T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ DE LEVREK YETİŞTİRİCİLİĞİ TAGEM/IY/96/12/1/003

T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ DE LEVREK YETİŞTİRİCİLİĞİ TAGEM/IY/96/12/1/003 Bilal AKBULUT Balıkçılık Teknolojisi Mühendisi Proje Lideri Diğer Araştırmacılar Dr. Temel ŞAHİN Muharrem AKSUNGUR Nilgün AKSUNGUR Adnan ERTEKEN Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü TRABZON 1999

ÖNSÖZ Karadeniz de deniz kafeslerinde balık üretimi önem kazanan bir sektördür. Bu sektörün ülke ekonomisine katkısı her geçen gün biraz daha artmaktadır. Başlangıçta çok sayıda girişimci Karadeniz de kafeslerde gökkuşağı alabalığı üretimine başlamış, ancak yaz başlangıcında su sıcaklığının 20ºC yi geçmesi önemli sorunlar yaratmıştır. Sonuçta çoğu girişimci faaliyetlerini durdurmuş, diğerleri ise alternatif yaklaşım ve türler aramaya başlamıştır. Bu nedenle, yıl boyunca üretimi yapılabilecek ilk alternatif tür olarak levrek balığı düşünülmüştür. Levrek balığı ekonomik değerinin yüksek olması ve yapay yöntemlerle üretilmesi ile akuakültür alanında önem kazanan bir tür olmuştur. Bu çalışmada, Ege ve Akdeniz in balığı olan levreğin Karadeniz koşullarında büyüme, yem değerlendirme ve yaşama özellikleri incelenerek, bu türün Karadeniz de yetiştiricilik imkanları araştırılmıştır. Çalışma sonunda, Karadeniz şartlarında levrek balığının yetiştiricilik potansiyelinin belirlenmesine yönelik çeşitli gözlemsel ve deneysel sonuçlar elde edilmiştir. Sonuçların irdelenmesi ile hazırlanan bu raporun üreticilere ve araştırmacılara hayırlı olmasını dilerim. Yusuf KAYIKÇI Enstitü Müdürü

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...II ABSTRAKT... III TAVSİYELER... V 1. GİRİŞ... 1 2. LİTERATÜR BİLGİLERİ... 2 3. MATERYAL VE METOD... 7 3. 1. Balık Materyali... 7 3. 2. Kafes Materyali... 8 3. 3. Yem Materyali... 9 3. 4. Araştırma Planı... 9 3. 4. Çevresel Parametrelerin Belirlenmesi... 10 3. 5. Biyometrik Ölçümlerin Yapılması... 10 3. 6. Yemleme Tekniği ve Yem Değerlendirmenin Belirlenmesi... 10 3. 7. Büyümenin Belirlenmesi... 11 3. 8. Yaşama Oranının Belirlenmesi... 12 3. 9. Verilerin Değerlendirilmesi... 12 4. SONUÇLAR... 13 5. TARTIŞMA... 20 6. ÖZET... 24 7. LİTERATÜR LİSTESİ... 29 PROJE BÜTÇESİ İCMALİ... 31 YÜRÜTÜCÜLERİN ÖZGEÇMİŞİ... 31 LİFLET ÖRNEĞİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. II

ABSTRAKT Bu araştırmada, levrek balığı (Dicentrarchus labrax) nın Karadeniz koşullarında (S 16 18) deniz kafeslerinde büyüme performansı ve yetiştiricilik imkanları belirlenmeye çalışılmıştır. Üç aşamada gerçekleştirilen araştırmanın; Birinci aşaması 21 Temmuz 1993 tarihinde 8.3±3.01 cm boy ve 5.9±2.27 g ağırlıktaki (n=2588) balıkların Trabzon-Yomra balıkçı barınağındaki kafeslere yerleştirilmesi ile başlanmış ve 27 Ekim 1994 tarihinde tamamlanmış. İkinci aşaması 19 Haziran 1995 tarihinde 6.1±0.73 cm boy ve 2.3±0.93 g ağırlıktaki (n=2500) balıklarla başlamış ve 25 Aralık 1996 tarihinde tamamlanmış. Üçüncü aşaması ise 03 Ekim 1996 tarihinde 11.2±1.29 cm boy ve 20.1±7.39 g ağırlıktaki (n=2000) balıklarla başlanmış ve 03 Ocak 1998 tarihinde tamamlanmıştır. Balıklar günde üç kez doyuncaya kadar el ile yemlenmiştir. Büyüme ve yem değerlendirmeyi belirlemek için yaklaşık bir aylık aralıklarla farklı adet balık örnek olarak alınmış ve balıkların boy ve ağırlıkları ölçülmüştür. Deniz suyunun sıcaklığı, çözünmüş oksijen konsantrasyonu, ph ve tuzluluk değerleri günlük olarak belirlenmiştir. Yem değerlendirme oranının birinci aşamada 1.79-2.60, ikinci aşamada 2.03-2.83 ve üçüncü aşamasında 1.57 ile 3.63 arasında değiştiği tespit edilmiştir. Mutlak ağırlık artışı, birici aşamada 450 günde 0.976 SBO ile 223 g, ikinci aşamada 550 günde 0.840 SBO ile 228 g ve üçüncü aşamada 455 günde 0.504 SBO ile 166 g olduğu tespit edilmiştir. Kondisyon faktörü birinci aşamada 0.97 1.66 arasında ve ortalama 1.28, ikinci aşamasında 0.95 1.63 arasında ve ortalama 1.26, üçüncü aşamasında 1.19 1.39 arasında ve ortalama 1.27 olarak gerçekleşmiştir. Aylık yaşama oranının yüksek, ancak toplam yaşama oranının %70 olduğu görülmüştür. Sonuç olarak, yılın 6 ayında (mayıs-ekim) ortalama su sıcaklığı 16ºC in üzerinde seyretmekte ve bu dönemde kabul edilebilir oranda (SBO 0.5) bir büyüme meydana gelmektedir. Doğu Karadeniz koşullarında özellikle su sıcaklığı bu türün yetiştiriciliğini sınırlayan önemli bir faktördür. Ancak, iyi bakım ve besleme uygulanarak deniz kafeslerinde ticari boyutta yetiştiriciliği yapılabilir. Anahtar Kelimeler: Deniz Levreği, Dicentrarchus labrax, Doğu Karadeniz, Büyüme Performansı, Kafes Balıkçılığı, Yem Değerlendirme. III

ABSTRACT SEA BASS (Dicentrarchus labrax) REARING IN THE BLACK SEA In this study, growth performance of sea bass (Dicentrarchus labrax) juveniles were studied in cages in Eastern Black Sea condition (16-18 S) and culture potential of this species in the Black Sea has been evaluated. The study has been carried out in three rearing stages; the first stage of 8.3±3.01 cm in length and 5.9±2.27 g in weight juveniles (n=2588) were transferred to marine cages located in Trabzon-Yomra Fisherman Shelter at 21 July 1993 and growth followed until 27 October 1994, second stage of 6.1±0.73 cm in length and 2.3 g in weight juveniles (n=2500) were transferred to same cage at 19 June 1995 and growth followed until 25 November 1996 and third stage of 11.2±1.29 cm in length and 20.1 g in weight juveniles (n=2000) were transferred to cage at 03 November 1996 and growth followed until 03 January 1998. Fish fed ad libitium by hand three time in day, up to they were satisfied. Temperature, dissolved oxygen, ph and salinity values were measured by daily. At monthly intervals, different number of fish were taken as sample and lengths and weights of fish were measured for determining growth and feed conversion ratio. At the end of the growing seasons, weight gains were determined as 223 g with 0.976 SGR after 450 day in the first stage, 228 g with 0.840 SGR after 550 day in the second stage and 166 g with 0.504 SGR after 455 day in the third stage. Feed conversion ratio varied with temperature in all stages and ranged between 1.79 2.60, 2.03 2.83 and 1.57 3.63 respectively. Condition factors were estimated as 0.97 1.66 (1.28), 0.95 1.63 (1.26) and 1.19 1.39 (1.27) respectively. Monthly survival rates were high, but total survival rate has been estimated around 70 %. The growing season of sea bass in Black Sea, where temperature increase above 16ºC lasts only around 6 months (May October). As a result, in Eastern Black Sea seawater temperature seems to be the main factor limiting the growth and the cage farming with good management might be practised. Key Words: Sea Bass, Dicentrarchus labrax, Eastern Black Sea, Growth Performance, Cage Farming, Food Conversion Rate. IV

TAVSİYELER Çalışma sonunda, levrek balığının Karadeniz koşullarında kafeslerde üretiminin yapılabileceği görülmüştür. Ancak, levrek balığının yetiştiriciliğinin Karadeniz de yoğun olarak yetiştirilen gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğine nazaran ekonomikliği tartışılabilir. Bunun yanında deniz kafeslerinde alabalık üreten işletmeler yaz aylarında kafeslerini boşaltmak zorunda kalmaktadırlar. Bu nedenle levrek balığının büyüme sezonu olan yaz aylarında boş kalan kafeslerde levrek balığı besleyerek, hem atıl olan kafesler değerlendirilmiş olur hem de tüketicilere ikinci bir ürün sunma imkanı sağlanabilir. Yetiştiricilikle uğraşmayı düşünen girişimcilerin dikkat etmesi gereken en önemli husus bilinçli ve rantabıl bir yetiştiricilik yapabilmek için gelişen teknolojiyi takip etmek ve aynı zamanda canlı ile uğraşmak ve doğa ile mücadele etmekten kaynaklanabilecek riskleri hiçbir zaman göz ardı etmemektir. Levrek balığının Karadeniz de yetiştiriciliğinin sağlam temellere oturtulması için 16 18 tuzluluk şartlarında yavru üretim imkanlarının araştırılması ve ayrıca kış aylarında meydana gelen ağırlık kaybının bu balığın et kalitesi ve üreme özelliklerine etkisinin belirlenmesi gerekmektedir. Çünkü, levrek balığının Karadeniz şartlarında cinsi olgunluğu, yumurta verimi, yavru çıkışı gibi üreme özelliklerine ait yeterli bilgi mevcut değildir. V

1. GİRİŞ Son yıllarda dünyada aquakültür çalışmaları önem kazanmıştır. Diğer balık türlerinde olduğu gibi levrek balığının da yetiştirilmesi konusunda araştırmalar yapılmaktadır. Tüm denizlerimizde bulunmasına ve avlanmasına karşın, doğal üretimi giderek azalmaktadır. Son yıllarda Doğu Karadeniz'de kayda değer miktarda avlanamamıştır. Levrek balığı coğrafik olarak Karadeniz den Atlantik, Baltık Denizi ve Kuzey Deniz e kadar tüm denizlerde bulunur. Levrek balığı üzerine ilk yetiştiricilik çalışmaları 1905 yılında Fabre Domerge ve Bietrix tarafından yapılmıştır. Levrek balığının ticari boyutlarda üretimi 1970 li yıllarda Fransa ve İtalya gibi Akdeniz ülkelerinde başlanmıştır. Ülkemizde ise 1985 yılından sonra yavru üretimi ve besiciliği yapılmaktadır (Alpbaz, 1990; Uçal ve Benli, 1993). Balıkların soğuk kanlı canlılar olduğu ve buna bağlı olarak yoğun üretilmelerinde çevre şartları, balığın genetiği ve yetiştirme tekniğinin, balıkların büyüme ve yem tüketimlerinde büyük değişiklere neden olduğu bilimsel bir gerçektir (Bone ve ark., 1995). Kaliteli ve lezzetli ete sahip olan levrek balığı, dünya pazarlarında kolayca alıcı bulmasıyla ekonomik bir değer taşır. Bu nedenle bütün Akdeniz ülkelerinde olduğu gibi ülkemiz balıkçılığında da öneme sahiptir. Ekonomik değeri yüksek olan bu balığın doğal stoklarının giderek azalması, yapay olarak yumurta alınabilmesi, kafeslerde yetiştirilebilmesi, kısa zamanda pazar boyuna ulaşması, bir çok Avrupa ve Afrika ülkelerinde uygulamaya yönelik çalışmaları başlatmıştır. Günümüzde İtalya, İspanya, Fransa, Yunanistan, İsrail ve Tunus gibi ülkelerde levreğin yapay üretimi bir endüstri halini almıştır (Alpbaz, 1990; Gökoğlu, ve Baran, 1991). Levrek balığını daha ekonomik üretmek için, dünyanın bir çok ülkesinde, çeşitli çevre şartlarında yetiştiriciliği ve adaptasyonu konularında yerel koşullara göre çok detaylı araştırmalar yürütülmektedir (Claridge, ve Porter, 1983; Hidalgo ve ark., 1987; Barnabe ve Coz, 1987; Boujard ve ark., 1996). 1988-1989 yıllarında hamsi üretiminde gözlenen önemli azalmanın da etkisi ile ülkemizin Karadeniz sahillerinde balık yetiştiriciliğinde önemli bir faaliyet başlamıştır. Başlangıçta çok sayıda girişimci Karadeniz de kafeslerde yetiştirilebilen tek tür olan gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimine başlamış, ancak yaz başlangıcında (haziran) su sıcaklığının bu tür için letal limit olan 20 C yi geçmesi önemli sorunlar

2 yaratmıştır. Sonuçta çoğu girişimci faaliyeti durdurmuş, diğerleri ise alternatif yaklaşım ve türler aramaya başlamışlardır. Karadeniz in belirgin mevsimsel sıcaklık varyasyonu gösteren acı sularında yetiştiriciliği yapılabilecek alternatif tür olarak levrek balığı düşünülmüştür. Bugün, Doğu Karadeniz de Trabzon ve Ordu civarında bazı özel kafes işletmelerinde bu türün üretimi yapılmaktadır. Ancak, üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Araştırmanın amacı levrek balığının Karadeniz koşullarında büyüme ve yem değerlendirmesini tespit ederek, mevcut şartlarda en uygun ve ekonomik üretim tekniğini belirlemek, ticari boyutta üretimine zemin hazırlamaktır. Karadeniz de kafes balıkçılığında alabalık üretimi yanında ekonomik değeri yüksek bir balık olan levrek (Dicentrarchus labrax L.) alternatif ürün olarak sunulmaktadır. 2. LİTERATÜR BİLGİLERİ Levrek balığı üzerine yapılan çalışmalar çoğunlukla yetiştiriciliğin en hassas dönemi olan larva evresinde yoğunlaşmıştır. Ancak büyütme evresini içeren çalışmalar da mevcuttur. Doğal ortamda yıl boyunca çeşitli derinliklerde tek başına yaşayan levrek balığı sonbahar ve kış aylarında özellikle lagünler, nehir ağızları ve kayalık littoral bölgeleri tercih eder. Sığ ve sahile yakın yerlerde küçük sürüler oluşturabilirler. Gündüzleri yüzeye, geceleri ise deniz zeminine yakın yüzerler (Alpbaz, 1990; Uçal ve Benli, 1993; Morkan, 1998). Su sıcaklığı ve tuzluk değişimlerine karşı toleranslı olup 5 28 C sıcaklık ile 5 50 tuzluluk değerleri arasında yaşayabilirler. Büyüme için ideal su sıcaklığının 22 24 C olduğu bildirilmiştir (Uçal ve Benli, 1993; Claridge ve Porter, 1983). Claridge ve Potter (1983), Severn nehri ağzındaki levreklerin büyüme özelliklerini belirlemeye çalışmışlardır. Bu araştırıcılar, levreklerin büyüme oranının, öncelikle su sıcaklığı tarafından belirlendiğini öne sürmüşlerdir. 0 + yaş grubu levreklerin total boy ortalaması ekim 1972, 1973 ve 1974 de 38-46 mm iken, ekim 1975 ve 1976 da aylık ortalama su sıcaklığının önceki yıllardan 2-3 C daha yüksek olması sebebiyle, aynı yaştaki balıkların 58 mm boya ulaştıkları belirlenmiştir. Araştırıcılar, levreklerin 1975-1976 da daha hızlı büyümesinin sebebini yüksek su sıcaklığına bağlamışlardır.

3 Hidalgo ve ark. (1987), su sıcaklığının büyüme oranı, biyokimyasal vücut kompozis-yonu ve yem değerlendirme üzerine etkisini çalışmışlar ve optimuma yakın yüksek su sıcaklığının aktif yem alımını, büyüme oranını ve sindirim oranını artırdığını gözlemişlerdir. Zanuy ve Carrillo (1985), iki farklı osmotik ortama adapte edilen deniz levreklerinin yem tüketimi, yemleme ve büyüme oranlarını karşılaştırmışlardır. Çalışma, tuzluluğu 37.8 olan deniz ve 3.5 tuzluluğa sahip acı su ortamlarında 15 ay sürdürülmüştür. Sıcaklık ve tuzluluğun, büyüme ve yem tüketim oranını etkilediği ve özellikle yem tüketimi üzerinde sıcaklığın tuzluluktan daha güçlü bir etkiye sahip olduğu gözlenmiştir. Ayrıca, her iki ortamda iyi bir yem değerlendirme oranı için optimum su sıcaklığının 19-20 C arası olduğu bulunmuştur. E.Ü. Su Ürünleri Fakültesi nde, Urla - İskele tesislerinde üretilen deniz levreklerinin doğal sıcaklık koşullarında beslenmesi ve gelişmesi üzerine bir araştırma yapılmıştır. Yumurtadan çıkıştan itibaren 6 ay boyunca tanklarda yetiştirilen balıklar, daha sonra Bodrum da ahşap bir kafese stoklanarak 19 ay boyunca gelişimleri gözlenmiştir. Gerek tanklarda yapılan larva ön besleme ve adaptasyon ve gerekse ağ kafeslerde yürütülen yetiştiricilik çalışmasında elde edilen bulguların, literatürlerin doğrultusunda optimum değerler arasında olduğunu vurgulamışlardır (Korkut ve ark., 1995). Okumuş (1997) Sürmene Deniz Bilimleri fakültesinde yuvarlak tanklarda deniz levreğinin büyüme özelliklerini belirlemeye yönelik yaptığı çalışmada, ocak nisan ayları arasında deniz suyu sıcaklığının 16 C in altına düşmesine bağlı olarak, balıkların bu dönemde ağırlık kaybına uğradığı, ancak mayıs eylül aylarında yetiştiricilik için uygun bir büyümenin sağlandığı belirtilmiştir. Tsevis ve arkadaşları (1992), iki farklı besleme frekansının balıkçıklarda yem değerlendirme oranına etkisini belirlemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. 250 litrelik tanklarda yürütülen çalışma boyunca, su sıcaklığı 19.5-21.5 C ve tuzluluk 37.1-38.0 arasında değişmiştir. Belirli periyotlarda ilk besleme grubundaki balıklar sadece gündüz, ikinci gruptakiler ise tüm gün (24 saat) beslenmişlerdir. Çalışma sonunda, günlük besin tüketim miktarının, yukarıda belirtilen iki besleme gurubu tarafından etkilendiği tespit edilmiştir. Hiç yem verilmeyen balıklarda ağırlık kaybı olurken, günde 1 kez yem verilen balıklarda büyüme oranının düştüğü bulunmuştur. Besleme frekansı artırıldığında (2, 3 ve 4 kez), ikinci gruptaki büyümenin ilk gruptaki balıklardan daha yüksek olduğu

4 gözlenmiştir. Buna karşın daha az sıklıkta yemlenen balıklarda yem değerlendirme oranının daha iyi olduğu saptanmıştır. Sonuç olarak, deniz levreği balıkçıkları için optimum sürenin 6 saat olduğu belirlenmiş ve gün ışığı haricinde de yemlemenin yararlı olabileceği vurgulanmıştır. Dendrinos ve Thorpe (1985), deniz levreklerinde etin biyokimyasal kompozisyonunu ve büyüme üzerine tuzluluğun etkisini belirlemeye çalışmışlardır. 24 1 g başlangıç ağırlığına sahip balıkların 12 aylık bir deneme sonunda ağırlık ve boylarını karşılaştırmışlardır. Sonuçta genç levreklerin 5-35 tuzluluklar arasında yaşamlarını sürdürebildikleri, fakat tatlı suda birkaç gün içinde öldükleri tespit edilmiştir. Ayrıca 19 C de büyüme için optimum tuzluluk 30 olarak belirlenmiş ve 25 tuzlulukta büyüme oranının düşük, fakat 33 ten iyi olduğu ve yaklaşık 22 den daha düşük tuzluluk seviyelerindeki büyümenin ise deniz suyuna ( 33) oranla daha düşük olduğu gözlenmiştir. Boy - ağırlık ilişkilerinin tuzlulukla değiştiği, yem alımının ağırlık ve yaşın artışıyla azaldığı ve tuzluluk artışıyla arttığı çalışmanın diğer önemli bulgularıdır. Ballestrazzi ve ark. (1994), farklı protein seviyelerine sahip yemlerin, deniz levreğinin büyümesi üzerine etkisini belirlemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. 17.8-25.6 C sıcaklık ve 15-20 tuzluluk değişim sınırlarında 168 gün süren çalışmada balıklar günde 10-12 kez yemlenmişlerdir. Son ağırlık ve yüzde ağırlık artışının protein seviyesi tarafından etkilendiği (p<0.05), fakat protein kaynağı tarafından etkilenmediği tespit edilmiştir. Hidalgo ve Alliot (1988) ise deniz levreği yavrularının protein ihtiyacı üzerine, farklı su sıcaklıklarının etkisini araştırmışlardır. 48 günlük çalışma sonucunda ham protein ihtiyacının su sıcaklığına bağlı olmadığı sonucuna varılmıştır. Langar ve Guillaume (1994), deniz levreği yavrularına verilecek günlük yem miktarının belirlenmesi amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Çalışmada, 1.25 g ağırlıktaki balıklar, 18 1 C sıcaklık ve 34 tuzlulukta 30 gün boyunca saat 9:00, 13:00 ve 17:00 de yemlenmişlerdir. Protein kaynağı ne olursa olsun, balıklara verilecek günlük yem miktarının, canlı ağırlığın maksimum %3.5 i civarında olduğu tespit edilmiştir. Barnabe ve Coz un (1987), tropikal sulardaki kafeslerde yaptıkları deniz levreği yetiştiriciliği çalışmalarında, Martinik deki büyümenin ortalama 29.5 C sıcaklık ve 34-35 tuzlulukta, Doğu Akdeniz den 2.5 kat daha hızlı olduğunu ve 3 g lık balıkların 12 ay sonunda, 300 g lık pazarlama büyüklüğüne ulaştıklarını gözlemişlerdir.

5 Melotti ve ark. (1992), Kuzey Adriyatik lagünlerinde üretimi artırmak için, entansif balık yetiştiriciliğinde atık su kullanım imkanını belirlemek amacıyla bir yıllık bir çalışma yürütmüşlerdir. Hacim, debi, biyolojik oksijen ihtiyacı, amonyak ve fosfat gibi parametrelerin farklılık gösterdiği iki değişik araştırma ortamında, Po Deltası nın güneyindeki büyüme ile, kuzeyindeki büyüme arasında çok fazla fark olmadığı tespit edilmiştir. Boujard ve ark. (1996), otomatik yemleme yöntemi kullanılarak yemlenen levreklerde, beslenme düzeni ve bu yöntemin yem değerlendirme, büyüme ve besin ihtiyacı üzerine ne gibi etkileri olduğunu belirlemek amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Araştırmada kullanılan balıklar 40 ar adet olmak üzere, 8 2 l/dak lık debiye sahip 500 litrelik tanklara stoklanmış ve iki farklı besleme modeli uygulanmıştır. 2 aylık araştırma süresince balıklar 40 0.2 tuzluluk, %80 in üstünde oksijen doymuşluğu ve 17.5-22.8 C sıcaklıklar arasında gözlenmişlerdir. Araştırma sonucunda, sadece alaca karanlık ve şafak sökmesinde beslenen balıklarda ağılık artışı, sadece gece yarısı ve gün ortası beslenen balıklardan daha iyi bulunmuş fakat, bu farkların önemli olmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca besin tüketimi, günlük canlı ağırlığın %0.8 0.2 si olarak gerçekleştirmiştir. Levrekler ayrı eşeylidirler, erkek ve dişi balıklar birbirine benzemelerine rağmen bazı ayrıt edici özellikleri vardır; Dişi balıklarda burun yapısı daha sivrice olup, vücutları daha geniş yapılıdır. Erkekler ise ince-uzun yapılı olup, ağırlıkları dişilere nazaran daha azdır. Ergin bireylerde üreme periyodunda testis ve ovaryumlar birbirlerinden oldukça farlıdır. Vücudun karın bölgesinin arka kısmında yer alan gonadlar dişilerde genital açıklıkla, erkeklerde ise genital bir çıkıntı ile dışarı açılır. Ovaryumlar silindirik şekilde olup, bu dönemde pembemsi veya turuncu renktedirler. Testisler ise üçgenimsi bir yapıya sahip olup, renkleri de beyazdır (Uçal ve Benli, 1993; Morkan, 1998). Cinsi olgunluğun tüm stoklarda ve bölgelerde yaştan ziyade balık büyüklüğüne bağlı olduğu belirtilmektedir. Doğal ortamda (Akdeniz) erkek bireyler 2 3 yaş ve 25 30 cm boyda, dişiler 3 5 yaş ve 30 40 cm boyda cinsi olgunluğa erişirler. Kültür koşullarında ise genel olarak erkekler 2, dişiler 3 yaşta cinsi olgunluğa ulaşırlar (Alpbaz, 1990; Bernabe, 1993; Muir ve Robert, 1993). Levrek balığının erkek bireylerinin dişilere oranla daha yavaş büyüdükleri saptanmıştır. Ilıman denizlerde birinci yaşta büyüme oldukça hızlıdır. İkinci yaştan itibaren alınan enerjinin bir kısmı gonad gelişimine harcandığı için büyüme hızı azalır. Gonad

6 gelişimi Akdeniz de eylül ayında başlar, yumurtlama ise aralık mart ayları arasında, özellikle ocak ayı içerisinde, Ingiltere de nisan mayıs aylarında, İrlanda da temmuz ayında ve Atlantik te ise nisanda gerçekleşir (Kennedy ve Fitzmaurice, 1972; Bernabe, 1993; Blazquez ve ark., 1995). Karadeniz de levreğin üreme özeliklerine ait yeterli bir çalışma bulunmamaktadır.

3. MATERYAL VE METOD 3. 1. Balık Materyali Levrek Balığının Özellikleri. Sistematikteki Yeri (Mater ve ark., 1989). Phylum : Vertabrata Subphylum : Pisces Classis : Osteichthyes Ordo : Perciformes Famliya : Serranidae Genus : Dicentrarchus Species : Dicentrarchus labrax (Linne 1758) Morfolojik ve Anatomik Özellikleri Vücut yan tarafladan yassılaşmış ve iri ktenoid pull ile örtülmüştür. Sikloid pullar ense ve yanaklar üzerindedir. Burun kısmı pulsuzdur. Yanal çizgi üzerinde 65 80 arası pul bulunur. Birinci solungaç yayı üzerindeki brankiospin sayısı 18 27 arası değişir. Dorsal yüzgeçleri aralıdır. Dorsal yüzgeçte 8 veya 10 diken ışın bulunur, ikinci dorsal yüzgeçte 1 diken, 14 yumuşak ışın bulunur. Anal yüzgeçte ise 3 diken, 10 12 yumuşak ışın bulunmaktadır. Ağız büyük ve vomer üzerinde yarım ay şeklinde dişler bulunur. Operkulum ve preoperkulum üzerinde diken çıkıntılar yer almaktadır. Renk, sırt kısmında koyu gri-esmer, yanlarda gümüşi, karın kısmında beyazdır. Erginlerin sırtı lekesiz koyu renkte, gençlerde bazen siyah lekelidir. Göz kemiğinin üstünde de siyah lekeler bulunur. Maksimum boy 1 m, maksimum ağırlık 12 Kg ı bulur (Şekil 1). Doğal ortamda yırtıcı ve et ile beslenen Levreğin genç bireylerinin besinlerini çeşitli Gammarus gibi Amphipdlar, Idothea ve Ligia gibi İsopodalar, Crangon gibi küçük karidesler oluşturur. Büyük balıklar ise daha çok Sardalya gibi balıkları, Sepia ve Loligo gibi Cephalopodları, Palaemon, Carcinus ve Portunus gibi Cuructacea tercih eder (Çelikkale, 1988; Alpbaz, 1990; Uçal ve Benli, 1993).

8 Şekil 1. Levrek Balığının görünüşü. 3. 2. Kafes Materyali Araştırmada 4x4 m ebatlarında galvaniz borudan yapılmış yüzer kafesler kullanıldı. Kafeslerde ağ derinliği 4 m olarak düzenlenerek ve toplam stoklanabilir hacim torbalaşma kaybı dikkate alındığında yaklaşık 50 m 3 hesap edildi. Yüzdürücü olarak her bir kafeste 50x50x100 cm boyutunda 8 adet köpük kullanıldı. Ayrıca yemleme, ağ değiştirme, stoklama, bakım ve hasat gibi işlemleri kolayca yapabilmek için her bir kafesin etrafında ahşap malzemeden 50 cm genişliğinde servis yolu yapıldı. Araştırma 3 tekerrürlü olacağından aynı özellikteki kafeslerden altı adet kullanıldı. Kafeslerde naylon iplikten yapılmış değişik göz açıklıklarında ağlar kullanıldı. Kullanılacak ağların göz açıklığı ve ip kalınlığı balık büyüklüğüne bağlı olarak değiştirildi. Bu ağların özellikleri şöyledir: Göz açıklığı İp Kalınlığı 4 mm 210 d/6-9 12 mm 210 d/18 18 mm 210 d/24-30 24 mm 210 d/45

9 3. 3. Yem Materyali Yemlemede piyasadan alınan ticari pelet levrek yemi kullanılmıştır. Günde 3 kez el ile serbest yemleme yapılmıştır. Verilen yem miktarı periyodik olarak tespit edilmiştir. Araştırmada kullanılan yemin bileşimi tablo 1 de verilmiştir. Araştırmada 2, 3 ve 4 numaralı pelet levrek yemleri kullanılmıştır. Tablo 1. Araştırmada kullanılan yemin bileşimi. TEMEL BESİN MAD. İZ İNERALLER (mg/kg) VİTAMİNLER H.Protein Max % 47.00 Çinko 75 A (IU/kg) 20.000 K3 (mg/kg) 20 D.Protein Min % 38.00 Manganez 25 D3 «2.000 Niacin «300 K.Madde Min % 89.00 Magnezyum 200 E «160 Folic Acid 10 H.Selüloz Max % 3.00 Selenyum 0.1 C(mg/kg) 125 Pant. Acid 80 H.Kül Max % 13.00 Demir 3 B1 «20 Ethoxyquin 300 H.Yağ Min % 13.00 Bakır 5 B2 «40 Kalsiyum Min % 1.35 İyot 3 B6 «20 Fosfor Min % 1.10 Kobalt 2 B12 0.04 KULLANILAN HAMMADDELER : Balık Unu, Et Kemik Unu, Soya Küspesi, Soyab, Buğday, Bonkalite, Mısır Gluteni, Kan unu, Vitamin ve Mineraller, Balık Yağı. 3. 4. Araştırma Planı Araştırmanın birinci aşaması 21 Temmuz 1993 tarihinde Bodrum dan temin dilen 8.3±3.01 cm boy ve 5.9±2.27 g ağırlıktaki 2588 adet levrek yavrusu ile başlanmış ve araştırmanın bu aşaması 27 Ekim 1994 tarihinde tamamlanmış. Araştırmanın ikinci aşaması 19 Haziran 1995 tarihinde Yalova dan temin edilen 6.1±0.73 cm boy ve 2.3±0.93 g ağırlıktaki 2500 adet levrek yavrusu ile başlanmış. Yomra balıkçı barınağındaki kafeslere yerleştirilen balıklardan başlangıçta 15 gün ara ile alınan örneklerle biyometrik ölçümler yapılmış. Ancak, küçük balıkların hassas olmaları nedeniyle daha sonra tartım ve ölçümler aylık olarak yapılmış. İkinci aşama levreklerin porsiyonluk boya geldiği 25 Aralık 1996 tarihinde tamamlanmış. Birinci ve ikinci aşamalarda yeterli veri elde edilemediğinden araştırmanın üçüncü aşaması başlatılmış.

10 Araştırmanın üçüncü aşaması 03 Ekim 1996 tarihinde Bodrum dan temin edilen 11.2±1.29 cm çatal boy ve 20.1±7.39 g ağırlıktaki 2000 adet levrek yavrusunun Yomra balıkçı barınağındaki kafeslere yerleştirilmesi ile başlanmış. Biyometrik ölçümler her ay kafesten alınan örnekler üzerinde yapıldı. Araştırma, denemedeki balıkların porsiyonluk boya geldiği 03 Ocak 1998 tarihinde tamamlanmıştır. 3. 4. Çevresel Parametrelerin Belirlenmesi Araştırmanın her safhasında çevresel parametrelerden yetiştiricilik için önemli olan su sıcaklığı, ph, tuzlulu ve oksijen günlük olarak belirlenmiş. Bu parametreler sıcaklık, ph, tuzluluk ve oksijen değerleri Horiba U-7 marka su analiz seti kullanılarak, elektrometrik yöntemi ile ölçülmüştür [APHA, 1985]. 3. 5. Biyometrik Ölçümlerin Yapılması Bu araştırmada balıkların biyometrik ölçümleri, her kafesten tesadüfi alınan farklı adet balıktan oluşan örneklerde yapılmış. Ölçüm yapılacağı günün sabahı balıklara yem verilmemiş. Balıklar 0.04 g/l oranında MS 222 ile bayıltıldıktan sonra tek tek boy ve ağırlıkları alınmış. Boy ölçümleri, ±1mm hassasiyetli Von Bayer ölçü tahtası ile çatal boy olarak ölçüldü ve gram hassasiyetli elektronik terazi ile de canlı ağırlıkları alınmış. Tartılan balıklar alındıkları kafes veya havuza tekrar geri bırakılmıştır. 3. 6. Yemleme Tekniği ve Yem Değerlendirmenin Belirlenmesi Araştırmanın her aşamasında da balıklar el ile serbest yemlemeye uygun olarak yemlenmiş. Araştırma süresince sabah, öğle ve akşam olmak üzere günde üç kez yemleme yapılmış. Her öğün balıkların yiyebileceği kadar yem verilmiştir. Yem alma isteği kriteri olarak yemleme esnasında balıkların hareketleri göz önünde bulundurulmuştur. Yem atıldığında balıklarda yem almaya karşı hareket durunca yemlemeye son verilmiştir. Her kafes için 15 kg lık bir yem kovası bırakılmış, boşalan kova doldurulduğunda tartılıp kaydedilmiş. İki biyometrik ölçüm arasında verilen yem miktarı her kafes için ayrı ayrı hesaplandı. Yem değerlendirme oranı (FCR) nin belirlenmesinde aşağıdaki formül

11 kullanılmıştır (Hidalgo ve ark., 1987; Storebakken ve Austreng, 1987; Ballestrazzi ve ark., 1994; Zanuy ve Carillo, 1985; McCarty ve ark., 1992; Çelikkale, 1994). FCR = F/W+m (1) FCR : Yem değerlendirme oranı, F : Verilen yem miktarı (Kg), W : Ağırlık artışı (Kg), m : Ölen balıkların ağırlığı (Kg) 3. 7. Büyümenin Belirlenmesi Balığın büyümesi, tüm vücudun yada bazı organların boy, ağırlık, hacim, kütle gibi fiziksel boyutlarının zaman içerisinde değişmesidir. Balığın ölçülmesi veya tartılması ile büyüme kolayca belirlenir. Ancak bu işlem yapıldığında büyümenin görüldüğü kadar basit olmadığı anlaşılır. Balık büyümesini tanımlamak için sayısız matematik formülü önerilmektedir (Lall ve Bishop, 1976; Bernabe, 1993; Hidalgo ve ark., 1987; Storebakken ve Austreng, 1987; Ballestrazzi ve ark., 1994; Zanuy, ve Carillo, 1985; Pickering ve ark., 1987; Tıraşın, 1993; Çelikkale, 1994). Bu çalışmada, büyümenin belirlenmesinde spesifik büyüme oranı (SBO), mutlak boy ve ağırlık artışı (MBA, MAA), oransal boy ve ağırlık artışı (OBA, OAA) ve kondüsyon faktörü (K) formülleri kullanılmıştır (Pastoureaud, 1991; Bernabe, 1993; Atay, 1989; Çelikkale, 1986; Tıraşın, 1993). Spesifik Büyüme Oranı = ( ( lnw2 - lnw1 ) / t ) x 100 (2) W1 : İlk ağırlık ( g ) W2 : Son ağırlık ( g ) t : Gün Mutlak Boy Artışı = L2 - L1 (3) Oransal Boy Artışı = ( ( L2 - L1 ) / L1 ) x 100 (4) L1 : İlk boy (cm) L2 : Son boy (cm) Mutlak Ağırlık Artışı = W2 - W1 (5)

12 Oransal Ağırlık Artışı = ( ( W2 - W1 ) / W1 ) x 100 (6) W1 : İlk ağırlık (g) W2 : Son ağırlık (g) Kondisyon Faktörü = (W / L 3 ) x 100 (7) W : Ağırlık (g) L : Boy (cm) 3. 8. Yaşama Oranının Belirlenmesi Kafesler düzenli olarak dalgıç tarafından kontrol edilerek, ölen balıklar tartılıp kaydedilmiş. Tüm araştırma süresince her kafes için yaşama oranı ayrı ayrı hesaplanmıştır. Yaşama oranı (YO)'nın hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılmıştır (Pickering ve ark.1987; Atay, 1989; Gökoğlu ve Baran, 1991) Yaşama Oranı = (N2 / N1) x 100 (8) N1 : İlk birey sayısı N2 : Son birey sayısı 3. 9. Verilerin Değerlendirilmesi Biyometrik ölçümler ve tutulan kayıtlardan alınan sayısal veriler Exel proğramında değerlendirilerek, gerekli hesaplamalar ve testler yapıldı. Exel proğramında hesaplanan veriler Quatropro proğramına aktarılarak ilgili grafikler yapılmıştır. Exel'de elde edilen değerler ve quatropro'da çizilen grafikler word yazılım proğramına alınarak değerlendirilmiştir.

4. SONUÇLAR Araştırmanın yapıldığı Yomra balıkçı barınağındaki kafeslerde deneme süresince ölçülen sıcaklık, ph, Oksijen ve tuzluluk değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Kafeslerdeki suyun fiziksel ve kimyasal özellikleri. AY C ph O 2 (mg/l) S KASIM95 13.9 8.1 8.3 17.9 ARALIK95 9.9 7.6 9.2 18.1 OCAK96 8.8 8.2 9.4 18.1 ŞUBAT96 8.2 7.9 10.2 17.8 MART96 8.0 8.1 10.2 17.7 NİSAN96 9.0 7.8 9.5 17.7 MAYIS96 15.4 8.0 10.2 17.4 HAZİRAN96 21.3 8.2 9.3 17.6 TEMMUZ96 24.9 8.0 6.4 17.7 AĞUSTOS96 25.4 7.9 6.5 17.5 EYLÜL96 24.0 7.9 6.1 18.1 EKİM96 20.2 8.2 7.7 17.9 KASIM96 15.6 8.1 7.7 18.0 ARALIK96 14.4 8.1 8.4 17.8 OCAK97 10.3 8.2 9.2 17.5 ŞUBAT97 8.3 8.3 9.9 17.6 MART97 7.9 8.2 10.0 17.3 NİSAN97 9.9 8.0 10.0 16.6 MAYIS97 15.3 8.1 9.2 16.5 HAZİRAN97 20.1 8.2 9.3 17.6 TEMMUZ97 23.0 8.0 6.4 17.7 AĞUSTOS97 23.5 7.9 6.5 17.5 EYLÜL97 20.6 7.9 6.1 18.1 EKİM97 18.8 8.2 7.7 17.9 KASIM97 15.2 8.1 7.7 18.0 ARALIK97 11.4 8.1 8.4 17.8 Bu çalışma sırasında, maksimum deniz suyu sıcaklığı temmuz ağustos aylarında, minimum sıcaklık ise Şubat-Mart ayında ölçülmüştür. Su sıcaklığının yüksek olduğu aylarda oksijen değerleri düşmüş, sıcaklığın düştüğü aylarda ise yükselmiştir. Ortalama aylık tuzluluk değeri 16.5 18.1 ve ph ise göstermiştir. 7.6 8.3 arasında bir değişim

14 Araştırma süresince her aşamada kafeslerden periyodik olarak alınan örnekler üzerinde yapılan ölçümler neticesinde hesaplanan maksimum, minimum, ortalama boy ve standart sapma değerleri aylık olarak Tablo 3, 4 ve 5 de verilmiştir. Aynı şekilde ölçümlere ilişkin ortalama, minimum, maksimum ağırlık ve standart sapma değerleri aylık olarak Tablo 6, 7 ve 8 de verilmiştir. Tablo 3. Birinci aşama (1993 94 yılı ) boy (cm) değerleri. AY n MİN MAX Ç. BOY±s.s 21 TEMMUZ93 89 3.0 17.1 8.3±3.01 08 AĞUSTOS93 126 4.0 19.8 10.2±3.10 22 EYLÜL93 25 10.0 19.9 15.2±2.04 22 EKİM93 52 7.9 29.8 15.8±4.05 16 KASIM93 39 10.9 28.7 18.4±3.63 16 ARALIK93 47 11.2 23.9 16.9±3.31 25 OCAK94 32 10.7 36.7 20.2±4.94 16 MART94 22 12.0 23.5 18.8±2.91 30 MAYIS94 24 17.5 22.5 19.3±1.50 04 TEMMUZ94 28 17.5 23.5 19.9±1.65 06 EYLÜL94 18 20.5 29.5 23.6±2.08 27 EKİM94 13 22.5 29.5 25.7±2.01 Tablo 4. İkinci aşama (1995 96 yılı ) boy (cm) değerleri. AY N MİN MAX Ç. BOY±s.s 19 HAZİRAN95 31 4.7 7.4 6.1±0.73 28 TEMMUZ95 31 9.0 12.0 10.5±0.83 24 AĞUSTOS95 31 10.50 15.10 12.9±1.36 14 EYLÜL95 31 12.80 17.80 16.1±1.14 04 EKİM95 31 12.30 20.00 16.3±1.81 06 KASIM95 31 13.30 21.00 17.4±1.82 06 ARALIK95 31 13.60 21.00 17.8±1.35 02 OCAK96 30 15.5 23.00 18.6±1.54 ŞUBAT96 30 16.0 21.2 18.2±1.52 MART96 31 16.1 21.3 18.3±4.14 NİSAN96 30 16.5 22.5 18.4±7.14 MAYIS96 30 16.2 20.5 18.6±1.07 HAZİRAN96 30 17.1 23.6 19.6±1.49 TEMMUZ96 31 17.4 23.0 20.2±1.37 AĞUSTOS96 30 18.9 24.9 21.4±1.59 EYLÜL96 30 19.3 26.3 22.7±2.13 EKİM96 43 19.8 33.5 23.5±2.54 KASIM96 39 20.4 32.6 25.7±2.77 ARALIK96 60 19.8 30.9 25.3±2.63