ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR HATAY İLİ BAĞ ALANLARINDAKİ ZARARLILAR, YAYILIŞLARI, PARAZİTOİT VE PREDATÖRLER İLE BAĞ SALKIM GÜVESİ, Lobesia botrana (DENIS & SCHIFFERMULLER) (LEPIDOPTERA: TORTRICIDAE) NIN POPÜLASYON GELİŞMESİNİN BELİRLENMESİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ADANA, 2009

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HATAY İLİ BAĞ ALANLARINDAKİ ZARARLILAR, YAYILIŞLARI, PARAZİTOİT VE PREDATÖRLER İLE BAĞ SALKIM GÜVESİ, Lobesia botrana (DENIS & SCHIFFERMULLER)(LEPIDOPTERA: TORTRICIDAE) NIN POPÜLASYON GELİŞMESİNİN BELİRLENMESİ Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR DOKTORA TEZİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Bu tez 25/12/2009 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza.. İmza.... Prof. Dr. Nedim UYGUN Prof. Dr. İsmail KARACA Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Danışman Üye Üye İmza.. Doç. Dr. Serdar SATAR Üye İmza.... Yrd. Doç. Dr. M. Murat ASLAN Üye Bu tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No:ZF2005D6 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ DOKTORA HATAY İLİ BAĞ ALANLARINDAKİ ZARARLILAR, YAYILIŞLARI PARAZİTOİT VE PREDATÖRLER İLE BAĞ SALKIM GÜVESİ, Lobesia botrana (Denis & Schiffermüller) (LEPIDOPTERA: TORTRICIDAE) NIN POPÜLASYON GELİŞMESİNİN BELİRLENMESİ Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANA BİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Nedim UYGUN Yıl : 2009, Sayfa :126 Jüri: Prof. Dr. Nedim UYGUN Prof. Dr. İsmail KARACA Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Doç. Dr. Serdar SATAR Yrd. Doç. Dr. M. Murat ASLAN Bu çalışma 2005-2009 yılları arasındaki periyotta, Hatay ili bağ alanlarındaki zararlılar, yayılışları, parazitoit ve predatörler ile Bağ Salkım Güvesi, Lobesia botrana Denis & Schiff. nın popülasyon gelişmesinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Toplam olarak 14 zararlı tür tespit edilmiştir. Bunların yedisi Hemiptera, beşi Lepidoptera, birer tür de Coleoptera ve Acarina takımına aittir. Hemiptera takımından olup, asma phytoplasma hastalıklarının vektörü olan dört tür, Türkiye deki bağ alanlarında ilk defa görülmüştür. Ayrıca toplam 10 yararlı tür belirlenmiştir. Bunların altısı Coleoptera, biri Neuroptera ve üçü Hymenoptera takımından türlerdir. Hatay ili bağ alanlarında L. botrana nın yılda üç döl verdiği (nisan, haziran ve temmuz) belirlenmiştir. Kışlayan pupalardan ergin çıkışlarının mart ayında başladığı ve zararlının vejetasyon dönemi boyunca bağ alanlarında bulunduğu tespit edilmiştir. Zararlının popülasyon yoğunluğunun asmanın çiçeklenme, koruk ve tanelerin olgunlaşma döneminde yükseldiği belirlenmiştir. Popülasyon yoğunluğunun çeşitlere göre farklılık gösterdiği ve daha ziyade erken olgunlaşan çeşitler tercih edilmekle beraber, salkımların tane sıklığı gibi morfolojik karakterlerin de bu hususta rol oynadığı, ayrıca zararlının saklanabilmesi için uygun bir ortam yaratması nedeniyle, iç kısımları havadar olmayan çeşitlerin tercih edildiği saptanmıştır. Bu özellikler bakımından zararlının birinci sırada Yalova incisi, ikinci sırada ise Pafi çeşidini tercih ettiği zarar düzeyinin ise, çeşitlere göre farklılık gösterdiği ancak bütün çeşitlerde tanelerin olgunlaşma döneminde arttığı tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Bağ,Lobesia botrana, popülasyon yoğunluğu, parazitoit, predatör I

ABSTRACT PhD THESIS DETERMINATION OF THE PESTS, PARASITOIDS AND PREDATORS WITH POPULATION GROWTH OF THE GRAPE MOTH, Lobesia botrana (Denis & Schiffermüller) (LEPIDOPTERA: TORTRICIDAE) IN THE VINEYARDS OF HATAY PROVINCE Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. Nedim UYGUN Year : 2009, Pages:126 Jury: Prof. Dr. Nedim UYGUN Prof. Dr. İsmail KARACA Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Assoc. Prof. Dr. Serdar SATAR Assist. Prof. Dr. M. Murat ASLAN This study carried out in order to determination of pests, parasitoids and predators and population growth of Lobesia botrana Denis&Schiff. in the vinyards of Hatay Province in 2005-2009 years period. As a total of 14 harmful species determined. seven of them were belong to Hemiptera, five of them Lepidoptera, one of them Coleoptera and Acarina orders. Four species of Hemiptera order, that they were vectors of the grape phtoplasma diseases, were first time seen in vineyards of Turkey. In addition, as a totol of 10 beneficial species determined. Two of them Braconidae and one of them Ichneumonidae families and six of them Coleoptera, and one of them Neuroptera orders. It is determined that L. botrana gives offspring three times (april, june and july) in a year in Hatay Province vineyard. Also the going-out of adults from the wintering pupaes starts in march. It has been determined that the pest is located in the vineyards throughout the vegetation time. It has been concluded that the population density of pest high the grapevine in blossom, unripe and maturation time of berries. It has been determined that the population density of the pests changes according to the varieties and it especially prefers the early maturing varieties. It has been concluded the morphologic characters such as the frequency of clusters grains have roles, as well. Besides, the varieties the innersides of which aren't airy have been chosen because of to create an environment suitable for individuals can be stored. It has been determined that pest prefers primarily Yalova incisi and the second Pafi of grape varieties. Furthermore, the value of damage changes variety to variety but in all varieties the harm increases in the maturation time of berries. Keywords: Vineyard, Lobesia botrana, population density, parasitoid, predator II

TEŞEKKÜR Tez çalışmamın her aşamasında emeği geçen, bilimsel katkılarıyla tezimi zenginleştiren ve her zaman öğrencisi olmaktan onur duyduğum, Danışman hocam sayın Prof. Dr. Nedim UYGUN a sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. Bilimsel katkılarından dolayı, sayın Prof. Dr. İsmail KARACA ya, sayın Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY a, sayın Doç. Dr. Serdar SATAR a ve çalışmam süresince yardımlarını esirgemeyen sayın Yrd. Doç. Dr. M. Murat ASLAN a çok teşekkür ederim. Tür teşhislerinin yapılmasında değerli katkılarından dolayı başta, Danışman hocam sayın Prof. Dr. Nedim UYGUN olmak üzere, sayın Prof. Dr. İrfan ARSLAN a, sayın Prof. Dr. Rüstem HAYAT a, sayın Prof. Dr. Ünal ZEYBEKOĞLU na, sayın Prof. Dr. Sebahat SULLIVAN a, sayın Prof. Dr. Ahmet BEYARSLAN a, sayın Doç. Dr. Osman SERT e, sayın Doç. Dr. Kenan KARA ya, sayın Yrd. Doç. Dr. Coşkun GÜÇLÜ ye, sayın Yrd. Doç. Dr. Erol ATAY a, sayın Dr. Saliha ÇORUH a, sayın Dr. Işıl ÖZDEMİR e, sayın Dr. Mustafa ÖZDEMİR e ve sayın Dr. Murat YURTCAN a en içten dileklerimle ve ayrı ayrı teşekkür ederim. Tez çalışmamın gerçekleştirilmesinde maddi destek sağlayan Çukurova Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ne teşekkür ederim. Çalışmam süresince gerekli olan meteorolojik verileri temin etmemde gösterdikleri yardım ve alakadan dolayı, Hatay Meteoroloji Müdürlüğü ndeki tüm idari ve teknik personele teşekkür ederim. Çalışmam süresince her türlü desteği veren, babam Zir. Yük. Müh. Gani ŞEKERDEN ve annem Prof. Dr. Özel ŞEKERDEN e, moralimi hep yüksek tutmamı sağlayan ve yardımlarından dolayı, kardeşim Dr. Filiz ŞEKERDEN e, sonsuz teşekkürler. Tez çalışmamın başından sonuna kadar daima yanımda ve yardımcı olan, desteğini bir an olsun esirgemeyen eşim, Orhan ÇAĞLAR a ve varlıklarıyla bana güç veren çocuklarım, Gani Umut ve Onur Hüseyin e çalışmam süresince gösterdikleri sabır ve özveriden dolayı sonsuz teşekkürler. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR.... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VII ŞEKİLLER DİZİNİ... X KISALTMALAR DİZİNİ...... XV 1.GİRİŞ... 1 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.... 3 3. MATERYAL VE METOD... 22 3.1. Faunistik Çalışmalar........ 22 3.1.1. Bağlarda Zararlı Olan Türlerin Belirlenmesi... 23 3.1.1.1. Doğrudan Gözle Kontrol...... 23 3.1.1.2. Darbe Yöntemiyle Örnekleme... 23 3.1.1.3. Atrap ile Örnekleme... 23 3.1.1.4. Sarı Yapışkan Tuzaklar ile Örnekleme... 24 3.1.2. Parazitoit ve Predatörlerin Belirlenmesi... 24 3.2. Lobesia botrana nın Farklı Bölgeler ve Farklı Üzüm Çeşitlerindeki Ergin Popülasyon Gelişmesinin Belirlenmesi... 26 3.2.1. Hassa İlçesi nde Çalışmanın Yürütüldüğü Bağların ve Bu Bağlarda Yetiştirilen Üzüm Çeşitlerinin Özellikleri... 27 3.2.1.1. Yalova incisi Çeşidinin Yetiştirildiği Bağ ve Çeşit Özelliği... 27 3.2.1.2. Hatunparmağı Çeşidinin Yetiştirildiği Bağ ve Çeşit Özelliği... 28 3.2.1.3. Pafı Çeşidinin Yetiştirildiği Bağ ve Çeşit Özelliği... 28 3.2.2. Altınözü İlçesi nde Çalışmanın Yürütüldüğü Bağın ve Bu Bağda Yetiştirilen Üzüm Çeşitlerinin Özellikleri..... 29 3.2.2.1. İzmir Çekirdeksiz... 29 3.2.2.2. Antep Karası...... 29 IV

3.3. Lobesia botrana nın Farklı Üzüm Çeşitlerindeki Bulaşıklık Oranının Belirlenmesi... 30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA... 31 4.1. Faunistik Çalışmalar... 31 4.1.1. Bağ Alanlarında Zararlı Olan Türler... 34 4.1.1.1. Lobesia botrana (Denis & Schiffermüller, 1775)... 34 4.1.1.2. Ephestia figulilella (Gregson, 1871)... 34 4.1.1.3. Theresimima ampelophaga (Bayle, 1809)... 35 4.1.1.4. Arctia villica (Linnaeus, 1758)..... 35 4.1.1.5. Agrotis segetum (Denis & Schiffermüller, 1775)... 35 4.1.1.6. Otiorrhynchus sulcatus (Fabricius, 1775) 36 4.1.1.7. Klapperichicen viridissima (Walker, 1858)... 36 4.1.1.8. Arboridia adanae (Dlabola, 1957)... 36 4.1.1.9. Aphis gossypii Glover, 1877... 37 4.1.1.10. Eriophyes vitis (Pagenstecher, 1857)... 37 4.1.2. Bağ Alanlarında Belirlenen ve Bağda Bazı Virüs ve Phytoplasma Hastalıklarının Vektörü Olan Türler...... 38 4.1.2.1. Psammotettix alienus (Dahlbom, 1850)... 38 4.1.2.2. Euscelis lineolatus Brulle, 1832...... 39 4.1.2.3. Euscelidius variegatus (Kirschbaum, 1858)... 40 4.1.2.4. Circulifer haematoceps (Mulsant et Rey, 1855)..... 40 4.1.3. Bağ Alanlarında Belirlenen Ancak Bağlarda Zararlı Olmayan Türler... 41 4.1.4. Hatay İli Bağ Alanlarında Belirlenen Yararlı Türler... 43 4.1.4.1. Stethorus gilvifrons Mulsant, 1850........ 45 4.1.4.2. Scymnus subvillosus (Goeze, 1777)..... 45 4.1.4.3. Chilocorus bipustulatus (Linnaeus, 1758)...... 45 4.1.4.4. Oenopia conglobata (Linnaeus, 1758)..... 46 4.1.4.5. Coccinella septempunctata (Linnaeus, 1758).. 46 4.1.4.6. Coccinella undecimpunctata Linnaeus, 1758..... 47 4.1.4.7. Chrysoperla carnea (Stephens, 1836)....... 47 V

4.1.4.8. Aleiodes circumscriptus (Nees, 1834)... 48 4.1.4.9. Apanteles longicauda (Wesmael, 1837)... 48 4.1.4.10. Campoletis sp... 49 4.2. Hatay ın, Hassa ve Altınözü İlçelerindeki Bağlarda Yetiştirilen Farklı Üzüm Çeşitlerinde Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişimi... 50 4.2.1. Hassa İlçesi ndeki Bağlarda Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişimi..... 50 4.2.1.1. Hassa İlçesi nde Yalova İncisi Üzüm Çeşidinin Yetiştirildiği Bağda Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişimi. 50 4.2.1.2. Hassa İlçesi nde Hatunparmağı Çeşidinin Yetiştirildiği Bağda Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişimi... 57 4.2.1.3. Hassa İlçesi nde Pafi Çeşidinin Yetiştirildiği Bağda Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişimi... 63 4.2.1.4. Hassa İlçesi nde Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi Çeşitlerinin Yetiştirildiği Bağlarda Yıllara Göre Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişiminin Karşılaştırılması.. 69 4.2.2. Hatay İlinin Altınözü İlçesi ndeki Farklı Üzüm Çeşitlerinin Yetiştirildiği Bağda Lobesia botrana nın Ergin Popülasyon Gelişimi... 77 4.3. Hassa ve Altınözü İlçelerindeki Bağlarda Lobesia botrana nın Farklı Üzüm Çeşitlerindeki Bulaşıklık Oranı... 84 4.3.1. Hassa İlçesi nde Yetiştirilen Çeşitlerin Lobesia botrana ile Bulaşıklık Oranı... 84 4.3.2. Altınözü İlçesi nde Bir Arada Yetiştirilen Farklı Üzüm Çeşitlerinin Lobesia botrana ile Bulaşıklık Oranı... 98 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER...... 109 KAYNAKLAR...... 111 ÖZGEÇMİŞ.... 126 VI

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. Hatay ilinde 2005-2008 yıllarında bağlarda belirlenen zararlı türler... 31 Çizelge 4.2. Hatay ilinde 2005-2008 yıllarında bağlarda belirlenen zararlı türler ve yayılış alanları..... 33 Çizelge 4.3. Hatay ili bağ alanlarında 2005-2008 yıllarında tespit edilen ve bağda bazı virüs ve phytoplasma hastalıklarının vektörü olan türler... 38 Çizelge 4.4. Bağ alanlarında belirlenen ancak bağlarda zararlı olmayan türler ve konukçuları... 42 Çizelge 4.5. Hatay ilinde 2005-2008 yıllarında bağ alanlarında belirlenen yararlı türler... 43 Çizelge 4.6. Hatay ilinde 2005-2008 yıllarında bağ alanlarında belirlenen yararlı türlerin yayılış alanları...... 44 Çizelge 4.7. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2006, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında Yalova incisi çeşidinin bulunduğu bağda tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ya ait ortalama kelebek sayısı... 51 Çizelge 4.8. Hatay İlinin, Hassa İlçesi nde yetiştirilen Yalova incisi çeşidinde 2006-2009 yılları arasında Lobesia botrana nın döl verdiği aylarda tuzak başına yakalanan ortalama ergin sayıları ile aylık ortalama sıcaklık ve nem değerleri..... 55 Çizelge 4.9. Hatay ili Hassa ilçesi nde 2006, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında Hatunparmağı çeşidinin bulunduğu bağda tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ya ait ortalama kelebek sayısı... 58 Çizelge 4.10. Hatay İlinin Hassa İlçesi nde yetiştirilen Hatunparmağı çeşidinde 2006-2009 yılları arasında Lobesia botrana nın döl verdiği aylarda tuzak başına yakalanan ortalama ergin sayıları ile aylık ortalama sıcaklık ve nem değerleri... 62 Çizelge 4.11. Hatay ili Hassa ilçesi nde 2006, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında Pafi çeşidinin yetiştirildiği bağda tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ya ait ortalama kelebek sayısı... 64 VII

Çizelge 4.12. Hatay İlinin, Hassa İlçesi nde yetiştirilen Pafi çeşidinde 2006-2009 yılları arasında Lobesia botrana nın döl verdiği aylarda tuzak başına yakalanan ortalama ergin sayıları ile aylık ortalama sıcaklık ve nem değerleri... 68 Çizelge 4.13. Hatay İlinin, Hassa ilçesi nde 2006, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında Lobesia botrana ya ait birinci, ikinci ve üçüncü döle ait ergin uçuşlarının başlama tarihleri... 71 Çizelge 4.14. Hatay ın Hassa İlçesi nde denemeye alınan bağlardaki üzüm çeşitlerinde tuzak başına yakalanan tespit edilen Lobesia botrana ergin sayılarına ait ortalama değerler... 73 Çizelge 4.15. Hatay ilinin Altınözü ilçesi nde 2006, 2007 ve 2008 yıllarında farklı çeşitlerin bir arada yetiştirildiği bağda tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ya ait ortalama kelebek sayısı... 77 Çizelge 4.16. Hatay ın Altınözü ilçesi nde çeşitlerin karışık olarak yetiştirildiği Bağda 2006, 2007 ve 2008 yıllarında aylara göre tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ergin sayılarına ait ortalama değerler... 81 Çizelge 4.17. Hatay ın Altınözü İlçesi nde denemeye alınan bağda yıl ve aylara göre tuzak başına tespit edilen Lobesia botrana ergin sayısına ait ortalama değerler... 81 Çizelge 4. Çizelge 4.18. Hatay ilinin Hassa ilçesi nde, 2007 yılında Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinde Lobesia botrana ile bulaşık salkım ve bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayısı... 85 Çizelge 4.19. Hatay ilinin Hassa ilçesi nde 2008 yılında Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinde Lobesia botrana ile bulaşık salkım ve bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayısı... 86 Çizelge 4. Çizelge 4.20. Hatay ilinin Hassa ilçesi nde, 2009 yılında Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinde Lobesia botrana ile bulaşık salkım ve bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayısı... 87 VIII

Çizelge 4.21. Hatay ilinin Hassa İlçesi nde denemeye alınan bağlarda Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayıları ve bulaşık salkımlardaki larva sayılarına ait ortalama değerler... 93 Çizelge 4.22. Hatay ilinin Altınözü ilçesi nde 2007 yılında, bir arada yetiştirilen Antep karası, Hatunparmağı, Pafi ve İzmir çekirdeksiz çeşitlerindeki Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayısı... 99 Çizelge 4.23. Hatay ilinin Altınözü ilçesi nde 2008 yılında bir arada yetiştirilen Antep karası, Hatunparmağı, Pafi ve İzmir çekirdeksiz çeşitlerindeki Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayısı... 100 Çizelge 4.24. Hatay ın Altınözü ilçesi nde denemeye alınan bağda yıllara ve aylara göre çeşitlerdeki Lobesia botrana ile bulaşık ortalama salkım sayısı ve bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayısı... 104 IX

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Hatay ilinde 2005-2008 yıllarında bağlardaki zararlılar ile parazitoit ve predatörlerin belirlenmesi amacıyla incelenen bölgeler... 22 Şekil 3.2. Lobesia botrana nın popülasyon gelişmesinin belirlenmesi amacı ile kullanılan feromon tuzağı... 27 Şekil 4.1. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2006 yılında, Yalova incisi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 52 Şekil 4.2. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2007 yılında, Yalova incisi çeşidinin Yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 53 Şekil 4.3. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2008 yılında, Yalova incisi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 53 Şekil 4.4. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2009 yılında, Yalova incisi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 54 Şekil 4.5. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2006 yılında, Hatunparmağı çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 59 Şekil 4.6. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2007 yılında, Hatunparmağı çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 60 X

Şekil 4.7. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2008 yılında, Hatunparmağı çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 60 Şekil 4.8. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2009 yılında, Hatunparmağı çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 61 Şekil 4.9. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2006 yılında, Pafi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 65 Şekil 4.10. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2007 yılında, Pafi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 65 Şekil 4.11. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2008 yılında, Pafi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 66 Şekil 4.12. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2009 yılında, Pafi çeşidinin yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 66 Şekil 4.13. Hatay iline ait 2006, 2007, 2008 ve 2009 yıllarındaki aylık sıcaklık ortalamaları... 67 Şekil 4.14. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2006 yılında, Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinin yetiştirildiği bağlarda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 69 Şekil 4.15. Hatay ın Hassa ilçesi nde, 2007 yılında, Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinin yetiştirildiği bağlarda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 70 XI

Şekil 4.16. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2008 yılında, Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinin yetiştirildiği bağlarda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 70 Şekil 4.17. Hatay ın Hassa ilçesi nde 2009 yılında, Yalova incisi, Hatunparmağı ve Pafi çeşitlerinin yetiştirildiği bağlarda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 71 Şekil 4.18. Hatay ın Hassa İlçesi nde denemeye alınan bağlardaki üzüm çeşitlerinde yıllara göre tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ya ait ortalama ergin sayısı... 74 Şekil 4.19. Hatay ın Hassa İlçesi nde denemeye alınan bağlardaki üzüm çeşitlerinde aylara göre tuzak başına yakalanan Lobesia botrana ya ait ortalama ergin sayısı... 74 Şekil 4.20. Çeşitlere ait salkım yapısı (a: Yalova incisi b: Pafi c: Hatunparmağı)... 76 Şekil 4.21. Hatay ın Altınözü İlçesi nde, 2006 yılında çeşitlerin karışık olarak yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi... 78 Şekil 4.22. Hatay ın Altınözü İlçesi nde, 2007 yılında çeşitlerin karışık olarak yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi... 78 Şekil4.23. Hatay ın Altınözü İlçesi nde, 2008 yılında çeşitlerin karışık olarak yetiştirildiği bağda Lobesia botrana ya ait ergin popülasyon gelişimi... 79 Şekil 4.24. Hatay ın Altınözü İlçesi nde denemeye alınan bağda yıllara göre tuzak başına tespit edilen Lobesia botrana ya ait ortalama ergin sayısı... 82 XII

Şekil 4.25. Hatay ın Altınözü İlçesi nde denemeye alınan bağda aylara göre tuzak başına tespit edilen Lobesia botrana ya ait ortalama ergin sayısı... 82 Şekil 4.26. Hatay ilinin Hassa ilçesinde 2007 yılında farklı bağlarda yetiştirilen çeşitlerdeki Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayıları ve tuzak başına yakalanan ortalama ergin sayısı (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 88 Şekil 4.27. Hatay ilinin Hassa ilçesinde 2008 yılında farklı bağlarda yetiştirilen çeşitlerdeki Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayıları ve tuzak başına yakalanan ortalama ergin sayısı (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 88 Şekil 4.28. Hatay ilinin Hassa ilçesinde 2009 yılında farklı bağlarda yetiştirilen çeşitlerdeki Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayıları ve tuzak başına yakalanan ortalama ergin sayısı (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 89 Şekil 4.29. Hatay ın Hassa İlçesi nde 2007 yılında çeşitlerdeki salkım başına düşen ortalama larva sayısı ile günlük ortalama sıcaklık ve nem değerleri (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 92 Şekil 4.30. Hatay ın Hassa İlçesi nde 2008 yılında çeşitlerdeki salkım başına düşen ortalama larva sayısı ile günlük ortalama sıcaklık ve nem değerleri (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 92 Şekil 4.31. Hatay ın Hassa İlçesi nde 2009 yılında çeşitlerdeki salkım başına düşen ortalama larva sayısı ile günlük ortalama sıcaklık ve nem değerleri (a:gözlerin uyanması ve çiçeklenme b:koruk c:olgunlaşma dönemi)... 93 Şekil 4.32. Hatay ilinin Hassa İlçesi nde denemeye alınan bağlarda yıllara göre Lobesia botrana ile bulaşık ortalama salkım sayısı... 94 Şekil 4.33. Hatay ilinin Hassa İlçesi nde denemeye alınan bağlarda aylara göre Lobesia botrana ile bulaşık ortalama salkım sayısı... 94 XIII

Şekil 4.34. Hatay ilinin Hassa ilçesi nde denemeye alınan bağlarda yıllara göre Lobesia botrana ile bulaşık salkımlardaki larva sayılarına ait ortalama değerler... 96 Şekil 4.35. Hatay ilinin Hassa ilçesi nde denemeye alınan bağlarda aylara göre Lobesia botrana ile bulaşık salkımlardaki larva sayılarına ait ortalama değerler... 96 Şekil 4.36. Hatay ilinin Altınözü ilçesi nde çeşitlerin karışık olarak bir arada yetiştirildiği bağda, 2007 yılında Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayıları ile tuzak başına yakalanan ortalama kelebek sayısı.. 101 Şekil 4.37. Hatay ilinin Altınözü ilçesi nde çeşitlerin karışık olarak bir arada yetiştirildiği bağda, 2008 yılında Lobesia botrana ile bulaşık salkım sayıları ile tuzak başına yakalanan ortalama kelebek sayısı.. 101 Şekil 4.38. Hatay ın Altınözü ilçesi nde 2007 yılında aynı bağda bir arada yetiştirilen dört farklı çeşitte Lobesia botrana ile bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayısı ile günlük ortalama sıcaklık ve nem değerleri... 103 Şekil 4.39. Hatay ın Altınözü ilçesi nde 2008 yılında aynı bağda bir arada yetiştirilen dört farklı çeşitte Lobesia botrana ile bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayısı ile günlük ortalama sıcaklık ve nem değerleri... 103 Şekil 4.40. Hatay ın Altınözü İlçesi nde denemeye alınan bağda yıllara göre Lobesia botrana ile bulaşık ortalama salkım sayısı... 104 Şekil 4.41. Hatay ın Altınözü İlçesi nde denemeye alınan bağda aylara göre Lobesia botrana ile bulaşık ortalama salkım sayısı... 104 Şekil 4.42. Hatay ın Altınözü ilçesi nde denemeye alınan bağda yıllara göre Lobesia botrana ile bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayıları. 105 Şekil 4.43. Hatay ın Altınözü ilçesi nde denemeye alınan bağda aylara göre Lobesia botrana ile bulaşık salkımlardaki ortalama larva sayıları... 105 Şekil 4.44. Pafi çeşidinin olgunlaşma döneminde Lobesia botrana larvalarının salkımdaki zararı... 107 XIV

KISALTMALAR DİZİNİ Y.İ : Yalova İncisi H.P : Hatunparmağı P : Pafi I.D : Birinci döle ait ergin uçuş zamanı II.D : İkinci döle ait ergin uçuş zamanı III.D : Üçüncü döle ait ergin uçuş zamanı O.E.S : Ortalama Ergin Sayısı O.S : Ortalama Sıcaklık O.N : Ortalama Nem XV

1.GİRİŞ Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR 1. GİRİŞ Türkiye, iklim koşulları bakımından bağcılık için, dünyanın en uygun bölgelerine sahip ülkelerinden birisidir. Dünya Gıda Örgütü (FAO) nün 2005 yılı verilerine göre 530.000 hektarlık bağ alanı varlığı ile Türkiye, İspanya, Fransa ve İtalya nın ardından 4. sırada, bu alanda gerçekleştirilen 3.650.000 ton üzüm üretimi ile de İtalya, Fransa, A.B.D., İspanya ve Çin den sonra 6. sırada yer almaktadır (Özdemir ve ark., 2006). Ayrıca Türkiye, bağ tarımının yapıldığı en eski gen merkezlerinden de birisidir (Erkan ve ark., 1999). Akdeniz Bölgesi, 112.485 hektar bağ alanı ile Türkiye nin önde gelen üzüm üretim alanlarından birisidir (Erkan ve ark., 1999). Hatay ilindeki toplam bağ alanı varlığı ise 4709.5 hektar olarak hesaplanmaktadır. Bunun % 93.4 ü Hassa ilçesinde bulunmakta olup, geriye kalan % 6.6 lık kısmı ise; diğer ilçelerdeki (Kırıkhan, Belen, Antakya-Merkez, Yayladağı ve Altınözü) bağ alanları oluşturmaktadır (Anonymous, 2004a). Bağlarda yetiştiricilik ve pazarlama gibi problemlerin yanı sıra, üretim sırasında çeşitli hastalık ve zararlılar sorun olmaktadır. Bağlara zarar veren pek çok zararlı tür vardır. Bunların içinde Bağ Salkım Güvesi, Lobesia botrana (Denis & Schiffermüller) (Lepidoptera: Tortricidae) doğrudan üründe yaptığı zarar nedeniyle gerek dünyada gerekse Türkiye de bağların ana zararlısıdır (Kısakürek, 1972; Kaçar, 1982; Ataç ve ark., 1990; Altındişli ve Kısmalı, 1996; Erkan ve ark., 1999, Göven ve Güven, 2000). Diğer önemli zararlılar ise İki noktalı kırmızıörümcek, Tetranychus urticae Koch (Acarina: Tetranychidae) (Göven ve ark., 1999), Bağ üvezi, Arboridia adanae Dlobola (Homoptera: Cicadellidae) (Yiğit ve Erkılıç, 1987a; Yiğit ve Erkılıç 1987b), Bağ flokserası, Viteus vitifolii Fitch (Homoptera: Phylloxeridae), Bağ thripsi, Anophothrips vitis Priesner (Thysanoptera: Thripidae) dir (Anonymous, 1996). Literatürde, Hatay ilinde bağ alanlarının en önemli zararlısı olan L. botrana nın popülasyon gelişmesinin belirlenmesi ile ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmadığı gibi, bağ alanlarındaki zararlılar ile ilgili yapılan çalışmalar da çok eskidir. 1

1.GİRİŞ Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR Bu çalışmada, Hatay ili bağ alanlarındaki zararlı türler, yayılışları, parazitoit ve predatörler ile bağın en önemli zararlısı olan L. botrana nın farklı bölgeler ve farklı üzüm çeşitlerindeki ergin popülasyon dalgalanmaları ve bulaşıklık oranlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Anbaroğlu (1967), Asma Ağustos Böceği, Chloropsalta viridissima Walker (Hom.: Cicadidae) nin Gaziantep ili bağlarında önemli zarar yapmakta olduğunu ve bağ alanlarının takriben % 20 sinin zararlı ile bulaşık olduğunu bildirmiştir. Günaydın (1972), Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde bağcılık yönünden önem taşıyan Elazığ, Malatya, Adıyaman, Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır illeri bağlarındaki mevcut zararlıları tespit etmek amacıyla sörvey yapmıştır. Sörvey sonuçlarına göre; Bağ uyuzu (Eriophyes vitis Pgst.), Bağ üvezi (Erytroneura adanae Dlabola), Haplothrips globiceps Bagnall, Anaphothrips vitis Priesner, Asma ağustos böceği (Chloropsalta viridissima Walker), Salkım güvesi (Lobesia botrana Schiff), Bağ çadır tırtılı (Arctia villica), unlu bit (Planococcus citri) ve Filoksera (Phylloxera vitifolii) nın bağlarda tespit edilen zararlılar olduğunu bildirmiştir. Kısakürek (1972), Güney Anadolu Bölgesi bağlarında Salkım güvesinin yayılış alanı, bulaşma oranı, parazitoit ve predatörleri üzerine bir araştırma yürütmüştür. Araştırıcı, Hatay ilinin Hassa ilçesi nde zararlı ile bulaşıklığı % 13.1, İskenderun da % 11.0, Kırıkhan da % 5.4, Merkez ilçede % 11.2, Altınözü nde %8.0, Yayladağı nda % 6.3, Reyhanlı da % 6.1, Dörtyol da % 4.2, Samandağı nda % 5.1 olarak tespit etmiştir. İlaçlı bağlardan toplanan pupalardan parazitoit belirlenememiş, ilaçsız bağlardan toplanan pupalardan ise Braconidae familyasına ait Ascogaster sp. ve Meteorus rubens Nees tespit edilmiştir. İren (1976), Orta Anadolu Bölgesi bağ alanlarında ekonomik öneme sahip zararlıları tespit etmek için, 1965 yılında başlayan ve 1967, 1969-1970 yıllarında da devam eden bir araştırma yürütmüştür. Araştırma sonucunda, bölgede genel olarak görülen zararlının Bağ uyuzu, Eriophyes vitis Pgst. olduğu ancak kükürt kullanılan yerlerde Bağ uyuzunun da baskı altında tutulabildiğini tespit etmiştir. Ayrıca Thrips, Bağ üvezi, Arboridia (Erythroneura) adanae Dlabola, Bağ pirali, Sparganothis pilleriana Den.& Schiff., Bağ göz kurdu, Theresimima (=Ino) ampelophaga Bayle, Bağ salkım güvesi, Lobesia (=Polychrosis) botrana Den.& Schiff., Bağ maymuncuğu, Otiorrhynchus spp., Unlubit, Planococcus citri Risso, Bozkurt, 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR Agrotis sp., Peridroma saucia H.B. nın da bağlarda önemli zararlılar olduğundan söz edilmektedir. Altay ve ark. (1978), Salkım güvesinin biyolojisi ve ilaçlama zamanı ile ilaçlama sayısını tayin etmek amacı ile, 1969-1973 yıllarında 4 ayrı bölgede (Kocaeli, Sakarya, Bilecik ve Bursa) 9 ayrı bağa çekici yem tuzakları yerleştirmiş, aynı bağlarda asmaların fenolojisini izleyip, zararlının biyolojisi ile bir bağlantısı olup olmadığını araştırmışlardır. Araştırma sonucunda zararlının, Marmara Bölgesi nde 3 büyük uçuş devresi olduğu ve zararlının yılda 3 döl verdiği tespit edilmiştir. Ayrıca sörveyler sırasında zararlının pupa parazitoiti olarak Pimpla contemplator Müll. (Hym.: Ichneumonidae), Dicaetotus sp. ve Theroscopus hemipterus Grav. (Hym.: Ichneumonidae) saptanmıştır. Önçağ (1978), Bağ göz kurdunun, Theresimima (=Procris) ampelophaga Bayle (Lepidoptera: Zygaenidae) Ege Bölgesi bağlarındaki yayılışını ve popülasyon durumunu araştırmak amacı ile 1975-1977 yılları arasında yaptığı çalışma sonucunda zararlının Ege Bölgesi bağları için halihazırda bir sorun olmadığını, ancak zararlının bulunduğu ve zarar yapabilme olasılığı olan alanların, gözlem altında tutulmasının da yararlı olacağı kanaatine varmıştır. Kaçar (1982), Ege Bölgesi koşullarına uygun üzüm çeşitlerinden Cardinal, Hamburg misketi, Muscat vignes, Yuvarlak ve Sultani çekirdeksiz, Razakı, Amerikan (Çanakkale üzümü) ve Pembe Gemre üzerinde 1980-1981 yıllarında yaptığı araştırmada, Salkım güvesi zararının, çeşitlere ve fenolojik gelişmeye göre farklılık gösterdiğini belirlemiştir. Gürkan (1984), Bağ maymuncuğu, Otiorhynchus peregrinus Stierl. un Marmara Bölgesi bağ alanlarında zararlı olduğunu bildirmektedir. Maçan (1984), Adıyaman, Diyarbakır, Elazığ, Malatya, Mardin, Siirt ve Şanlıurfa illeri bağlarında zararlı böcek türlerini saptamak, önemlilerin tanınmalarını, yayılış alanlarını ve ekonomik önemlerini ortaya koymak amacıyla 1978-1980 yılları arasında bir araştırma yürütmüştür. Çalışma sonucunda bölge bağlarında Homoptera takımından 5, Lepidoptera takımından 3, Coleoptera takımından 3, Thysanoptera takımından 2 ve Diptera takımından 1 adet olmak üzere toplam 14 zararlı böcek türü saptamıştır. Klapperichicen viridissima Walker., Viteus vitifolii Fitch., Arboridia 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR adanae Dlab., Planococcus citri Risso., Lobesia botrana (Schiff. & Den.), Arctia villica L., Theresimima ampelehaga Bayle., Anaphotrips vitis Priesn. ve Haplotrips globiceps (Bagn.) in bağlarda zararları önemli olan türler olduğunu bildirmiştir. Ataç ve ark. (1987), Ankara (Şereflikoçhisar) da 1983-1984 yıllarında Salkım güvesi ile bulaşık iki bağda, cinsel çekici tuzaklarla yakalanma seyrini izleyerek uçuş eğrilerini çizmek, bulaşma oranı ve bağıntılarını saptamak, zararlı ve zarar kontrolü, iklim verileri ve bağın fenolojisinin bir arada değerlendirilmesi sonucunda Tahmin ve Uyarı Sistemi içinde ilaçlama zamanlarını saptamak amacı ile bir araştırma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar, birinci ilaçlamanın cinsel tuzaklarda yakalanan kelebek sayılarına göre çizilen uçuş eğrisinde tepe noktasının oluşması, 1 Ocaktan itibaren etkili sıcaklıklar toplamının 120 gün-dereceyi bulması, akşam üzeri sıcaklıklarının 15 C nin üzerinde olması ve bağda çiçek tomurcuğu bulunması halinde bulaşma oranı % 20 yi bulunca; uçuş eğrisinde tepe noktasının oluşması, etkili sıcaklıklar toplamının 520 gün-dereceye yaklaşması halinde % 1 bulaşma tespit edildiğinde ise ikinci ilaçlamanın yapılması gerektiği sonucuna varmışlardır. Yiğit ve Erkılıç (1987a), Güney Anadolu Bölgesi bağ alanlarında Bağ üvezi Arboridia adanae Dlab. nin yayılışı, biyolojisi ve zarar durumu üzerine Kahramanmaraş, Gaziantep, Hatay, Adana ve İçel illerinde 1977-1978 ve 1985-1986 yıllarında yürüttükleri araştırmada A. adanae nin kışı, ergin dönemde geçirdiği belirlenmiştir. Yiğit ve Erkılıç (1987b), Güney Anadolu Bölgesi bağ alanlarında 1977-1978 ve 1985 yıllarında Bağ üvezi Arboridia adanae nin yumurta parazitoitleri ve bunların zararlı popülasyonuna etkileri üzerine yaptıkları araştırmada, zararlının yumurtalarının iki tür hymenopter, Oligosita pallida Krygger (Hym.: Trichogrammatidae) ve Anagrus atomus L. (Hym.: Mymaridae) tarafından parazitlendiğini ve bu parazitoitlerin, zararlıyı herhangi bir kimyasal uygulama gerektirmeksizin baskı altında tuttuklarını belirlemişlerdir. Araştırmada ayrıca söz konusu parazitoitlerin kışı, bağların yakın çevresindeki böğürtlen ve yabani gül topluluklarında geçirdiği ve baharda bu barınaklardan bağa geçerek zararlıyı baskı altında tuttuğunu da tespit etmişlerdir. 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR Savopoulou-Soultani ve ark. (1990), Lobesia botrana nın Apiaceae (Umbelliferae) (Maydonozgiller), Asteraceae (Compositae) (Papatyagiller), Convolvulaceae, Oleaceae (Zeytingiller), Polygonaceae (Kuzukulağıgiller), Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller), Rhamnaceae (Cehrigiller), Roseaceae (Gülgiller), Thymeleaceae (Defnegiller) gibi farklı familyalardan pek çok bitki ile de beslendiğini bildirmektedirler. Yiğit ve Erkılıç (1992a), Bağ Maymuncuğu, Storphomorphus ctenotus Desbr. (Col.: Curculionidae) un İçel ili bağ alanlarında zararlı olduğunu bildirmektedir. Yiğit ve Erkılıç (1992b), Güney Anadolu Bölgesi bağ alanlarında zararlı Bağ Üvezi, Arboridia adanae Dlab. nin bölgedeki yayılış durumu, yoğunluğu, biyolojik özellikleri, popülasyon değişimi ve mücadelesi üzerinde 1977-1978 ve 1985-1986 yıllarında çalışmışlardır. Araştırıcılar zararlının Kahramanmaraş, Gaziantep, Hatay Adana ve İçel (Gülnar ve Mut) illerinde yaygın olarak bulunduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca adı geçen bu illere ait bağ alanlarında 10 omcanın ortalama 4.47 si ve 100 yaprağın 27.28 inin bu zararlı ile bulaşık olduğunu, zararlı yoğunluğunun ise 0.41 nimf / yaprak düzeyinde olduğunu tespit etmişlerdir. Altınçağ ve Akten (1995), Ege Bölgesi nde asma fidanlıklarında bulunan zararlıların yayılışı ve bulaşma oranlarının belirlenmesi amacıyla 1990 yılında İzmir, Manisa, Uşak, Denizli ve 1991 yılında Çanakkale de yürüttükleri araştırmada toplam 32 fidanlıkta mayıs-eylül aylarında yapılan sörveylerde toplam 8 zararlı, 15 yararlı tür saptamışlardır. Zararlı türlerden Asymmetrasca (Empoasca) decedens Paoli (Hom.: Cicadellidae), Empoasca decipiens Paoli, Arboridia adanae Dlabola ve Zygina nivea Mulsant et Rey (Hom.: Cicadellidae) dan sadece A. decedens in yaygın ve yoğun olduğunu tespit etmişlerdir. Külleme hastalığına karşı kükürtün kullanıldığı fidanlıklarda E. vitis in fazla sorun olmadığı, fakat kükürt yerine diğer ilaçların kullanıldığı bağlarda % 40 a varan oranda bulunduğu belirlenmiştir. T. urticae nin, yerli ve aşılı fidanlarda % 50 ye varan oranlarda sorun olduğu saptanmıştır. Manas larvaları sadece Saruhanlı da aşılı fidanlarda % 5 oranında bulunmuştur. V. vitifolii Fitch. nin ise sadece Çanakkale ilinde yazın (Temmuz) % 0.3, sonbaharda % 0.5 bulaşma gösterdiği tespit edilmiştir. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR Altındişli ve Kısmalı (1996), İzmir-Menemen ve Manisa-Saruhanlı da 1992-1993 yıllarında Salkım güvesi ile mücadelede biyoteknik yöntemler içinde yer alan kitlesel tuzakla yakalama yöntemi (KTY) nin kullanılma olanaklarını araştırmışlardır. 6 omcaya 1 tuzak yoğunluğu kullanılarak yerleştirilen Pherecon tipi eşeysel çekici tuzaklar tek başına uygulandığında düşük etkili olmasına rağmen, 3. dölde tek ilaçlama ile birlikte uygulandığında etkinin daha yüksek olduğu sonucuna varmışlardır. Bosco ve ark. (1997a), bağlarda sarı yapışkan tuzak kullanılarak Macropsinae, Agalliinae, Penthimiinae, Aphrodinae, Cicadellinae, Typhlocybinae ve Deltocephalinae alt familyalarını içeren, Cicadellidae familyasına ait 32 türün (bunlardan 10 tanesi zaten phytoplasma vektörü olarak biliniyor) yakalandığını bildirmiştir. Gelişme sezonu boyunca Euscelidius variegatus, Neoaliturus fenestratus, Platymetopius major ve Psammotettix spp. (P. alienus, P. confinis) yakalanmışken, mayıs ve haziran aylarında Penthimia nigra, haziran-ağustos ayları arasında Anoplotettix fuscovenosus, ağustos-ekim ayları arasında Fieberiella florii, mayıs ve ekim ayında Macrosteles sexnotatus, temmuz-eylül ayları arasında Scaphoideus titanus, nisan-haziran ayları arasında Thamnotettix spp. (Th. confinis, Th. dilutior, Th. exemtus, Th. zelleri) yakalanmıştır. Araştırıcılar, bağlarda yaygın olarak bulunan ve phytoplasma vektörleri olarak bilinen en az altı Deltocephalinae türünü (A. fuscovenosus, E. variegatus, F. florii, M. sexnotatus, N. fenestratus ve S. titanus) tespit etmişlerdir. Duso ve Ren (1997), İtalya nın Veneto Bölgesi ndeki bağlarda Tetranychidae, Tydeidae ve Phytoseiidae familyasından akarlar belirlemişlerdir. Belirlenen Phytoseiid türler; Kampinodromus aberrans Oud., Amblyseius andersoni Chant, A. finlandicus Oud., Typlodromus pyri Scheuten, T. halbii Athias-Henriot, T. tiliarum Oud., Phytoseius finitimus Ribaga ve P. plumifer Can. & Franz dir. Altınçağ ve Altındişli (1998), Ege Bölgesi nde 1992-1994 yılları arasında, çekirdeksiz üzümlerde gibberellik asit (Ga 3 ) uygulamalarının Salkım güvesi, Lobesia botrana nın zararına etkisi üzerine bir araştırma yürütmüşler ve gibberellik asidin, zararlının zarar oranını artırdığı sonucuna ulaşmışlardır. 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR Averseng ve ark. (1998), Fransa nın güneyinde 1995-1997 yılları arasında, Lobesia botrana nın doğal düşmanlarının tanımlanması amacı ile yürüttükleri çalışmada, biyolojik mücadelede kullanılabilen yararlı arthropodların korunması bakımından, bağ alanlarında L. botrana ya karşı kimyasal mücadelenin erken yapılmasının gerekli olduğunu bildirmişlerdir. Briere ve Pracros (1998), Lobesia botrana nın yumurta, larva ve pupa gelişme süreleri üzerine, sıcaklığın etkisini incelemişlerdir. Araştırıcılar, 8 C den, 34 C ye kadar olan birkaç sabit sıcaklıkta, % 65 nisbi nem ve 16 saat aydınlık 8 saat karanlık koşullarında yürüttükleri denemede, gelişme için optimal sıcaklığın, 28 C den 30 C ye kadar olan sıcaklıklar arasında olduğunu ortaya koymuşlardır. Fermaud (1998), Lobesia botrana ya ait 2. generasyon larva enfeksyonları ile salkımların sıklığı arasında önemli derecede ve pozitif bir korelasyon olduğunu bildirmiştir. Kaplan ve Çınar (1998), Diyarbakır, Şanlıurfa ve Elazığ illerinde ilaç uygulaması yapılmayan bağlarda 1995-1997 yıllarında yürüttükleri çalışmada, Salkım güvesi, Lobesia botrana Den.& Schiff.'nın bağda ana zararlı, Arboridia adanae Dlab., Klapperichicen viridissima Walk., Eriophyes vitis Pgst., Anaphothrips vitis Priener, Haplothrips globiceps Bagnall'in ekonomik öneme sahip zararlılar olduğunu tespit etmişlerdir. Savopoulou-Soultani ve ark. (1998), Lobesia botrana nın üreme potansiyeli ve ömür uzunluğu üzerine % 5 oranında şeker ve % 20 oranında bal ile hazırlanmış solüsyonun etkisinin değerlendirilmesi amacı yürüttükleri denemede kontrolde saf su kullanmışlardır. Şekerli solüsyonun, dişilerin yumurta bırakma oranında önemli bir artışa neden olmadığını, çıkıştan 3 gün sonraki erken evrede besinden yoksun bırakmanın ise, yumurta bırakma kapasitesinde önemli bir azalmaya neden olmadığını bildirmişlerdir. Erginlerin ömür uzunluklarının ise, çıkar çıkmaz besin verilenlerde, ilk 3 gün aç bırakılanlara göre daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Mondy ve ark. (1998), Lobesia botrana nın birinci dönem larvalarının Botrytis cinerea tarafından cezbedilip cezbedilmediğini ve larvanın fungusa karşı koku (Olfactory) ve tat alma yoluyla (Gustatory) tepkilerini araştırmaları sonucunda ilk dönem larvaların % 82 sinin, B. cinerea ile kısmen enfekte olmuş salkımlarda 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR toplandığı tespit edilmiştir. Olfactometrelerde, ilk dönem larvalar belirlenmiş ve sentetik ortam ve B. cinerea ile enfekteli üzüm salkımları üzerinde beslenmiştir. Larvalar, kontrolden ziyade özellikle sentetik ortamı veya B. cinerea ile enfekteli üzüm salkımlarını tercih etmiştir. Fungus tarafından cezbedilen ilk dönem larvaların % 62.2 72.6 sı koku yoluyla (olfactory) tepki göstermiş ve olfactory ile gustatory tepkiler birlikte benzer oranlarda sonuçlanmıştır (% 64.1 % 81.6). Dolayısıyla larvalar kontrolle karşılaştırıldığında sentetik ortam veya fungus ile enfekte olmuş üzüm salkımlarına cezbolmuştur. Sforza ve ark. (1998), bağların içinde veya çevresindeki yabancı ot ve böcekler PCR ile test etmiş ve laboratuvarda bulaştırma denemeleri yapmışlardır. Araştırmada, Hemiptera takımından pek çok böcek türü yakalanmış ve test edilmiştir. Bois noir phytoplasmasının Hyalesthes obsoletus (Hemiptera: Cixiidae) ve çok daha az boyutta Mocydia crocea ve Euscelis lineolatus da bulunduğu tespit edilmiştir. Stavridis ve Savopoulou-Soultani (1998), Yunanistan ın kuzeyinde Lobesia botrana larvalarının bağların yanındaki zeytin ağaçlarının çiçekleri üzerinde bulunduğunu, Bulgaristan da ise ilk generasyon larvaların zeytin çiçeklerindeki zararının % 45 olarak tespit edildiğini bildirmişlerdir. Ayrıca araştırıcılar, asma çiçekleri ile beslenenlerle karşılaştırıldığında araziden toplanan L. botrana erginlerinin üreme kabiliyetlerinin, pupa büyüklüğü ve ağırlığının zeytin ağaçlarının çiçeklerinde beslenen larvalarda daha büyük olduğunu ve ayrıca zeytin çiçeklerinin asma çiçekleri kadar hatta daha da fazla zararlının gelişmesini desteklediğini de bildirmektedirler. Araştırıcılar ayrıca L. botrana nın Apiaceae (Umbelliferae) (Maydonozgiller), Asteraceae (Compositae) (Papatyagiller), Convolvulaceae, Oleaceae (Zeytingiller), Polygonaceae (Kuzukulağıgiller), Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller), Rhamnaceae (Cehrigiller), Roseaceae (Gülgiller), Thymeleaceae (Defnegiller) gibi farklı familyalardan pek çok bitki ile de beslendiğini bildirmişlerdir. Erkan ve ark. (1999), Gaziantep ili bağ alanlarında zararlı olan Asma Ağustos böceği, Chloropsalta viridissima Walker (Hom.: Cicadidae) ya karşı mekanik mücadelenin ilaca göre çok daha başarılı olduğunu, Theresimima 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR ampelophaga nın ise, gözler uyanırken bir asmada 10-12 larva bulunduğunda % 100, 3-4 adet larva bulunduğunda % 40-50 civarında bir zararın meydana gelebileceğini, bir asmada 1-2 adet larvanın bulunması halinde dahi, ürünü azaltarak kantite yönünden etkileyeceğini bildirmektedirler. Göven ve ark. (1999), Ege Bölgesi nde İzmir, Manisa, Denizli ve Çanakkale (Bozcaada) illeri bağ alanları ile etrafındaki yabani bitkiler üzerinde bulunan zararlı ve predatör akar türlerini belirlemek amacıyla 1996 ve 1997 yıllarında yürüttükleri araştırmada zararlı olarak; Eriophyes vitis Pgst. (Acarina: Eriophyidae), Tetranychus urticae Koch (Acarina: Tetranychidae), Bryobia rubriculosus Scheuten (Acarina: Tetranychidae), Brevipalpus lewisi Mc Gregor (Acarina: Tenuipalpidae), Cenapalpus sp. (Acarina: Tenuipalpidae) ve Tenuipalpus granati Sayed (Acarina: Tenuipalpidae) türlerini saptamışlardır. Predatör olarak ise; Phytoseiidae, Anystidae, Stigmatidae ve Trombidiidae familyalarına bağlı 11 tür ile phytoseiid lerin av grubu içinde yer alan Tydeus caudatus Duges ve T. californicus Banks (Acarina: Tydeidae) türleri saptanmıştır. Bağ alanlarında phytoseiid lerin doğal olarak bulunduğu Rubus spp. ve Rosa canina bitkileri belirlenmiştir. Phytoseiid akarlardan Typhlodromus perbibus (Acarina: Phytoseiidae) türü ise; Türkiye faunası için yeni bir kayıt olarak bildirilmiştir. Savopoulou-Soultani ve ark. (1999), farklı olgunluk evresindeki 5 farklı asma çeşidinin (Soultanina, Muscat Ambourg, Razaki, Italia ve Xinomavro) meyvelerinin Lobesia botrana larvalarının gelişmesi üzerine etkisini araştırmışlardır. Araştırıcılar, çeşide bağlı olarak orta derecede veya tam olgunlaşmış meyvelerde larva gelişmesinin daha hızlı olduğunu, bütün çeşitlerde ve olgunlaşmanın bütün evrelerinde özellikle Razaki çeşidinde, erkek larvaların, dişilerden daha hızlı geliştiğini tespit etmişlerdir. Ergin çıkış yüzdesinin, olgun tanelerde en yüksek olsa da, farklı çeşitlerin meyvelerindeki larvalardan ergin çıkışları arasında herhangi bir farklılık olmadığını belirlemişlerdir. Gözlemlenen farklılıkların, meyvenin olgunlaşma dönemindeki şeker ve asit içeriği ile ilişkili olduğu düşünülse de, ölçülmemiş parametrelerin de önemli olabileceği kanaatine varılmıştır. Torres-Vila ve ark. (1999), Lobesia botrana nın üreme gücü üzerine larva beslenmesinin etkilerini araştırmışlar, zararlının 1., 2. ve 3. generasyonlarını sırasıyla 10

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR çiçek, koruk ve olgun üzüm üzerinde beslemişler, elde edilen erginlerin vücut ağırlığı, irilik, üreme gücü ve ovipozisyon süreleri bakımından oldukça büyük farklılıklar gösterdiğini tespit etmişlerdir. Ayrıca yumurta sayısı ile, dişinin vücut ağırlığı arasında korelasyon olduğunu belirlemişlerdir. Çakırbay ve ark. (2000), Yöresel bir çeşit olan Kara erik üzüm çeşidi üzerinde ekonomik öneme sahip zararlı ve yararlı türlerin tespit edilmesi ve bunların ildeki yaygınlıklarının belirlenmesi amacıyla 1997 ve 1998 yıllarında Erzincan Merkez ilçeye bağlı köy veya beldelerde toplam 32 bağda incelemeler yapmışlardır. Agrotis sp., Klapperichicen viridissima (Walker), Chloroporius varius (Müller), Lobesia botrana Den-Schiff., Otiorhynchus spp., Capnodis tenebrionis (Linnaeus) ve Agrilus derasofaciatus Lac.et Bod önemli zararlı türler olarak bulunmuştur. Buna karşın Nabis punctatus (C.), Coccinella septempunctata (L.), Scymus apetzi Mulsant, Coccinula quatuordecimpustulata (L.), Psyllobora vigintidupunctata (L.) ve Chrysoperla carnea Stephens. önemli faydalı türler olarak tespit edilmiştir. Genini (2000), İsviçre deki altı bağ alanında üç sezon boyunca yaprakpireleri üzerinde çalışmıştır. Araştırıcı bağlarda birkaç grup predatörün tespit edildiğini ve sadece örümcek türlerinde önemli farklılıklar gözlendiğini bildirmiştir. Çalışmada, Empoasca vitis ve Orius niger in popülasyon yoğunlukları arasında kuvvetli bir ilişki olduğu belirlenmiş olup, avlama işleminin bu anthocorid tarafından yapıldığı kesin olarak doğrulanmamıştır. Ayrıca bağlara komşu olan doğal habitatların birkaç parazitoit hymenoptere de barınak görevi yaptığı bildirilmiştir. Yine de bunların komşu bağlardaki zararlılar üzerine az da olsa bir etkisi olduğu, bütün bağlarda Lobesia botrana nın parazitoitlerinin bulunduğu ancak parazitlenme oranının düşük olduğu tespit edilmiştir. Göven ve Güven (2000), Ege Bölgesi bağ alanlarındaki predatör faunasını belirlemek amacıyla 1997 ve 1998 yıllarında İzmir, Manisa ve Denizli illerinde yürüttükleri çalışmada Coleoptera, Heteroptera ve Thysanoptera takımlarına bağlı 28 predatör tür saptamışlardır. Ege Bölgesi bağ alanlarında yaygın olarak ve tüm mevsim boyunca bulunabilen phytoseiid ler, Chrysoperla carnea Stephens (Neuroptera: Chrysopidae) ve Stethorus spp. (Col.: Coccinellidae) nin entegre 11

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yasemin ŞEKERDEN ÇAĞLAR mücadele programlarında öncelikle göz önünde bulundurulmaları gerektiğini bildirmişlerdir. Mondy ve Corio-Costet (2000), Lobesia botrana ile Botrytis cinerea arasında karşılıklı yararlanma şeklinde (mutualitik) bir ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca fitopatojenik fungusun % 0.01 oranında arındırılmış sterolleri veya % 3 oranında miselyumlarını içeren suni besin ile beslenen larvaların toplam gelişme sürelerinin azaldığı, hayatta kalma ve üreme gücünde artış olduğu bildirilmiştir. Çalışmada fungusun, böceğin biyoloji ve fizyolojisi üzerindeki bu olumlu etkilerinin, doğrudan doğruya besindeki fungal sterollerle ilişkili olduğu da ifade edilmiştir. Nicholls ve ark. (2000), Kuzey Kalifornia da, bir buğday çeşidi olan Fagopyrum esculentum Moench ile ayçiçeği, Helianthus annus Linnaeus un birlikte bulunduğu bağlarda gelişme sezonu boyunca korunmasının, bağlardaki yaprakpiresi, Erythroneura elegantula Osborn ve çiçek thripsi, Frankliniella occidentalis Pergande in parazitoit ve predatörlerini barındırması bakımından biyolojik mücadeleyi desteklediğini bildirmişlerdir. Milonas ve ark. (2001), Yunanistan ın kuzeyindeki iki bölgede Lobesia botrana nın iki uçuşu arasında gerekli olan gün-dereceyi belirlemeye çalışmış ve ilk generasyon için gerekli gün-derecenin, ikinci ve üçüncü generasyon için gerekli olandan daha kısa olduğunu tespit etmişlerdir. Roditakis ve Karandinos (2001), Lobesia botrana nın, 12 saat aydınlık, 12 saat karanlık ve 12 C ile 30 C arasındaki değişik sıcaklıklarda yetiştirilen yumurta ve larvaların hemen hemen tamamının diyapoza girdiğini, ancak pupa evresinin, artan sıcaklıkla birlikte diyapoz yüzde oranının azaldığını ifade etmişlerdir. Fowler ve Lakin (2002), Lobesia botrana nın, beslenme sonuçlarından bir diğerinin, sonradan ortaya çıkan fungal patojenler olduğunu ve bunlardan en önemlisinin de Botrytis cinerea nın neden olduğu Kurşuni küf hastalığı olduğunu bildirmektedirler. Araştırıcılar, bu zarar sonucu ürünün verim ve kalitesinin daha da düştüğünü tespit etmişlerdir. Göven ve ark. (2002a), Ege Bölgesi bağ alanlarındaki en yaygın predatör grubunu oluşturan örümceklerin (Aranea) faunasını belirlemek amacı ile 1997-1999 12