlu Dursun, Receb oğlu Hamid, Bilâl oğlu Cemil, Keferdis Şeyhi merhûm Şeyh Mehmed Efendi nin mahdûmu Şeyh Abdülhâlik Efendi ve Bitlis Jandarma Tabur Kumandanõ İsmâil Bey, hânelerinden çõkõp teslîm oldukdan sonra bir sûret-i fecî ada; Taş mahallesinden Muradiye kazâsõ Kâdî-i sâbõkõ Ahmed Efendi yi hânesinde esîr-i firâş hasta olduğu hâlde ve hemşîresi Bedriye Zaman Hanõm, Receb Efendi nin kerîmesi Perişan, Hâlid Onbaşõ nõn zevcesi Leylâ ve mahdûmu Sâlih i dahi hânelerinde bir sûret-i hûn-rîzânede katletdiklerini gördüm ve anlayabildim. Bu sûretle bâzõlarõ teslim oldukdan sonra ve bâzõlarõ henüz teslîm olacaklarõ esnâda katlolunanlarõn adedi binlerce ise de öyle telâşlõ bir zamanda diğerlerinin kimler olduğunu bi t-tab fark edemedim. - Bu vekâyi a dâ ir ma lûmât ve meşhûdâtõ olan daha kimler vardõr? - Birâderim Musa da yanõmda idi. Benimle berâber görmüşdü. - İfâdenizi okuyorum doğru ise tasdîk ediniz. - Evet doğrudur, tasdîk ederim. Fî 24 Mayõs sene [1]332 Müstantõk Kâ im-i makâm Muhbir Şuayb Şükrü Fehmi Bitlis in Taş mahallesinden olup Savur da mukîm Bakkal Muhyiddin Merkûm Muhyiddin Efendi nin birâderi lede s-su âl,...yaşõnda olduğunu söyleyen Musa nõn muhlifen zabtolunan ifâdesidir.

176 İSMET BİNARK Fî 24 Mayõs sene [1]332 - Rus ve Ermeni çetelerinin nerelerde ve kimlere, ne gibi ta addiyât ve mezâlim icrâ eylediklerine dâ ir ne ma lûmâtõn varsa doğru söyle! - Birâderim Muhyiddin Efendi nin ifâdesini harfiyyen te yîd ve tasdîk eylerim. - İfâdenizi tasdîk edeniz. - İfâdem doğrudur, tasdîk ederim. Fî 24 Mayõs sene [1]332 Müstantõk Kâ im-i makâm Muhbir Şuayb Şükrü Fehmi Musa bin Hüseyin Bitlis in Hersan mahallesinden olup Mardin de ikâmet edip müsâfireten Savur a geldiğini ve lede s-su âl kõrk yaşõnda olduğunu söyleyen Haydar bin Îsa nõn bir bâbda ma lûmâtõ olduğu istihbâr edilmekle muhlifen zabtolunan ifâdesidir. Fî 24 minh. - Rus ve Ermeni çetelerinin icrâ eyledikleri ta addiyât ve mezâlime dâ ir ne ma lûmâtõnõz varsa doğru söyle! [1]331 senesi şehr-i Şubatõ zarfõnda Bitlis merkez kazâsõna tâbi Yako karyesinde â ilesiyle birlikde bulunuyordum. Bir gün Bitlis de bulunan birâder vesâ ir akrabâlarõmõn yanõna gitmek üzere hareket etmişiken Bitlis den gelmekde bulunan kalabalõk ahâlîye tesâdüf etdim. Şehirden çõkmalarõ sebebini kendilerinden sordum. Ekserîsi Ermeni olmak üzere Rus ve şehre baskõn edip rast geldikleri ahâlî, çocuk, aceze, nisvânõ süngüler altõnda katletmekde olduklarõnõ ve hatta içlerinden Bitlis in mezkûr Hersan mahallesinden Ali bin Süleyman a sorduğumda, Bitlis de bulunan birâderim İsmâil i, diğer birâderim Mehmed in oğlu Hâlid i hâneleri kapõsõ önünde katl ve zevcesi Minneti bint-i Yakub u berâberlerinde alõp götürdükleri ve kâ im birâderim Yusuf bin Hacõ Ali yi katl ve õrzõna tecâvüz etmek üzere halasõ Mercan bint-i Şâkir i berâberlerine aldõklarõnõ ve komşum Mazoran Şeyhi Şeyh Ahmed i dahi hânesinde yatak içinde hasta olduğu hâlde kendisini ve zevcesi Şemo ile ismini bilemediğim bir hizmetkârõnõ ve şeyhin ziyâretine gelmiş olan Hersan mahallesinden Receb bin Mustafa yõ bir oda derûnunda ve diğer bir komşum Kõlõnçzâdelerden Hasan bin İsmâil i kendisinden fidye-i necât olarak bir hayli parasõnõ aldõkdan sonra Hacõ Yusufzâde Süleyman õn hânesi yanõnda ve oğlu İzzet in dahi Hacõ Nasrullah õn birâderi Ali ile berâber olduklarõ hâlde Hacõ Nasrullah õn konağõ derûrunda süngü ile katl ve Hacõ Nasrullah õn vâlidesine bir kaç hançer saplayarak cerh ve Ahlatlõ seksen yaşlarõn-

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 177 da Nigar nâmõnda bir kadõnõ dahi hânesinde ve Hersan mahallesinden Tero nâmõnda bir nefer hasta bulunan familyasõnõ hânesinde ve bâzergân Celozâdelerinden İsmâil oğlu Halil ve komşusu Celoyerzâde (?) Ahmed oğlu Mehmed ve birâderi Mikdad õ dahi Hacõ Yusufzâde Süleyman õn hânesinde her ikisini arka arkaya getirerek bir fişenk ile öldürdüklerini ve Bitlis Müftî-i sâbõkõ Şeyh Mehmed Efendi nin mahdûmu Said Efendi ve amcasõ altmõş yaşõnõ mütecâviz Şeyh Hâfi yi soğuğun şiddet ve karõn kesretine rağmen yalõn ayak ve başõ [açõk] olduklarõ hâlde tahammüllerinden fazla olarak eşya vesâ ire tahmîl ile angarya sûretiyle uzun mesâfelere kadar nakliyâtda istihdâm etdiklerini gördüğünü söyledi. Onun üzeri Bitlis e gitmeğe cesâret edemediğimden geri avdet etdim. - Bu bâbda daha kimlerin ma lûmâtlarõ vardõr? - Bitlis in Hersan mahallesinden olup hâlen Mardin in Kabala karyesinde muhâcereten mültecî sõfatõyla ikâmet etmekde bulunan Pasinlizâdelerden Ali bin Süleyman ve mahalle-i mezbûreli Abdürrezzak oğlu Kâmil in ma lûmâtlarõ vardõr. Bunlardan tahkîk ediniz. Zâten arzetdiğim bu silsile-i vekâyi i dahi bana söyleyen merkûm Ali bin Süleyman dõr. - İfâdenizi tasdîk ediniz. - İfâdem doğrudur. Fî 24 Mayõs sene [1]332 Müstantõk Kâ im-i makâm Muhbir Şuayb Şükrü Fehmi Haydar bin Îsa Van vilâyeti dâhilinde Muradiye kasabasõ ahâlîsinden ve kasaba-i mezkûre meclis idâre a zâsõndan iken hâlen Savur un Kõlletkarye karyesinde mültecî sõfatõyla ikâmet etmekde olduğunu söyleyen Fehim Bey ibn-i Kahraman Bey in bu husûsda ma lûmâtõ olduğu istihbâr edilmekle muhlifen zabtolunan ifâdesidir. Fî 28 Mayõs sene [1]332 - Rus ve Ermeni çetelerinin ahâlî-i Müslimeye karşõ icrâ-yõ zulm ve ta addiyât etdiklerine dâ ir ne ma lûmât ve meşhûdâtõn varsa doğru söyle! - Tahmînen hâtõrõmda kaldõğõna göre, geçen sene şehr-i nisanõ zarfõnda ekserîsi Ermeni olmak üzere külliyeti Rus ve Ermeni çetelerinin Bayezid sancağõna ve oradan Muradiye kazâsõnõn üç yüz pâre kurâyõ hâvî bulunan Abağâ nâhiyesi kurâsõna yayõlarak rast geldikleri ahâlî-i Müslimeyi kendilerine teslîm olmalarõna rağmen katli âmlar îkâ ile Muradiye üzerine gelmekde olduklarõ anlaşõldõ. Teslîm olmuş olsak bile bize de aynõ sûretle katli âm icrâ edeceklerini his ve derk etmiş bulunduğumuz cihetle teslîm olmağa cesâret edemeyip hemen derhâl nefs-i Muradiye ve civâr kurâ ahâlîsi hicret etmeğe karâr vererek Erciş kazâsõna doğru yola çõkdõk. Bir tarafdan kasaba ahâlîsi kasabayõ terkle çõkõyor, diğer tarafdan katli âmdan kurtulan Abağa nâhiyesi kurâsõnõn takrîben on bin nüfûsdan ibâret

178 İSMET BİNARK bulunan ahâlîsinin dahi Muradiye kasabasõna gelip ilticâ ediyordular. Biz ki Muradiye kasabasõ ahâlîsi Muradiye kazâsõnõn merkezi olan Bârgîrye den gündüz sabahleyin çõkdõk. O günün akşam vaktinde an-asl Rus tebe asõndan olup çokdan beri Bayezid sancağõnda ticâretle me lûf bulunan meşhûr Surp (?) nâm Ermeninin kumandasõndaki büyük bir Ermeni komite çetesi yetişerek Muradiye ye ilticâ eden ahâlî-i merkûmeyi tamamen katl ve imhâ eylediklerini, ahîren nasõlsa kurtulup bize hikâye etdiler. Esnâ-yõ hicretde yolumuza tesâdüf eden Van merkez kazâsõna tâbi Canik nâhiyesine merbût İpekçe [İkice] ve Muradiye kazâsõnõn Kömüs karyelerine muvâsalatõmõzdan evvel mezkûr Kömüs karyesi muhtârõnõn oğlu Sâlih Bey bize tesâdüf etdi. Kendisinden istifsâr-õ keyfiyyet etdiğimizde; karyeleri zâten evvelce Ermeni ve Ruslar tarafõndan hîn-i işgâlde nasõlsa gûyâ bildik ve tanõdõklarõ bulunan bir kaç Ermeninin delâletiyle ahâlî-i karye himâye ve sahâbet edilerek teslîm olmuş olan ahâlîyi bir derece ta arruz ve tecâvüzden masûn olarak serbest bõrakmõş iseler de o günlerde bizim ordumuzun ileri harekâta devam etmekde olduğunu haber alan Vanlõ meşhûr komite re îsi Avram õn çetesi Van dan Rus hudûduna doğru esnâ-yõ ric atlerinde evvelce teslîm olmuş olan umûm karyeleri ahâlîsini katl ve i dâm ve hatta bâzõ çocuklar dahi hayyen ekmek tabhõna mahsûs olan tandõr ta bîr olunan fõrõnlara ilkâ ile ihrâk eylediklerini ve nasõlsa yalnõz kendisi kurtulabildiğini nakl ve hikâye etdi. Sâlih Bey dahi berâberimizde olduğu hâlde ibtidâ İkice karyesine muvâsalatõmõzda yetmiş seksen hânelik sõrf İslâmdan ibâret bulunan bu köy ahâlîsini umûmiyetle katl ile köyde ferd-i vâhid kalmadõğõnõ ve oradan Kömüs karyesine de geldiğimizde, bu köy dahi yüz hânelik İslâm olan ahâlîsini katli âm eylediklerini ve hakîkaten birçok çocuklarõ dahi tandõrlara sokup diri diri olarak yakmõş olduklarõnõ her iki karyenin müte addid mahallerinde yõğõn hâlinde birikdirilmiş insân na şlarõndan ve tandõrlarda muhterik olup re yü l-ayn meşûdumuz olan iskelet hâlinde kalmõş insân na şlarõndan anladõk. Hatta bu Kömüs karyesi ahâlîsinden dahi nasõlsa bir kaç kadõn ve çocuk kurtulup bize iltihâk etdiler. Civâr köylerden daha yirmi otuz hâne kadar gelip Kömüs karyesine ilticâ etmiş olduklarõ cihetle işbu katli âm esnâsõnda bunlarõn da ahâlî-i karye miyânõnda tamamen katledilmiş olduklarõnõ o kadõn va çocuklar söylediler. Bundan sonra vukû bulan vekâyi ve fecâyi den ma lûmâtõm yokdur. - İfâdeni okuyorum, doğru ise tasdîk et! - İfâdem doğrudur, tasdîk ederim. Fî 28 Mayõs sene [ ]332 Müstantõk Kâ im-i makâm Kõllet karyesinde mukîm Muradiyeli Şuayb Şükrü Fehmi Fehim Bey ibn-i Kahraman Bey An-asl Muradiye kazâsõna tâbi Kõzõlkilise karyesinden olup hâlen Savur un Kõllet karyesinde mültecî sõfatõyla mukîm kõrk beş yaşõnda olduğunu söyleyen

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 179 Molla Mehmed bin Abdurrahman õn muhlifen zabtolunan ifâdesidir. Fî 28 minh. - Rus ve Ermeni çetelerinin ahâlî-i Müslimeye karşõ icrâ-yõ mezâlim ve ta addiyat eylediklerine dâ ir ne gibi ma lûmât ve meşhûdâtõn varsa doğru söyle! - Üç yüz otuz bir senesi şehr-i Nisan õ zarfõnda Rus ve Ermeni çeteleri Bayezid sancağõndan kazâmõzõn Abağa nâhiyesi kurâsõna dâhil olarak katli âmlar îkâ etmekde olduklarõ şâyi oldu. Derhâl karyemiz ve civâr kurâ ahâlîsi hâzõr olarak hicret sûretiyle yola çõkdõk. Hatta haydaran aşîreti rü esâsõndan Mehmed Sõddõk Bey dahi aşîreti efrâdõ ve biz birleşerek Sor dağõna gelinceye kadar üç gün muhârebe etdik. Mehmed Sõddõk Bey esnâ-yõ harbde şehîd oldu. Ahîran mezkûr çeteler tekrâr Rus ve Ermeni çeteleriyle bir misli derecesinde takviye edilerek daha ziyâde mukâvemet etmeye muktedir olamadõğõmõzdan harbden kurtulabilenler teslim olduk. Teslîm olmaklõğõmõza rağmen yine birçok ahâlîmizi öldürdüler. Kõsm-õ mütebâkîsi bir müddet dağlarda kemâl-i emniyyetle çoluk ve çocuklarõmõzla imrâr-õ vakt etdik. Bir müddet sonra Ermeni ve Rus kuvvetlerinin Van dan münhezimen esnâ-yõ ric atlerinde evvelce teslîm olmalarõ hasebiyle serbest bõrakõlan ahâlî-i Müslimeden tesâdüf etdikleri eşhâs-õ aceze, nisvân, sõbyâna katli âm icrâ ve daha kuvvetli olanlarõ tutup esîr sõfatõyla Muradiye ye kadar getirdiler. Kalabalõk bir Müslüman kâfilesiyle bizi de getirip altõ gün kadar Muradiye de habs kaldõm. Hatta o kâfile miyânõnda başka yere yakaladõklarõ üç kişiyi Yahûdî olduklarõnõ anlamadõlar, salõverdiler. Altõ günden sonra diğerlerimizi dahi habshâneden çõkarõp başka tarafa götürecekleri esnâda Van dan ileri harekâtõna devam etmekde olan şânlõ Ordu-yõ Hümâyûnumuzu gören Rus ve Ermeni kuvvetleri derhâl kemâl-i telâş ile Muradiye den kaçmakda bulunduklarõ sõrada nasõlsa ben de bir taş arkasõna gizlenip kaldõm. Oradan yavaş yavaş â ileme mülâkî oldum. Â ilemle Muradiye kazâsõnõn Kömüş karyesine muvâsalatõmõzda Vanlõ çete re îsi meşhûr Aram õn çetesi tarafõndan yetmiş-seksen hânelik bu karye ahâlîsini evvelce teslîm olduklarõ hâlde esnâ-yõ ric atlerinde kâmilen katleylediklerini gördük ve işbu katli âm esnâsõnda köyde hâzõr bulunan muhtârõn oğlu Salih Bey o civârda bulunduğumuz yaylaya gelerek bu fecâyi i başkaca hikâye ve kendisi dahi bir su kuyusunda ihtifâ ederek kurtulduğunu beyân etdi. - Sâlih Bey hâlen nerededir? - Nerede olduğunu bilemiyorum. -Başka ma lûmâtõn var mõ? - Hayõr - İfâdeni doğru ise tasdîk et! - İfâdem doğrudur, tasdîk ederim.

180 İSMET BİNARK Fî 28 Mayõs sene [1]332 Müstantõk Savur Kâ im-i makâmõ Kõllet karyesinde mültecî sõfatõyla Şuayb Şükrü Fehmi mukîm Muradiye nin Kõzõlkilise karyeli Molla Mehmed bin Abdurrahman

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 181 Ek-16 (Tamamõ 22 sayfa olan orijinal belgenin, örnek olmak üzere ilk sayfasõna yer verilmiştir.) Ermeni çetelerinin ve Ruslar õn Bitlis ve civarõnda halka yaptõklarõ katliâm ve soykõrõmõ gözler önüne sermektedir.

182 İSMET BİNARK Bâb-õ Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyeti Kõzõlmescid mahallesinden Kalkancõ oğlu Osman Ağa nõn ifâdesidir. Komiteci Ermeniler tarafõndan kasõğõ süngü ile cerhedilmiş, elli sekiz gün habsedilmişdir. Bir buçuk yaşõnda oğlu Abdülbâki sâhibsiz sokaklarda kalarak soğukdan incimâd etmiş ve ölmüşdür. Hânesinde bulunan her türlü eşya yağma edilmişdir. Yarasõ iltiyâm buldukdan sonra en müşkil hizmetlerde angarya sûretiyle kullanõlmõşdõr ve on dört lira da parasõ alõnmõşdõr. Kõzõlmescid mahallesinden Hadid bin Feyzullah. Ruslar tarafõndan sol memesinden kurşunla cerhedilmiş ve hânesi yağma edilerek angaryada kullanmõşlardõr. Zeydan mahallesinden Pirmuslu oğlu Mustafa Efendi bin Ömer Efendi. İki ay habsedilmiş ve hânesi yağma edilerek on üç yaşõndaki oğlu Şevket gâ ib olmuş, hayat ve memâtõ mechûl kalmõşdõr. On mecidiye ile beş lira ve elli guruş mağşûşe parasõ alõnmõşdõr. Zeydan mahallesinde Şeyh Yusuf Efendi bin Süleyman Efendi. Ruslar tarafõndan 27 Mecidiye, 40 çeyrek, bir sâ ati alõnmõş ve hânesi yağma edilmişdir. On yaşõndaki oğlu Mehmed Nûri gâ ib olmuş. Hersan mahallesinden Hurlulu Reşid oğlu Mehmed. Vâlidesi elli yaşõndaki Nigar nâm kadõnõ kama ile kesmişler. Dayõsõ oğullarõ olup kendi hânesinde bulunan Güvey, Hasan, Hüseyin ve Ahmed Ağa nâm kimsenin bu hânedeki kõzõ ma sûmeyi kõlõç ve kama ile kesmişler. Cenâzeleri köpekler tarafõndan dağõdõlmõş, kõsmen kemikler hâlen mevcûddur. Merkûm Mehmed in hânesi yağma edilmiş, altmõş gün habsedilerek angaryada kullanõlmõş ve din ve îmânõ şetmedilerek defâ atle darbedilmişdir. Ek-16 Ermeni çetelerinin ve Ruslar õn Bitlis ve civarõnda halka yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõmõ; câmi, medrese, tekke, ziyâretgâhlarõ tahrip ve tahkir ettiklerini, resmî daire, köprü, hamam ve benzerini de tahrip ederek, halkõn malõnõ gasb ve yağmaladõklarõnõ ortaya koyan belgenin transkripsiyonlu metni.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 183 Ahlatlõ olup Kõzõlmescid mahallesinde mukîm Hüseyin oğlu Sâlih. Yetmiş yaşõndaki pederi Sâlih i Ruslar kõlõçla öldürmüşlerdir. Kendisini de kolundan ve kafasõndan kõlõnçla yaralamõşlardõr. Hânesindeki eşya kâmilen yağma edilmişdir. Ahlatlõ olup Zeydan mahallesinde Kasab oğlu Ahmed. On altõ yaşõnda Aslõ nâmõndaki kõzõnõn õrzõna cellâdâne bir sûretde tecâvüz etmek isteyen Ermenilere karşõ, nâmûsunu kemâl-i salâbetle müdâfa a eyleyip geceleyin asâkir-i Osmaniyye nezdine firâr ile tahlîs-i hayat ve nâmûs etmeğe teşebbüs eylemiş ise de, Ermeniler tarafõndan alçakcasõna katledilmişdir. Kendisi soyulmuşdur. Hersan mahallesinden Mahmud oğlu Resul. Hânesi yağma edilmişdir. Kendisinden yüz yirmi guruş alõnmõş, bir ay işkence ile habsedilmiş ve ahîren mezarcõlõkda, ba dehu bostancõlõkda istihdâm edilmişdir. Kõzõlmescid mahallesinden Safrasor Ağasõzâde Hüseyin oğlu Hasan. Hânesi yağma edilmiş ve müsinn bulunmak hasebiyle eser-i darbdan müte essiren üç mâh hastahânede kaldõkdan sonra çõkarõlmõş ve kemâl-i sefâletle bir hâneye habsedilmişdir. Taş mahallesinde İsmâil oğlu Mehmed. Doksan yaşõndaki pederi İsmâil kõlõnçla parçalanmõş, hânesi yağma edilerek iki ay habsedilmişdir. Aynülbârid mahallesinden Haso oğlu Bedri. On yedi yaşõnda bâkire kõzõ Fâtõma nõn cebren bikri izâle edilmiş ve hânesi yağma edilmişdir. Üç mâh habsedilerek ahîren darb ve işkence ile angaryada kullanõlmõşdõr. Ve dört yüz guruş kesesinden alõnmõşdõr. Kõzõlmescid mahallesinde Şâkir bin Mehmed. Hânesi yağma edilmiş, kendisi firâra muvaffak olmuşdur. Avih mahallesinden Mutki Mekteb Mu allimi Abdülhakim Efendi bin Molla Îsa Efendi. Kama ile kafasõ cerh edilmiş, gözlerine ağaç sokmak sûretiyle sakat edilmiş ve sağ kaburgasõ darb ile kõrõlmõşdõr. Kesesindeki on bir lirasõyla iki sâ ati alõnmõşdõr.

184 İSMET BİNARK Mahallebaşõ civârõnda Emine binti Musa Ağa. Zevci Bitlis İstînâf A zâ Mülâzõmõ Şaban Efendi geceleyin Ermeniler tarafõndan sûret-i fecî ada katledilmiş, on sekiz beşibirlik, elli adet lira, yüz elli adet baş altunu, dört kemer, dört altõn küpe, yirmi sekiz adet yüzlük banknot cebren alõnmõş ve hânesinde bulunan bütün eşya yağma edilmiş, kõzõ on beş yaşõndaki Nâciye nin cebren bikri izâle, Emine Hanõm õn pederi Musa şiddetle darbedilerek katl, amucazâdesi Gülperi nâm kadõn dahi Ermeni kadõnlarõ tarafõndan darbedilerek katledilmişlerdir. Emine Hanõm õn boğazõ kertebatla ip ile kõsdõrõlmak sûretiyle bir kaç def alar ölümle tehdîd ve darbedilmişdir. Taş mahallesinden Zülfü bint-i Sâdõk nâm kadõn. Kayõn vâlidesi Fidan ve kayõn birâderi Kâmil, kurşunla katl ve hânesi yağma edilmişdir. Taş mahalleli Âişe bint-i Abdullah. Zevci Kâmil ve üç aylõk çocuğu mâ sûm Şerif ve hânesindeki Rukiyye nâm kadõn, kurşunla gâyet fecî bir sûretde katledilmiş ve cenâzeler köpekler tarafõndan parçalanmõşdõr. Hânesi yağma ve kendisi sol budundan kurşunla cerhedilmiş ve cerîhasõ el-ân mevcûd bulunmuşdur. Beş lira on iki mecidiyesi cebren alõnmõşdõr. Taş mahalleli Münteha bint-i Molla Abdullah. Oğlu Fâris cebren hâneden alõnõp götürülmüş, hayat ve memâtõ mechûldür. Fâris in on yaşõndaki oğlu Kadir ve on iki yaşõndaki Tevfik, kurşunla katl ve on yaşõndaki Şerif, Ermeniler tarafõndan duvara vurulup kafasõ çizmelerle tüfenk dipçikleriyle ezilmek sûretiyle vahşiyâne bir şekilde katledilmişdir. Dayõsõ Tâhir in oğlu Dursun un zevcesi Mintan ve Kişmiş ve Zinet nâm kadõnlarõn õrzõna ta arruz edilmiş ve Zinet nâm kadõn, defâ atle cebren götürülüp fi li şenî icrâ edilmiş ve amcazâdesi Esad dahi kõlõçla parça parça edilmişdir. Ve hânesi eşyasõ kâmilen yağma edilmiş ve her türlü vahşetler bu hâne hakkõnda irtikâb olunmuşdur. Kõzõlmescid mahallesinde Âdilcevazlõ Mecidiye bint-i Ayn nâm kadõn. Çekiçle başõ birkaç yerinden cerhedilip gözleri sakat edilmişdir. Zeydan mahallesinden Fâtõma bint-i Mustafa nâm kadõn. Nâmûsuna tecâvüz edilmek istenildiğinden müdâfa ada bulunmuş olduğu için, kafasõ dört yerinden değnekle darbedilip sol kolu kõrõlmõş, yüzünden ve sol kolunun iki yerinden kurşunla cerhedilmiş, üç lira, bir çift bilezik götürülmüşdür.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 185 Taş mahallesinde mukîm Mekteb-i Rüşdî mu allimlerinden Hacõ Ömer Efendi. Yetmiş lira ve sâ at kendisiyle refîkasõndan alõnmõş, bütün eşyasõ gasb, son zamanlarda Ermeniler, nezdine gidip para taleb etmişlerse de olmadõğõndan tazyîk edildiği. Zeydan mahallesinde Molla Ali Kadõzâde Fâzõl õn kerîmesi Elmaset. Düşmanõn şehre duhûlü esnâsõnda firâr eder iken arkasõnda bulunan altõ yaşõnda ve Eyyub nâmõndaki mahdûmu katledilmiş ve kendisi Ruslar tarafõndan kaldõrõlõp Kõzõlmescid mahallesine getirilmişdir. Kõzõlmescid mahallesinde Erzurumlu Hünkar Hanõm. Kocasõ, Vergi Kalemi Odacõsõ Şükrü Efendi esîr-i harb olarak götürüldüğü ve Hoca Ömer Efendi nin hânesinde bulunduğu esnâda Ermeniler tarafõndan beş lira cebren alõnmõşdõr. Ahlat õn Erkizan [Erkezen] mahallesinden olup Kõzõlmescid mahallesinde mukîme Âişe bint-i İbrâhim. Nezdinde bulunan kayõn birâderinin mahdûmu Halil in babasõ Kadri katledilmişdir. Ahlat õn Erkizan [Erkezen] mahallesinden olup Kõzõlmescid mahallesinde mukîm Mahmed bin Yakub. Düşmanõn şehre duhûlü esnâda Arap köprüsü civârõnda, kurşunla sol omuz başõndan mecrûh olduğu ve henüz i âde-i âfiyet etmediğini söylemişdir. Kömüs mahalleli Zeyneb bint-i Mehmed. Düşmanõn şehre duhûlü esnâda on altõ yaşõnda Arif nâmõndaki oğlu katl ve kendisi kurşunla ve on iki yaşõnda Hâlid nâmõndaki oğlu, altõ yerinden süngü ile cerhedildikleri. Kömüs mahalleli Abdülgani bin Selim. Düşmanõn şehre duhûlü esnâda 19 yaşõndaki birâderi Abdülbâki yi esîr ederek götürüldüğü, üç sâ atlerini ahz ve şehirden çõkdõklarõ sõrada, pederi Selim i de Kõzõl câmi -i şerîfi önünde katledildiği ifâde edilmişdir. Hersan mahallesinden Hanife bint-i Halil. Kõlõçla tehdîd edilerek 30 lira-i nakdî ile sâ ir huliyyâtõ cebren alõnmõşdõr.

186 İSMET BİNARK Kõzõlmescid mahallesinden Münevver bint-i Veli. Düşmanõn şehre duhûlü esnâda on beş yaşõnda kõzõ Nasibe, Ermeniler tarafõndan alõnõp götürülmüş ve nâmûsuna tecâvüz edilmişdir ve kocasõ Mehmed Şirin nâm şahsõ da esîr-i harb olarak götürülmüş ve huliyyâtõ alõnmõşdõr. Zeydan mahalleli Sultan bint-i Veli. Esnâ-yõ istîlâda birâderi asker Ömer ile berâber şehirden çõkar iken Tahşot civârõnda, birâderi katledildiği ve kendisi esîr düşdüğü söylenmişdir. Kõzõlmescid mahallesinden Sultan bint-i Molla Süleyman. Düşmanõn şehre duhûlü esnâda Ermeni ve Ruslar hânesine giderek kocasõ Hoca Yusuf dan, tazyîk sûretiyle para taleb ve on lira, iki sâ at ve kemeri ile bilezikleri almõşlar ve ihâfesinden kocasõ vefât etmişdir. Avih mahallesinden Dilber bint-i Şemo. Düşman şehre girdiği esnâda kâ im birâderini altõ yaşõnda ve Beyaz nâmõndaki kõzõ katl ve kerîmesi on yaşõndaki Sultan õn cebren bikrini izâle etmişlerdir. Zeydan mahallesinden Dilber bint-i Mehmed. Düşmanõn şehre duhûlü esnâda kocasõ Hakverdi, kurşunla cerhedilmiş ve boğazõndan kesilmişdir. Düşmanõn hîn-i istîlâsõnda tahlîs-i nefse muktedir olamadõklarõndan dolayõ, Bitlis de kalõp Ruslarõn ve Ermeni çetelerinin ta arruzât ve tecâvüzâtõna dûçâr olan ahâlî-i İslâmiyye tarafõndan ifâde edilip ma a l-kasem huzûrumuzda zabtedilen işbu ifâdât tarafõmõzdan tasdîk olunur. Fî 30 Temmuz sene [1]332 Kazâzlar Şeyhi Hacõ Melikzâde Molla Îsazâde Şeyh Yusuf Şeyh Yusuf Abdülhakim Rüşdiye-i Askeriyye Polis Müdîri Vekîli Bitlis Mektûbî Vekîli Arabî Mu allimi M. Arif Hakkõ Ömer Hulusi Hersan mahalleli Kalalõzâde Dursun Efendi. Pederi seksen yaşõndaki Hulefâ-yõ Nakşibendiyye den Haydar Efendi, Ermeniler tarafõndan kama ile doğranmak sûretiyle şehîd edilmiş ve cesedinin

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 187 bazõ parçalarõ ve bir kolu kanlõ elbiseleri içinde bulunmuşdur. Hânesindeki eşya kâmilen yağma edilmişdir. Mahallebaşõnda mukîme ve anasõ Sâniye bint-i Mustafa. Kurşunla altõ yaşõnda Nâciye nâmõndaki kerîmesi katl ve vâlidesi Sinem den altõ lira gasb ve Bekir nâmõndaki birâderi esîr edilerek götürülmüşdür. Âdilcevazlõ olup Kõzõlmescid mahallesinde mukîme on beş yaşõnda Hediye bint-i Reşid. Düşmanõn şehre girdiği esnâda Rus ve Ermeniler tarafõndan cebren bikri izâle edilmişdir. Avih mahallesinden Yadigar bint-i Şaban. On altõ yaşõnda birâderi Polad kurşunla katledilmişdir. Avih mahallesinden Zernişan bint-i Sayyad. Elli yaşõnda kâ in birâderi Hasan oğlu İzzet ve komşusu Ali nâm şahõslar kurşunla katledilmiş ve altmõş liralarõ cebren alõnmõşdõr. Kömüs mahalleli Kişmiş bint-i Hoca Şaban Efendi. Kocasõ bakkal Muhyiddin kurşunla katl ve yanõnda bulunan otuz altõnõ cebren alõnmõşdõr. Karçikan kazâsõ sâkinelerinden Güllü bint-i Sâlih. Kocasõ Osman katl ve on yaşõndaki mahdûmu Hacõ esîr edilmişdir. Kõzõlmescid Mahalleli Bedo bint-i Receb. On beş yaşõnda hafîdi Ali, kurşunla katledilmişdir. Avih mahalleli Cevahir bint-i Fehim. Sekiz yaşõndaki Gülbeyaz ve dört yaşõndaki Behiyye nâmõndaki kõzlarõnõ kurşunla katl ve mezbûreyi boynundan kurşunla arkasõndan da süngü ile cerh ve yirmi aded mecidiyesini ve bir aded Serkisof sâ atini ahzetmişlerdir. Kömüs mahalleli Mercan bint-i Abdurrahman. Kõrk yaşõnda Rahime ve kõrk beş yaşõnda Hanife ile kâ in birâderi Resul, hânede kurşunla katl ve altmõş lirasõ cebren ahzedilmişdir.

188 İSMET BİNARK Yako karyeli Hacõ bint-i Hâlid. Fâtõma nâmõndaki kõzõnõ kurşunla katl ve beş lirasõnõ cebren ahzetmişlerdir. Tatargâzî karyeli Fidan bint-i Andelib. Kocasõ Ârif esîr edilip götürülmüşdür. Patnos karyeli Telli bint-i Haso. On iki yaşõnda Sultan nâmõndaki kerîmesi kurşunla katledilmişdir. Kõzõlmescid mahalleli Gülsüm bint-i Mehmed Efendi. Kocasõ berber Şükrü yü süngü ile katl ve dâmâdõ bakkal Mehmed Ali yi esîr etmiş ve üzerinde bulunan bir mikdâr parasõnõ almõşlardõr. Kõzõlmescid mahallesinden Leyla bint-i İlyas. Mahdûmu Külhancõ Sâlih i kurşunla katletmişlerdir. Kõzõlmescid mahallesinden Karacazâde Abdülaziz bin Hacõ İsmâil. Babasõ Hacõ İsmâil ile birâderi İshak õ kurşunla katl ve altõ yüz liralarõnõ cebren almõşlardõr. Taş mahalleli Şeyh Abdülgani oğlu Şeyh Yusuf. Ermeniler tarafõndan darb ve tehdîd ve envâ -i işkence ile yirmi üç lira parasõ ve karõsõna â id elbise vesâ ir eşyasõ alõnmõş ve hânesi hedmedilmişdir. Hersan mahalleli Kalalõ oğlu Osman bin Yusuf. Kõzõ Medine nâm kadõn, Ermeniler tarafõndan darb ile eser-i darbdan ölmüş ve dâmâdõ Hâlid i ve oğlu Ali yi boğazõndan kama ile keserek katl ve hânesi yağma edilmiş ve on dört lirasõ kesesinden alõnmõşdõr. Ve komşusu bulunan Molla Mehmed i, oğlu Ziver i, kõzõnõ, kayõn vâlidesi Hezar õ, bacanağõ Resul ü ve hânesinde müsâfir bulunan Komas karyeli İbrâhim i, kõlõç ve kama ile kafalarõ kesilmek sûretiyle itlâf etmişlerdir. Ve Osman õn hânesine ilticâ eden Çüküs karyeli Reşid ve karõsõnõ, üç kõz ve üç erkekden ibâret çocuklarõnõ, yine kõlõnç ve kama ile katletmişlerdir. Yine Çüküs karyeli olup Hersan mahallesinde Osman õn komşuluğunda bulunan bir hâneye ilticâ eden Yusuf ve refîkasõyla altõ çocuğu fecî bir sûretde katl u itlâf edilmişdir. Hersan mahalleli Maksud oğlu Musa. Oğlu on dört yaşõndaki Hasan, Ermeniler tarafõndan tüfenkle katledildiği gibi

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 189 dört mecidiye parasõ alõnmõş ve hânesi yağma edilmişdir. Komşusu Haso oğlu Ahmed i, Ermeni çetesi tarafõndan baltalarla parçalanmõşlardõr. Ve Musa nõn kâ in birâderi Sâlih bin İbrâhim, tüfenk kurşunuyla elleri bağlanmak sûretiyle katledilmişdir. Taş mahalleli Haydar oğlu Hasan. Ermeniler tarafõndan kafasõ kamalarla cerhedilerek kesesinden 67 lirasõ alõnmõşdõr ve kendisi üç ay habsedilmişdir. Taş mahalleli Rõdvan oğlu Sufi Hâlid. Hemşîreleri Hanife ve diğeri Rahime ve birâderi Resul, birâderi Mehmed in çocuklarõ; Yusuf, Cemil, Hamid ve Horsi nâm mâ sûm ve mâ sûmeler kõlõnç ve balta ve kamalarla Ermeni çeteleri tarafõndan fecî bir sûretde katledilmişdir. Yüz yirmi liralõk ziynet, altõn ve lirasõ ve otuz iki beşi birliği alõnmõş, hânesi yağma edilmişdir. Taş mahallesinden Sadõk oğlu Polad. Oğlu yedi yaşõnda Yusuf, refîkasõ Nazlõ bint-i Rüstem ve kõzlarõ; Nesibe, Hâdiye ve birâderinin haremi Sultan, Ruslarla Ermeni çeteleri tarafõndan kõlõnç ve kama ile parçalanmõş ve kesesinden yetmiş aded lirasõ alõnmõş ve hânesi yağma edilerek hânesi yakõlmõşdõr. Vanlõ olup Mahallebaşõ nda mukîm ihtiyâr Hasan Ağa. Darb ve işkence edilmiş ve elbiseleri yõrtõlarak beş yüz guruşu alõnmõşdõr. Hersan mahalleli Hatibzâde Molla Hamza bin Molla İbrâhim. Amucazâdesi Haydar Efendi nin oğlu Abdülmecid ve Abdülaziz, Ermeniler tarafõndan kurşunla katledilmişdir. Diğer amucazâdesi Halife Molla Ali oğlu on beş yaşõnda Mehmed ve iki refîkasõ Cevahir ve Zeyneb in nâmûslarõna tecâvüz ve kõzlarõ Huri ve Sabriye nin bikrleri izâle ile mükerreren fi l-i şenî icrâ edilmek sûretiyle cümlesi kõlõnç ve baltalarla katledilmişdir. Ve hânesinde müsâfireten mukîm Malazgird in Tendürek karyeli Fakõ Mehmed iki oğlu, iki kõzõ ve refîkasõ, yine Ermeni çeteleri tarafõndan Hersan mahallesinde telgraf müdîrlerinden Resul Efendi, hânesinde parçalanmõşdõr. Ve Molla Hamza nõn elli beş lirasõ kesesinden alõnmõş ve kõzõnõn huliyyât ve elbisesi ve hânesi yağma edilmişdir. Hersan mahalleli Bedir bin Süleyman. Birâderi Molla Resul Ermeni çeteleri tarafõndan tüfenk kurşunuyla katledilmiş, yedi lira ve sâ ati cebren alõnmõşdõr. Hemşîresi Yadigar ve Feride nin huliyyâtõ alõnmõşdõr.

190 İSMET BİNARK Zeydan mahalleli Reyhan bint-i Ömer. Zeyci Musa kõlõnçla öldürülmüşdür. Taş mahalleli Zülfinaz bint-i Îsa Ağa. Oğlu Abdülhamid kafasõ parçalanmak sûretiyle katledilmiş ve yirmi lirasõ kesesinden alõnmõşdõr. Aynülbârid mahalleli Zeyneb bint-i Hâlid. Kõzõ Hanife ve dâmâdõ Memi, Ermeni çetesi tarafõndan kama ile katledilmişdir. Hersan mahalleli Cevahir bint-i Hacõ Ali. Oğlu Mehmed Said kurşunla katledilmiş ve kõrk aded güllü altun ve gümüş kemer ve altun küpesi ve yirmi üç mecidiyesi alõnmõşdõr. Hersan mahalleli Kişmiş bint-i Osman Bey. Hânesi Rus ve Ermeni çeteleri tarafõndan yakõlmõş, kõzõ Zinet, hafîdesi altõ yaşõnda Âliye, oğlu yedi yaşõnda Mehmed Sâlih, hâne derûnunda ihrâk edilmişdir. Oğlu on beş yaşõndaki Osman, esîr-i harbolarak götürülmüşdür. Hafîdi beş yaşõndaki Necdet, Rus kumandanõ tarafõndan cebren alõnõp götürülmüşdür. Hersan mahalleli Yadigar bint-i Süleyman Çavuş. Pederi Süleyman Çavuş ve birâderi Resul, Ermeniler tarafõndan balta ve kõlõnçla katledilmiş, elli lira ve başõndaki ferâhîsi ve kesesinde yedi lirasõ ve bir çift altun küpesi alõnmõşdõr. Taş mahalleli Ayn ibn-i İsmâil. Pederi ihtiyâr İsmâil, Ermeniler tarafõndan katledilmiş, on üç lira otuz guruş ve sâ ati alõnmõşdõr ve iki ay habsedilmişdir. Taş mahalleli Ali bin Mehmed. On beş yaşõnda bulunan merkûm, Ermeniler tarafõndan üç yerinden kama ve süngü ile cerhedilmiş ve amcasõ Kâsõm, hâne derûnunda yakõlmõş ve amucazâdesi Hâlid ve Abdülkâdir i ve amcasõnõn karõsõ Rukiyye yi kõlõnçla kesmişler, yirmi lirasõnõ almõşlar, beş lira da Rukiyye nin cebinden çõkarõp almõşlar ve kendisinden iki lira, bir rovelver, bir sâ at alõnmõş ve hânesi tamamen yağma edilmişdir.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 191 Aynülbârid mahallesinden Mehmed bin Hamid. Sekiz yaşõnda bulunan merkûm Mehmed Ermeni çeteleri tarafõndan darb ve cerhedilmiş ve pederi Hamid esîr-i harbolarak götürülmüş ve amucalarõ Fâris ve İsmâil kama ve kõlõnçla parçalanmõşdõr. Zeydan mahalleli Kadri bint-i Cum a. Oğullarõ dört ve on dört yaşõnda Hüseyin ve Mehmed i kõlõnçla kesmişler ve kâ in birâderi Emin kurşunla katl ve hânesi yağma edilmişdir. Mahallebaşõ ndan Didar bint-i Receb. Ermeniler tarafõndan darb ve işkence edilerek hânesi eşyasõyla Sefer Beyzâde Kâmil Bey in emâneten bõrakõlan eşya-yõ beytiyyesi kâmilen yağma edilmişdir. Taş mahalleli Muhabbet bint-i Hacõ İsmâil. Zevci Kâsõm hasta yatakda iken tüfenk kurşunuyla katledilip hâne derûnunda ihrâk edilmişdir. Yirmi lirasõ alõnmõşdõr. Birâderi Hâlid dahi kapõ önünde asõlmak sûretiyle öldürülmüşdür. Dayõsõ karõsõ dul Rukiye yi de kõlõnçla kesmişler. Hersan mahallesinden Mercan bint-i Şâkir. Birâderzâdesi on beş yaşõndaki Yusuf u kama ile öldürüp hânesi ihrâk edilmişdir. Avih mahalleli Polad oğullarõndan Hâlid in zevcesi Minnetî. Zevci Hâlid ve yedi yaşõndaki Çerkes nâm oğlu, Ermeni çeteleri tarafõndan fecâ atle katledilmiş ve yirmi lirasõ alõnmõşdõr. Zeydan mahalleli Besi bint-i Süleyman. Zevci Abdullah ve Besi nin birâderi Ma ruf ve Reşid ve görümü bâkir Feriha nâm kõz, Ermeni çeteleri tarafõndan katledilmişdir. Hamtos mahalleli Yadigar bint-i Hasan. Oğlu on sekiz yaşõndaki Abdülbaki, Ermeniler tarafõndan alõnõp götürülmüş ve hânesi yağma edilerek kendisinden on lira alõnmõşdõr. Avih mahalleli Cemile bint-i Bekir. Sekiz yaşõnda bulunan mezbûrenin anasõ Hezar, Ermeniler tarafõndan katledilmiş ve hâneleri yağma edilmişdir. Mahallebaşõ ndan Hayriye bint-i İbrahîm. Ermeni çeteleri tarafõndan cebren bikri izâle ve Rus efrâdõ tarafõndan defâ atle

192 İSMET BİNARK nâmûsuna tecâvüz edilmişdir. Bir lirasõ, saç bağlarõ, elbise vesâ ir eşyasõ kâmilen alõnmõşdõr. Kõzõlmescid mahalleli Kûy (?) bint-i Şero. Zevci Mehmed Ali hasta iken Ermeni çeteleri tarafõndan katledilmişdir. Marmutlu mahallesinden Şöhret bint-i Mehmed. Dokuz yaşõndaki oğlu Müştak ve dört yaşõndaki Hikmet, Ermeni çeteleri tarafõndan kõlõnçla katledilmişdir. Cebinden beş lirasõ alõnmõş ve hânesi yağma edilmişdir. Ahlatlõ olup Hamtos mahallesinde mukîme Hamail bint-i Abdülaziz. Oğullarõ Ali ve Şâkir Ermeniler tarafõndan kurşunla katledilmiş ve hafîdesi on yaşõnda Pâkize nin kolunu ve kulağõnõ kesmek sûretiyle katledilmişdir. Gelini Hamail tüfenk ile cerhedilerek eser-i cerhden beş gün sonra öldürülmüşdür. Tatargâzî karyeli olup Diyarbekir cihetine gitmek üzere Bitlis den geçmekde iken Ermeni çeteleri tarafõndan der-dest edilen Sâfiye. Zevci Süleyman, kõzlarõ sekiz yaşõndaki Emetullah ve memedeki Redikal (?) nâm sabiyye kõlõnçla Ermeni çeteleri tarafõndan parçalanmõşdõr. Oğlu Abdülkerim gâ ib olmuşdur. Eşyasõ yağma edilmişdir. Hamtos mahallesinde mukîme Âdilcevaz õn Manik karyeli Fidan bint-i Musa. Zevci Abdülmecid darb ve cerhedilerek esîr-i harbolarak Ermeniler tarafõndan götürülmüşdür. Azâd karyeli olup Diyarbekir cihetine gitmek üzere Bitlis den geçmekde iken Ermeni çeteleri tarafõndan der-dest edilen Subera bint-i Amo. Gelini Medine ve on beş yaşõndaki oğlu Abdülbaki, Ermeniler tarafõndan cebren götürülmüşdür. Eşyasõ alõnmõşdõr. Kerekoğlan karyeli olup Kömüs mahallesinde mukîme Zarife bint-i Süleyman. Birâderleri Ali ve Memi, Ermeni çeteleri tarafõndan katledilmiş ve eşyasõ kâmilen gasbolunmuşdur. Dedeli karyeli olup Kurubulak mahallesinde mukîme Abanî bint-i Hasan. Zevci Haso, kâ in birâderi Süleyman ve haremi Harime Rus ve Ermeni çeteleri tarafõndan kõlõnçla kesilmiş ve yirmi lirasõyla eşyasõ gasbedilmişdir. Ahlatlõ olup Kurubulak mahallesinden Minnetî bint-i İbrâhim.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 193 Pederi ihtiyâr İbrâhim, kardeşi Mecid, Ermeni çeteleri tarafõndan kõlõnçla kesilmişdir. Eşyasõ ve dört yüz guruşu alõnmõşdõr. Taş mahalleli Cemile bint-i Hüseyin. Zevci İbrâhim ve oğlu on iki yaşõndaki Sayyad [veya Seyyid] Ermeni çeteleri tarafõndan katledilmiş ve üç lirasõ alõnmõşdõr. Nâhoşnûd mahalleli Zinet bint-i Nûri. Kardaşõ Hâlid i kurşunla Ermeniler katletmişler, iki yüz guruşunu almõşlar. Dedeli karyeli olup Kurubulak mahallesinden Gürnaz bint-i Haso. Babasõ Haso, birâderi 15 yaşõndaki Cemşid, vâlidesi Amo, birâderi dört yaşõndaki Ahmed, kõlõnçla, kurşunla katledilmiş, on iki lirasõyla eşyasõ alõnmõşdõr. Şamlõ olup Kõzõlmescid mahallesinde Esma bint-i Hacõ Mustafa. Oğlu mahkeme başkâtibi İzzet Efendi Ermeniler tarafõndan katledilmiş, on beş lirasõyla sâ at ve eşya-yõ beytiyyesi kâmilen yağma edilmişdir. Mabekor mahalleli Fâtõma bint-i Mehmed Efendi. Oğlu on yaşõndaki Necmeddin, Ermeniler tarafõndan katledilmiş, kocasõ İsmâil eser-i darbdan altõ aydõr yatakda hareketden mu attal bir hâlde bulunuyor. Üç yüz lirasõ ve başõndaki altmõş altunu ve ferâhîsi, beş sâ at ve üç bilezik ve eşya-yõ beytiyyesi tamamen alõnmõşdõr. Zeydan mahalleli Kişmiş bint-i Ahmed. Pederi Ahmed i Ermeni çeteleri kõlõnçla kesmişler ve beş lirasõnõ almõşlar. Tatargâzî karyeli olup Bitlis den geçmekde iken Ermeni çeteleri tarafõndan der-dest edilen Sâliha bint-i Memi. Birâderler Hâmi ve Hamza ve oğlu dokuz yaşõnda Sâlih ve altõ yaşõndaki Sâbit ve dört yaşõndaki Sultan, Ermeni çeteleri tarafõndan kõlõnçla kesilip parçalanmõşdõr. Tatargâzî karyeli Elmaset bint-i Abdülgafur. Oğlu on beş yaşõndaki Said esîr edilip Ruslar tarafõndan götürülmüşdür. Zevci Hüseyin, kõlõnçla Ermeniler tarafõndan katledilmişdir. Malazgird in Şirvanşeyh karyeli Râbia bint-i Hacõ.

194 İSMET BİNARK Pederi Hacõ ve vâlidesi Saray ve birâderinin zevcesi Leyla, birâderi on yaşõndaki Sabri ve memedeki birâderi Şebab ve halasõ Horzi ve hemşîresi Cemile, Ermeni çeteleri tarafõndan katledilmişdir. Malazgirdli Nuran bint-i Şebab. Pederi Şebab Ermeniler tarafõndan gâ ib edilmişdir. Avih mahalleli Nigar bint-i Polad. Kocasõ Ermeniler tarafõndan kama ile kesilerek otuz lirasõ alõnmõş, hânesi yağma edilmişdir. Kõzõlmescid mahallesinde Papir sokağõnda. Dâvud un haremi Fâtõma ve iki oğlan, bir kõz çocuğuyla Dellak Nezir in haremi ve baldõzlarõ Fâtõma ve Hâdiye ve Fâtõma nõn iki kõz ve bir oğlan ve Hâdiye nin bir kõz, bir oğlan çocuklarõ ve Kömüs mahalleli Hasan õn zevcesi ve kâ in vâlidesi ve kõzõ Ermeni çeteleri tarafõndan götürülmüşdür. Ve üserâdan Kürümzâde Habib Efendiyle Emrullah nâmõndaki çocuk, katl u itlâf ve Alemdar köprüsü civârõnda Hacõ Rüstem in on iki yaşõndaki kõzõnõn cebren bikri izâle edilmişdir. Aynülbârid mahalleli Abdülhamid in haremi Âişe bint-i Ahmed. Zevci Abdülhâmîd, oğullarõ altõ ve iki yaşõnda Şevket, Latif, İhsan, Ermeni çeteleri tarafõndan götürülmüşdür. Hânesi yağma edilmişdir. Komus mahalleli İbrâhim Halil zevcesi Gürcü bint-i Ahmed. Nâmûsuna Ermeniler tarafõndan tecâvüz edilmiş, kâ in birâderi Îsa Efendi nin oğlu on yedi yaşõnda Abdülbâki, Ermeni çeteleri tarafõndan götürülmüş ve hânesi yağma edilmişdir. Aynülbârid mahallesinden Âişe bint-i Sülin. Ermeniler tarafõndan kafasõ ve dişleri kõrõlmõş ve hânesi yağma edilmişdir. Aynülbârid mahalleli Yadigar bint-i Bayram. Ermeni çeteleri tarafõndan hânesi yağma edilmişdir. Zevci Polad Efendi götürülmüşdür. Taş mahalleli Cemile bint-i Feyzi Bey. Zevci Mehmed ve kâ in birâderi Mikdad õ Ermenilerle Ruslar katletmişler ve cenâzelerini yakmõşlar. Hânesi yağma ve ihrâk edilmiş, hânesi kapõsõ yangõn

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 195 esnâsõnda Ermeniler tarafõndan bağlanõp tahlîs-i nefs için kendisini pencereden atarak kulağõndan mecrûh olmuşdur. Taş mahalleli Hanõm nâm kadõn, Ermeniler tarafõndan parçalanmõş ve hânesi yağma edilmişdir. Taş mahalleli Sufi Veli bin Receb. Amcazâdesi Keşiş ve kõzõ Hâdiye ve Cemile ve birâderzâdesi on beş yaşõnda Said ve on üç yaşõnda Hamid ve yedi yaşõnda Cemil ve beş yaşõnda Garib, Rus ve Ermeniler tarafõndan kõlõnç ve kama ile kesilmişdir. Ve hânesi yağma edilmişdir. Haremi Cemile den altmõş lira alõnmõşdõr. Taş mahalleli binâcõ Mahmud un zevcesi Nasibe nin kafasõ Ermeniler tarafõndan kesilmiş ve Nasibe nin beş yaşõndaki çocuğu Şükrü kõlõnçla kesildikden sonra, alet-i tenâsülü kat ile ağzõna sokulmuş ve on yaşõndaki Cemile nin gözleri oyulmuş ve kafasõ kesilmişdir. Avih mahalleli Râyişe bint-i Mustafa. Oğlu on beş yaşõnda Ali, on yedi yaşõnda İzzet, zevci Hasan, Ermeni çeteleri tarafõndan parçalanmõş ve kafalarõ el-ân mevcûddur. Avih mahalleli Kûy (?) bint-i Resul ve Kõlõç oğlu Haso ve oğlu İzzet, Mazoran Şeyhi Şeyh Ahmed Efendi ile zevcesi Şema ve hizmetcisi Kõrmõzõ, Ahmed oğlu Mehmed ve birâderi Mikdad ve Aşrzâde Fâris, birâderi Ahmed, üveği oğlu İzzet ve Aşrzâde Habib in karõsõ Zekiye, Polad oğlu İsmâil, birâderzâdesi Hâlid, sõvacõ Bolak oğlu Fethullah, Bayõndõr oğlu Hacõ Ali, mahdûmu Yusuf Ermeniler tarafõndan katledilmiş ve kõlõnçla parçalanmõşlardõr. Hacõ Yusufzâde Şemseddin in kõzõ on üç yaşõnda Melek ve Arafat õn vâlidesi Zülfinaz Ermeniler tarafõndan katledilmişdir. Meşkozâde Mahmud un kerîmesi Feride, korkusundan tecennün ederek kendisini asmak sûretiyle hûnhâr çetelerin elinden kurtarmõşdõr. Hersan mahalleli Maksud bin Kâsõm. Ruslar tarafõndan birâderi Süleyman õn on beş yaşõndaki kõzõ Güllü nün bikri izâle ve yirmi yaşõndaki Peri nin nâmûsuna tecâvüz edilerek ba dehu kõlõnç ve kama ile parçalanmõşdõr. Hânesi yağma edilmişdir. Hersan mahalleli Mehmed bin Hasan. Hânesinde misâfir seksen yaşõnda Mehmed isminde bir Kürd katl ve hânesi yağma edilmişdir.

196 İSMET BİNARK Hersan mahalleli Reyhan bint-i Şemseddin. Hânesinde misâfir Hizanlõ Fâtõma ve Van köylülerinden Ziynet nâm kadõnlarõn nâmûsuna Ruslar tarafõndan tecâvüz edilerek ba dehu katledilmişdir. Hersan mahalleli Batum bint-i Yusuf. Oğlu yedi yaşõndaki Tevfik, Ruslar tarafõndan esîr edilip götürülmüş ve hânesi yağma edilmişdir. Ve komşularõndan Azizo Neno nâm kadõnõn kocasõ Ruslar tarafõndan katledilmişdir. Hersan mahalleli Şöhret bint-i Mehmed. Ruslar tarafõndan oğlu Şefik esîr edilip götürülmüşdür. Hânesi yağma edilmiş ve kõrk yedi lirasõ cebinden alõnmõşdõr. Avih mahalleli Güllü bint-i Emrullah. Zevci Cihangir Ruslar tarafõndan katledilmişdir. On beş lira ve on beş mecidiyesi alõnmõşdõr. Avih mahalleli Ümmühan bint-i Abdülgafur Efendi. Hafîdi on altõ yaşõnda Polad, Ermeniler tarafõndan parçalanmõşdõr. Kömüs mahalleli Molla Velizâde Bilal bin Hasan. Ruslar tarafõndan katl ve hânesi yağma edilmişdir. Kömüs mahalleli Birâderzâde Mirze nin refîkasõ Gülçin bint-i Selam ve yine Birâderzâde Hacõ Mehmed in refîkasõ İffet bint-i Abdurrahman ve ortağõ Vanlõ Kadõn ve İffetin kõzõ ve Gülenzâde Fâris bin Eyyub ün refîkasõ Mahbube bint-i Yakub ve Dilanzâde (?) Polad õn refîkasõ Hano bint-i Ali ve Barutcuzâde Osman õn refîkasõ Ana bint-i İsmet ve küçük çocuğu Abdullah ve Güloğlu Molla Mahmud un kõzõ a ma Koşdu (?) ve Rüstem oğlu Şaban ve Kösezâde Hasan ve oğlu Süleyman ve Senco bin Şaban Ruslarla Ermeniler tarafõndan kõlõnç ve kama ve süngü ile parçalanmak sûretiyle katledilmişlerdir. Kömüs mahalleli Hamza Çelebizâde Haydar õn haremi Peru bint-i Abdullah Ermeniler tarafõndan götürülmüş ve Hamza Çelebizâde Fâris bin Yusuf ve haremi Kudret bint-i Ali Efendi ve Hamza Çelebizâde Ayo nun oğlu Halo nun haremi Sultan bint-i Abdullah ve yine o â ileye mensûb Ahmed in refîkasõ Cevahir binti Ömer Ağa Ruslar tarafõndan katledilmişdir. Ve Hamza Çelebizâde Veli Çavuş un hânesi Ermeni çeteleri tarafõndan bomba ile tahrîb edilmişdir.

ERMENİLER İN TÜRKLER E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 197 Kömüs mahalleli Fethullah õn kõzõ ve Nûri nin haremi Meryem Ruslar tarafõndan katledilmişdir. Zeydan mahalleli Reşid bin Cafer, birâderi Ali, birâderzâdesi Hâlid sûret-i fecî ânede katl, Hâlid in mahdûmu on beş yaşõnda Mehmed Sâlih esîr ve hâneleri yağma edilmişdir. Zeydan mahalleli Nûri bin Osman õn zevcesi Fâtõma ve altõ yaşõnda kõzõ Hürriyet, üç yaşõnda oğlu Abdulaziz esîr ve hâneleri yağma edilmişdir. Zeydan mahalleli Ömer bin Mehmed in karõsõnõ ve yedi yaşõnda kõzõ ve Resul bin Veli nin altõ yaşõnda oğlu, sekiz yaşõnda kõzõ Ruslar tarafõndan esîr ve eşyalarõ yağma ve Sofu İbrâhim sakat ve yetmiş yaşõnda olduğu halde ve zevcesi Âsiye ihtiyâre ve ma lûle bulunduğu halde katledilmişlerdir. Zeydan mahalleli elli yaşõnda Süleyman bin Mehmed yüz yaşõnda vâlidesi Ümmihanî Rus ve Ermeniler tarafõndan katl ve zevcesi Kişmiş bint-i Halil cerhedilmişdir. Hizanlõ Hamza Ruslar tarafõndan katl ve hânesi yağma edilmişdir. Zeydan mahalleli Hacõ Mahmud Efendizâde Hâfõz Yakub Ruslar tarafõndan katl ve Hasan oğlu Eminin karõsõ Elmas katl, kerîmesi Nâdire dört yerden kurşunla cerhedilmişdir. Veli mahdûmu Ömer, Haydar oğlu Halef ve iki küçük mahdûmu ve Hâlid bin Nûri, Hamza oğlu Said, Sâdõk oğlu Mikdad, Mahmud un zevcesi Dîdare, kõzõ Güllü, Hasan õn kerîmesi Cevahir, diğer Cevahir bint-i Abdullah, Melenzelizâde yetmiş yaşõnda İrfan, Hacõ Cündi Abdulcelil, Hacõ Cündi nin haremi Zekiye, diğer haremi Ziynet, vâlidesi Güllü, oğlu üç yaşõnda Abdullah, kerîmesi dört yaşõnda Nûriye, Şükrü nün karõsõ Penbe, Ahmed in zevcesi Nâdire, Habib in mahdûmu Eşref, Terzi Murtaza oğlu Fâik sûret-i fecî ânede, Terzi Pûrîzâde Abdurrahman parçalanmak sûretiyle, Kazancõzâde İbrâhim oğlu Tevfik, Seyfullah Efendi oğlu sekiz yaşõnda Dursun, Hamza oğlu Bekir, Zülkadirzâde Sâdõk oğlu Mikdad, Mamagüzâde (?) Osman oğlu Hâlid, Tahincizâde Abdullah, Zülkadirzâde Kâsõm õn oğlu yedi yaşõnda Mehmed katl ve hâneleri Rus ve Ermeniler tarafõndan yağma edilmişdir. Pûrîzâde Receb oğlu yetmiş yaşõnda Hakverdi katl ve hânesi ihrâk edilmişdir. Dizdarzâde İrfan õn oğlu Şükrü, Gülşo oğlu Musa katl ve Musa nõn karõsõ Reyhan iki yerden yaralõ, Hâlidzâde Nûri nin mahdûmu Hâlid Ruslar tarafõndan esîr ve karõsõ katledilmişdir. Vankavarlõ Mehmed bin Mahmud ve kõzõ Huri Ruslar tarafõndan cerhedilmişdir. Zeydan mahalleli Abdullah oğlu Îsa, Çürükzâde Hâlid in karõsõ Halime, Muhtar Şaban õn mahdûmu Nûri ve hafîdi Şemseddin Ârif zükûr ve... Rus ve Ermeniler tarafõndan katl ve Şaban õn kâ in birâderi Tevfik esîr ve hâneleri yağma edilmişdir. Zeydan mahalleli Pir Musazâde Şevket bin Habib Efendi Ruslar tarafõndan götürülmüş ve yine o mahalleli Kalalõzâde Mustafa bin Hakverdi nin birâderi