FAS ÜLKE PROFİLİ GİRİŞ Fas 1956 yılına kadar Fransa hakimiyetinde kalmış, aynı yıl bağımsızlığını ilan etmiş ve ülkede anayasal monarşi kurulmuştur. Ancak ülke geçmişi 9. Yüzyıla kadar dayanmaktadır. Fas Krallığı 1996 yılında kabul edilen 4. Anayasasına göre, kendisini; devlet dini islam, Resmi dili Arapça olan bir demokratik monarşi olarak tanımlamaktadır. Kral kanun koyucu aynı zamanda da dini ve ahlaki bir lider konumundadır. Kral, Başbakanı hükümet üyeleri, ordu komutanlarını ve üst düzey yetkilileri kendisi atamaktadır. Parlamentonun yetkileri sınırlıdır. Modern Fas ın kurucusu kabul edilen Kral II. Hasan 1999 yılında ölmüş yerine büyük oğlu Sidi Mohammed, Kral VI. Mohammed olarak tahta geçmiştir. Arap dünyasının diğer ikinci nesil kralları gibi VI. Mohammed in de ülkedeki modernleşme çalışmalarına katkıda bulunmaya söz vermiştir.yeni kralın öncelikle odaklandığı nokta başta AB olmak üzere Fas ın uluslararası ilişkileri olmuştur. VI. Mohammed, demoktratik liberal bir ekonomi politikası izlemekle birlikte geniş siyasi haklarını paylaşmak yönünde bir eğilim göstermemektedir. Diğer taraftan Eylül 2002 de yapılan genel seçimlerden sonra Kralın, yeni nesil teknokratların dahil olduğu bir hükümete destek verdiği gorülmektedir. Driss Jettou başkanlığındaki hükümetle birlikte önümüzdeki dönemde Fas ta politik sistemin istikrarını sürdürmesi beklenmektedir. Bir sonraki seçimler 2007 yılında yapılacaktır. Yeni hükümet insan hakları ve demokratik reformlar konusunda başarı gösterirken, Fas ın mevcut ekonomik sorunlarının hacmi nedeniyle, yaşam standartlarının yükseltilmesi ve işsizliğin azaltılması konusunda daha yavaş hareket etmektedir. Ülkede muhalif partiler hükümeti eleştirme hakkına sahiptir ancak, monarşinin, İslamın ve Batı Sahra sorununun eleştirilmesi yasaktır. 1996 yılında AB ile Fas arasında imzalanmış bulunan Ortaklık Anlaşması 2000 yılında yürülüğe girmiştir. 2004 yılı başında kadınların evlilik, boşanma ve çocuklar üzerindeki haklarını güçlendiren yeni medeni kanun Moudwana kabul edilmiştir. VI. Mohammed Nisan 2002 de ABD ye resmi bir ziyarette bulunmuştur. Bu ziyaret sonucunda ABD Hükümeti ile Fas Krallığı arasında imzalanması öngörülen Serbest Ticaret Anlaşması, 2004 yılı başında imzalanmıştır. Fas son dönemde, Tunus, Mısır ve Ürdün le Arap Akdeniz Serbest Ticaret Bölgesi kurmak üzere anlaşmıştır. Fransa ve İspanya Fas ın iki önemli Avrupalı partneridir. Fransa hem birinci derece önemli ticari ortak hem de Fas ın uluslararası toplumdaki gerek ekonomik gerekse siyasi desteğidir.
Fas ta istikrarlı bir politik sisteme ek olarak güvenli bir yaşam ortamı vardır. Yabancılar kabul görmekte, iş adamları rahat hareket edebilmektedir. Diğer taraftan iyi çalışan bir turizm endüstrisi bulunmaktadır. Temel Ekonomik Göstergeler 2001 2002 2003 2004b GSYİH (milyar $) 36,1 38,3 46,4 52,4 GSYİH büyüme % 6,5 3,0 5,2 4,4 Tüketici fiy.enfl.ort.% 0,6 2,8 1,2 2,2 Nüfus, milyon 29,6 30,1 30,6 31,1 İhracat (fob, milyon $) 7 142 7 839 8 729 9 864 İthalat (cif, milyon $) 10 164,0 10 900,0 13 039 15 973 Döviz kuru ort. $: Dh 11,30 11,02 9,57 9,05 b: EIU tahmini Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country Report, Kasım 2004. GSYİH nin Kaynakları 2002 Sektörler Toplamın %si Tarım ve balıkçılık 18,9 İmalat 19,8 Madencilik 2,4 İnşaat 6,0 Enerji ve su 8,5 Hizmetler 44,4 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country Report, Kasım 2004. DOĞAL KAYNAKLAR- ALTYAPI 2002 yılında nüfus 30,7 milyona ulaşmıştır. Aynı yılın nüfus artış oranı%1,6 olmuştur. Demografik profil ülkenin genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. 15 yaşın altındaki nüfus genelin %31 ine karşılık gelmektedir. Ülkede yaşayan yabancılar genellikle Fransız, İtalyan ve İspanyollardan oluşmaktadır. 1.7 milyon Faslı yurtdışında yaşamaktadır. Bunların coğunluğu Avrupa ülkelerinde yaklaşık yarısı Fransa da ikamet etmektedir. Ayrıca Fas ta 6000 kadar musevi yaşamaktadır. Nüfusun %55 I şehirlerde bulunmaktadır. Eğitim açısından değerlendirildiğinde okur yazar oranı bölge ülkelerine göre yüksek olmakla birlikte ilkokul sonrası eğitimde sorunlar yaşanmaktadır. Diğer taraftan sağlık hizmetleri açısından şehirlerde sorun bulunmamakla birlikte, kırsal kesimde içme suyu ve sağlık hizmetlerinin sunumu yetersizdir. Bununla birlikte 2001 yılında ortalama yaşam süresi 68.7 yıla ulaşmıştır. Fas ın toplam yüzölçümü 710 850 km2 dir. Ülkenin kıyı kesimleri tarıma uygun bir iklim ve toprak yapısına sahiptir. Balıkçılık önemli bir gelir kalemidir. Tarımsal üretimin verimliliği hava koşulları ile yakından ilgilidir. 2002 yılına kadar uzanan uzun erimli bir baraj ve sulama projesi ile bu sorunun zaman içinde çözümlenmesi beklenmektedir. Fosfat üretimi ve kimyasal tesislerin kıyıda bulunması nedeniyle ülke aynı zamanda hızlı bir çevre kirlenmesi sorunu ile de karşı karşıyadır. Fas hükümeti altyapı yatırımlarındaki fon sorunun genellikle yardım ve imtiyazlı oranlarla borçlanmak suretiyle
gerçekleştirmektedir. Ancak son dönemde özel sektör katılımı da önem kazanmış ve yapişlet devret (BOT) yöntemi de tercih edilmeye başlanmıştır. Ülke içinde kara ve demiryollarının rehabilitasyon çalışmaları devam etmektedir. Ülkedeki en büyük liman Casablanka limanıdır. Hidrokarban ihracatının tamamına yakın kısmı buradan yapılmaktadır. 2003 yılında inşasına başlanan Akdeniz kıyısındaki Tangier limanı Casablanca dan sonraki en büyük liman olacaktır. Fas ta 12 havalanı bulunmaktadır. Hava alanlarının özelleştirilmesinin fizibilite çalışmalarının finansmanı amacıyla ABD yardımı alınmıştır. Haberleşme sektörü, istihdam imkanları ve özel sektörün büyümesine sağladığı katkı açısından umut vaad etmektedir. Cep telefonu talebi çok yüksektir. Bu sektörün rekabete açılması ve liberalleşmesi yönündeki çalışmalar yatırımcılara güven vermektedir. Fas enerji ithalatına bağımlı bir ülkedir. Az sayıda hidroelektrik, rüzgar enerjisi üreten satral ve kömür rezervi vardır. Enerji alanındaki dar boğazı aşmak için BOT modeline başvurulmuştur. Ekonomik Durum Ekonomi son yıllarda geçmişe nazaran daha fazla çeşitlenmiştir. Fosfata dayalı sanayiler ve tarım hizmetler sektörü ve imalat sanayiine nazaran daha az önem arzeder hale gelmiştir. Tarım Sektörü çalışanların %43 ünü barındırarak halihazırda ekonomide önemli bir rol oynamaktadır özellikle kuraklık nedeniyle tarımsal gelirin azaldığı yıllarda iç talep de bu durumdan etkilenmektedir. Fas dünyanın en büyük fosfat ve ürünleri üreticisidir. GSYİH nın %18 ine karşılık gelen imalat sektöründe ise tekstil ve hazır giyim önemli bir yer tutmaktadır. Hizmetler sektörü 2002 yılında GSYH nın %45 ini oluşturmakta ve işgücünün %25 ini istihdam etmektedir. Bunun içinde turizm ülkenin temel döviz kaynağıdır. Fas ekonomisinin uluslararası ve bölgesel ekonomik sistemlere entegrasyonu artarak gelişmektedir. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler-2003 Fas Cezayir Tunus Fransa GSYİH (milyar$) 47,9 65,2 25,1 1 757,0 GSYİH/kişi ($) 1 567 1 990 2 549 29 170 GSYİH/kişi/ppt/ ($) 3 561 4 824 6 907 28 421 Tüfe (ort%) 1,2 3,5 2,7 2,1 İhracat-fob (milyar$) 8,7 24,3 8,0 358,5 İthalat-cif (milyar$) 12,8 13,3 10,3 354,5 Dış borç(milyar$) 17,3 22,7 14,4 - Dış borç rays.(milyar$) 14,3 12,5 13,3 - Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country Report, Kasım 2004. Fas 1995 yılından bu yana Dünya Bankası tarafından önerilen bir ekonomik program yürütmektedir. Ülkedeki sosyal ve ekonomik eşitsizliğin büyümedeki en önemli engel olduğu belirtilmektedir. Orta ve uzun vadeli hedefler içeren DB programı yıllık ortalama büyümenin %5-6 düzeyinde gerçekleşmesi gerektiği yönündedir. Bürokrasi ülkenin rekabet ekonomisine geçmesinde büyük engel oluşturmaktadır. Hükümet iş çevrelerinin modernizasyonu konusunda bir kampanya başlatmıştır. Fas firmalarının özellikle Avrupa dan gelecek rekabet karşısında zayıf kalmalarından korkulmaktadır.
GSYİH ülkedeki kuraklık ve tarım alanlarından elde edilen başarısız hasattan büyük ölçüde etkilenmektedir. Artan nüfus da GSYİH yı olumsuz yönde etkileyen bir diğer faktördür. 2000-03 döneminde büyüme ortalama %3,9 olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılında, GSYİH içinde Tarım ve Balıkçılık sektörünün payı %18,6, İnşaat %6, Madencilik %2,3, Enerji ve su %8,6, İmalat %20,0, Hizmetler %44,9 paya sahip olmuştur. Hükümetin bazı ürünler üzerindeki fiyat kontrolleri giderek azalmakla birlikte sosyal baskılar nedeni ile bazı gıda ve sağlık ürünleri ile eğitim materyali halihazırda sübvanse edilmektedir. Fas ta 1980-1990 döneminde yoksulluk düzeyi yarı yarıya düşmüştür. Yoksulluğun azaltılmasında iş imkanları yaratılması anahtar rol oynarken, dengesiz gelir bölüşümü önemli bir etken olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkede ekonomik aktivite Casablanca ve Rabat etrafında yoğunlaşmıştır. Hükümet az nüfuslu bölgelerdeki iş imkanlarını geliştirmek amacıyla yatırım teşvikleri uygulamaktadır. Çeşitli önlemlere karşın köyden kente göç önlenememektedir. 2002 yılında nüfusun % 53 ünün şehirlerde yaşamakta olduğunu tahmin edilmektedir. 2002 yılının ikinci yarısında işsizlik oranı %12,3 den %10,4 e düşmüştür. 2001 yılının aynı dönemine göre 205 bin kişiye yeni iş olanağı yaratılmıştır. Ancak gerçek işsizlik oranının resmi rakamların ifade ettiğinin %50 oranında fazlası olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca mevsimsel değişiklikler işsizlik oranını etkilemektedir. Diğer taraftan, Fas Demografik Araştırmalar Merkezine göre, ülke nüfusunun %20 si yoksulluk çekmektedir. Bu oran yıllar itibarıyla artış gostermektedir. Yoksulluk oranı şehirlerde kırsal kesime göre farklılık göstermektedir. Nüfusun %47 sini barındıran kırsal kesimde yoksulluk oranı % 27, %53 ünü barındıran kentsel kesimde %12 dir. Başlıca sektörler Tarım, Ormancılık, Balıkçılık Tarım sektörü emek yoğun olup işgücünün %40 ını istihdam etmektedir. Tarım ve balıkçılık sektörünün GSYİH içindeki payı %18,6 tir. Sektörün performansı bir önceki kış elde edilen yağmur miktarına bağlıdır. Toplam 8,7 milyon hektarlık ekilen arazi içinde yer alan ve yaklaşık 1 milyon hektarlık bir alanı oluşturan modern büyük ölçekli çiftlikler ihracata yönelik üretim yapmakta ve toplam narenciye ve şarap üretiminin %80 i, sebze üretiminin %33 ü ve tahıl üretiminin %15 i burada üretilmektedir. Fas süt ürünleri, et, meyve konusunda kendine yeterli olmakla birlikte tahıllar, şeker, yağ ve çay ithal etmektedir. Ayrıca meyve suyu, şarap, kurutulmuş ürünler, zeytin ve kapari ihracata yönelik olarak üretimleri desteklenen ürünlerdir. En önemli tarımsal ihraç ürünleri narenciye, domates, taze patates, şaraplık üzümdür. Şeker kamışı ve pancarı yerel olarak üretilmekte, zeytin ve zeytin yağı üretimi hem yerel tüketim hem de ihracata yönelmektedir. Fas tarım ürünleri AB piyasasında daha ucuz ve kaliteli ürünler sunan Yunanistan, İspanya ve Türkiye kaynaklı tarım ürünleri ile rekabet içindedir. Ülkede ormancılık gelişmemiştir. Mantar ve kereste başlıca ürünlerdir. Balıkçılık Fas ta önemli ve gelecek vaadeden bir alandır. Tarım ve Balıkçılık 2002 yılında ülkede en hızlı büyüme kaydeden sektör olmuştur. Diğer taraftan bu yıl yağışlar ortalamanın altında gerçekleşmiştir. Tahıl üretimi %9, narenciye üretimi %17 oranında artmıştır. Önümüzdeki dönemde bu sektörün %7-8 civarında
büyümesi beklenmektedir. 2003-07 yıllarını kapsayan 5 yıllık planda balıkçılık alanında yeni yatırımlar ve ihracatının iki katına çıkarılması öngörülmektedir. Madencilik Fosfat ağırlıklı olan madencilik sektörü ülkedeki en önemli ekonomik kaynaktır. Fas ABD ve Rusya dan sonra dünyadaki üçüncü büyük fosfat üreticisidir. Maden üretiminin %95 ini fosfat oluşturmakla birlikte ülkede gümüş, çinko, bakır ve kobalt da üretilmektedir. Çin, Hindistan, Fransa ve Belçika, Fas ın en önemli müşterileri arasında yer almaktadır. Fosfat dışı madenlerin kısmen özelleştirilmesi düşünülmektedir. İmalat Sanayi İmalat sanayi GSYİH nın %18 ini oluşturmakta ve bu sektörde toplamın istihdamın %20 si yer almaktadır. Casablanca bu alanda önemli bir merkezdir. Hükümet planlarında; imalat sanayinde faaliyet gösteren bir özel sektör yaratmanın ekonomik büyüme için şart olduğu ifade edilmektedir. 1993 yılından bu yana çimento, demir, çelik ve petrol rafine tesislerinin belirli bir yüzdesi özelleştirilmiştir. 1988 yılında yerli ve yabancı yatırımları destekleyen bir yatırım mevzuatı çıkarılmıştır.1994-98 yılları arasında imalat sanayi yıllık ortalama %1,9 oranında büyümüştür. Yüksek katma değerli endüstriler yabancı ortaklıklar şeklinde giderek artmaktadır. 1997 yılında imalat sanayiinin modernizasyonuna ilişkin bir program uygulanmaya başlanmıştır. Anılan planla orta ve küçük ölçekli işletmelerin 2008 yılına kadar Avrupa standartlarına yükseltilmesi amaçlanmaktadır. 1996 yılında imalat sanayi içinde yabancı ortaklı şirketlerin oranı %32 olarak saptanmıştır. Yabancı ortaklar arasında; Fransa, İspanya, ABD, Almanya ve Suudi Arabistan ön sıralarda yer almaktadır. 2002 yılında, Fas ın en önemli Ticari partneri olan AB ekonomisindeki büyümenin yavaşlaması, Fas imalat sanayiini de etkilemiştir. 2002 de Kimya sanayi üretimi göreli olarak hızlı büyürken; gıda, makina ve elektronik ve tekstil alanındaki üretim artışı önceki yıllara nazaran yavaş seyretmektedir. Gıda İşleme Gıda işleme sanayi ihracat için konserve meyve ve balık iç piyasaya ise un ve bitkisel yağlar arz etmektedir. Bu sektörde yatırım, üretkenlik, ve göreli bir etkinlik eksikliği görülmektedir. Bütün bu faktörler başta AB olmak üzere rekabetçi ortamlara girildiğinde zayıf kalma tehlikesi ortaya çıkmaktadır. Fas konserve sardalya üretiminin yarısından fazlasını AB ye ihraç ederek pazarın %25 ine hitap etmektedir. AB- Fas Ortaklık Anlaşması Avrupa piyasalarına olan sardalya ihracatını gümrükten muaf olarak artırabilme imkanı da sağlamaktadır. Diğer taraftan tüketicilere sübvansiyonlu şeker teminine ilişkin zorunluluklar nedeni ile şeker sanayinin özelleştirilmesi gecikmektedir. Mevcut 16 şeker fabrikası ve 5 rafineri toplam 534 000 ton kapasite ile iç talebin yarısını karşılamaktadır. Tekstil Tekstil sektörü ekonomik büyüme içinde önemli bir paya sahiptir. Sektör iplik ve kumaş gibi ithal yarı mamul ve hammaddelerle üretim yapmakta sonra bunların büyük çoğunluğu ihraç edilmektedir.
1980-90 döneminde tekstil ve konfeksiyon sanayi yaklaşık 5 kat büyümüştür. 2003 yılında toplam ihracatın üçte ikisini tekstil ürünleri oluşturmuştur. Diğer taraftan elyaf, iplik, kumaş ve aksesuarların ithalatı toplam ithalatın %12 sini oluşturmaktadır. Son dönemde daha etkin üreten ve işgücü ve diğer faktör maliyetleri daha düşük olan, Asya kaynaklı rakipler nedeniyle büyüme yavaşlamaktadır. Üreticiler 2005 yılında AB nin Asya ülkelerine uygulamakta olduğu kotaların ve Çok Elyaflılar Anlaşması nın sona erdirilmesinden tedirginlik duymaktadır. 2002 yılında hükümet ve tekstil üreticileri 2010 yılına kadar ki dönemde sektörün geliştirilmesine yönelik bir çerçeve anlaşması imzalamıştır. Amaç sektörün rekabet gücünün finansal destek, teknik modernizasyon, üretim ve yatırım desteği yoluyla artırılmasıdır. Bu anlaşma yoluyla 45 000 kişiye iş yaratılması öngörülmüştür. Ayrıca tekstil üreticileri pazar çeşitlendirilmesi, niş piyasalara yeni ürünler üretebilmek için daha fazla yaratıcılık ve aktif bir şekilde yabancı yatırımcı arama konusunda çaba göstereceklerini belirtmişlerdir. İlaçlar ve Kimyasallar Mevcut ilaç üretimi iç talebin %80 ini karşılamaktadır. Kimya sektörünün küçük bir bölümünü oluşturan ilaç üretimi için gerekli hammadde Avrupa dan gelmektedir. Üretimin tamamı lisanslıdır. Libya, Fransa, Cezayir ve Tunus gibi yakın pazarlara ihracat yapılmaktadır. Kimya sanayi fosfatın işlenmesi esasına dayanmaktadır. Fas Dünyadaki en büyük fosforik asit üretici ve ihracatçısıdır. Fosfat kimyasalları sanayi tam kapasiteye yakın çalışmakta fakat üretim ve depolama sorunları yaşamaktadır. Son dönemde üretim ve işleme hacminin artırılması amacıyla Fransa, Belçika, Hindistan ve Pakistanlı ortaklar ile joint venture oluşumuna gidilmektedir. Diğer taraftan, elektrik, elektronik ve mekanik endüstrileri GSYİH içindeki oranları itibarıyla küçük olmakla birlikte artan öneme haizdir. Elektirik elektronik endüstrisi özellikle ihracat için üretim yapmaktadır. Taşıt araçları montaj sanayi ise daha ziyede iç talebi karşılamaya yöneliktir. İnşaat Sektörü İnşaat sektörü son yıllarda hükümetin konut politikası, turizmdeki gelişmeler, yollar, barajlar enerji santralleri gibi alt yapı projeleri sayesinde sürekli büyümektedir. doğrultusunda düzenli bir şekilde artmakla birlikte kentlerde bir konut sorunu bulunmaktadır. 2002 yılında İnşaat Sektörü altyapı çalışmaları nedeni ile büyük aşama kaydetmiştir. Finansman Sektörü İnterbank döviz piyasası 1996 yılında kurulmuştur. Dirhem in tam konvertibilitesi 1997 yılından bu yana sürekli ertelenmektedir. Ticari bankaların %51 hissesinin Faslılara ait olması gerekmektedir. Mevcut 14 bankanın büyük kısmı Avrupa bankaları ile ortaklık halindedir. En büyük özel banka %32 si yabancı kaynaklı Banque Commercial du Maroc dur. Ayrıca Casablanca Borsası Ortadoğu daki ender yabancı katılımlı borsalardan
biridir. AB ile olan Ortaklık Anlaşması ve son dönemde ABD ile imzalan Serbest Ticaret Anlaşması ile birlikte finansman sektöründe de bir canlanma beklenmektedir. Diğer Hizmetler Turizm Turizm ülkenin önemli gelir ve istihdam kaynaklarından biridir. Fransa Almanya, İspanya, İngiltere, italya ve ABD en önemli müşterilerdir. Bu sektörde gelir genel olarak artan bir eğilim içerisindedir. Bu sektöre yabancı yatırımların çekilmesi konusunda hükümet ciddi çalışmalar yürütmektedir. Turizm sektöründe halihazırda Fransız, İngiliz, Suudi, Alman ortak yatırımları bulunmaktadır. Ancak sektör politik krizlerden etkilenmeye açıktır. 2002 yılında ülkeyi ziyaret eden turist sayısı bir önceki yıla göre düşüş kaydetmiştir. Bu eğilim 2003 yılında da devam etmiştir. Bunların arasında ülkeyi uzun süreli olarak ziyaret eden ve harcama yapan; Almanya, İngiltere, İtalya, ve ABD den gelen turistler çoğunluğu oluşturmaktadır. Buna karşılık ülkeye Arap ülkelerinden gelen turist sayısında %1,5 lik bir artış olmuştur. Turist sayısındaki azalmanın 11 Eylül olayları ve Casablanca bombalamaları ile doğrudan bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Turist sayısındaki azalmanın yanısıra 4 ve 5 yıldızlı otellerde yatak sayısı da Tunus ile karşılaştırıldığında yarı yarıya daha azdır. Uluslararası ilişkiler ABD ile Serbest Ticaret Anlaşması: Fas Hükümeti ABD ile serbest ticaret Anlaşması görüşmelerini tamamlamıştır. Bu anlaşama tüm tarım ürünlerini kapsamaktadır. Fas pazarı ABD tarım ürünlerine açılmıştır. Diğer taraftan anlaşmanın iki ülke karşılıklı ticaretine olumlu yönde etkileyeceği özellikle ABD nin teknoloji ve know-how transferi ile Fas iş çevrelerine olumlu katkıda bulunabileceği belirtilmektedir. Bu haliyle Fas, Ürdün den sonra ABD ile Serbest Ticaret Anlaşması yapmış olan ikinci Arap ülkesi olmuştur. Bu durum ABD nin Tunus, Fas ve Cezayir den oluşan yaklaşık 73 milyonluk Magrep pazarına olan ilgisinin de bir göstergesi olmaktadır. Ayrıca son dönemde ABD nin bu ülkelerle olan ticareti giderek artmaktadır. İspanya ile ilişkiler: İki ülke arasındaki ilişkiler, İspanya nın Fas anakarasında bulunan üç yerleşim birimi ile ilgili sınır ihlalleri ve Fas tarımsal ürünlerinin İspanya ya girişi sırasında yerel üreticilerin tepkisi ile karşılaşılması gibi durumlarda zaman zaman gerginleşebilmektedir. Bununla birlikte İspanya Kuzey Afrika daki ticari çıkarlarının bir kısmını Cezayir e yönelmiş gözükmektedir. Son dönemde İspanya ve Cezayir bir Dostluk Anlaşması imzalamıştır. Ayrıca iki ülke arasında, mevcut boru hattı Fas tan geçerken, bu kez, Cezayir in kuzeyinden direkt olarak İspanya ya doğal gaz ulaştıran 6 milyar dolarlık bir boru hattı anlaşması imzalanmıştır. Çin ile İlişkiler: 2002 yılının Ağustos ayında Çin Başbakanı Fas ı ziyaret etmiştir. Taraflar 5 tane işbirliği anlaşması imzalamıştır. Fas Çin hammadde ve yarı mamulleri ile Fas ta üretilecek ürünlerin Afrika ya ihraç edilmesini amaçlayan ortak teşebbüsler oluşturulması teklif edilmiştir. Diğer taraftan Çin Fas a Asya pazarlarına girişte kolaylık sağlayacağına dair teklifte bulunmuştur. Çin balıkçılık firmaları Fas ta 720 adet ortak teşebbüs kurmuştur. Çin işadamları aralarında çelik tel, motorsiklet ve giyim üretimi yapan, 5 imalat firması kurmuştur. İkili ticaret dengesi fazlası ile Çin lehinedir. Fas Çin den elektronik eşyalar,
makinalar, çay, ve tekstil satın almakta ve Çin e sadece fosfat gübresi ve kobalt cevheri satmaktadır. Rusya ile ilişkiler: İki ülke arasında, Fas Kıralı nın 2002 Ekim ayında Moskova yı ziyareti 1997sırasında aralarında anti terörizmi destekleyen bir stratejik anlaşmanın da olduğu bir dizi anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca Fas ın karasularında Rus balıkçıların avlanmasına izin veren bir balıkçılık anlaşması da imzalanmıştır. Bu arada ikili ticaret yıllık 400 milyon dolar civarında ve ¼ oranında Rusya lehine seyretmektedir. DIŞ TİCARET Mal Ticareti (milyon dh) 1998 1999 2000 2001 2002 İhracat (fob) 68 608 72 283 73 869 80 667 86 389 İthalat (fob) -98 676-97 454-122 527-124 722-130 410 Denge -30 068-25 171-48 658 44 055-44 021 Kaynak: IMF financial statistics Fas dış ticaret dengesi sürekli yapısal bir açık vermektedir. İhracat, ithalatın 1/3 ü ila 1/2 sini karşılamaktadır. İhracat ithalata nazaran daha yavaş artmaktadır. Fosfat ve fosfat ürünleri ihracatın1/3 ünü oluşturmaktadır. İkinci büyük kategori tekstil ve deri ürünleridir. Balık ve balıkçılık ürünleri ise diğer bir önemli ürün grubudur. İthalat ekonomik büyümeye koşut olarak artmaktadır. Dış Ticaretin Yapısı-2002 İhracat (%) İthalat (%) Gıda, içki, tütün 20,7 11,6 Enerji ürünleri 2,8 15,5 Ham maddeler 9,4 6,9 Yarı mamül maddeler 23,8 22,0 Mamül maddeler Ekipman Tüketim malları Kaynak: Magrip Bankası yıllık Rapor. 43,3 6,5 36,8 44,0 20,1 23,9 Ekonominin liberalleşme çalışmaları 1980 lerin başına kadar gitmektedir. 1991 yılında yeni bir dış ticaret mevzuatı oluşturulmuştur. 1994 yılında şeker ve çay üzerindeki devlet tekeli kaldırılmıştır. 1985 ve 1995 yıllarında gümrük vergileri basitleştirilmiştir. Fas DTÖ nezdinde aktif bir rol oynamaktadır. Halen ülkede uygulanmakta olan korumacı önlemler ve yavaş yürüyen ekonomik serbestleşme süreci DTÖ tarafından zaman zaman eleştirilmektedir. 1998 yılında öngörülen tarife indirimleri ertelenmiştir. Ancak AB ile olan Ortaklık Anlaşması ve DTÖ Anlaşmalarının bu süreci hızlandırması beklenmektedir.
Başlıca Maddeler İtibarıyla İhracat (1000 Dh. fob) Başlıca ihracat 2000 2001 2002 Gıda içecek ve tütün: Turunçgiller Taze sebze Konserve balık Taze balık Kabuklu d. ürünleri Kons. Meyve sebze 16 751 2 050 1 645 2 141 1 361 6 742 1 061 16 691 2 083 1 829 2 587 1 443 5 187 1 195 17 954 2 092 2 141 2 794 1 358 5 885 1 222 Enerji ve yağlar 2 882 3 406 2 427 Hayvansal ve bitkisel kökenli 1 803 1 394 1 702 hammaddeler: Mineraller: Fosfat 5 766 4 129 5 736 4 215 6 478 4 686 Yarı mamül maddeler: Fosforik asid Gübre Transistörler Tüketim malları: Hazır giyim İç Giyim Ayakkabı 17 063 5 365 3 430 4 253 29 753 16 195 8 935 1,163 17 433 5 076 3 947 4 302 31 501 17 202 8 900 1 329 20 620 5 794 3 676 5 404 31 849 18 298 7 903 1 356 Diğerleri ile birlikte toplam Kaynak: Magrip Bankası yıllık Rapor. 78 827 80 667 86 637 Başlıca maddeler İtibarıyla İthalat (1000 Dh. cif) 2000 2001 2002 Gıda, içecek ve tütün 14 210 15 402 15 144 Buğday 5 484 6 189 5 818 Arpa 1 113 1 114 779 Mısır 1 148 1 319 1 494 Şeker 1 458 1 535 1 592 Süt ürünler 674 977 976 Çay 740 671 641 Tütün 614 734 703 Enerji ve petrol 21 657 21 980 20 168 Ham petrol 14 710 14 488 12 861 Rafine ürünler 4 802 4 790 4 993 Kömür 1 441 2 340 2 129 Hammaddeler 8 055 7 862 8 936 Bitkisel yağlar 2 350 2 325 2 749 Kereste 1 828 1 559 1 913 Pamuk ve diğer lifler 1 117 1 273 1 183 Sülfür 1 326 1 042 1 127 Yarı mamül maddeler 24 365 25 596 28 718
Demir-çelik 5 403 2 034 2 454 Kimyasallar ve boyalar 5 192 5 725 5 957 Plastikler, kağıt ve mukavva 4 577 4 935 5 267 Dokuma lifleri 990 1 175 1201 Makina ve ekipman 25 418 23 080 26 206 Tüketim malları 28 822 29 798 31 205 Tekstil 10 740 12 029 11 601 Haberleşme malzemesi 4 501 2 380 2 609 Taşıtlar 1 690 2 141 2 417 Araba parçası 728 1 040 615 İlaç 1 302 1 653 1 846 Plastik eşyalar 1 086 1 223 1 465 Diğerleri ile birlikte toplam 122 527 124 718 130 377 Kaynak: Magrip Bankası yıllık Rapor. Başlıca Ticari Partnerler 2002 İhracat Toplamın % si İthalat Toplamın % si AB: 67,2 AB: 53,0 Fransa 26,7 Fransa 21,0 İspanya 14,4 İspanya 12,7 Almanya 5,5 İngiltere 4,1 İngiltere 8,0 Almanya 5,3 İtalya 5,6 İtalya 6,4 ABD 4,8 ABD 4,6 Hindistan 3,5 Japonya 3,6 Kaynak:The Economist Intelligence Unit,Morocco,Country Profile 2004 Fas dış ticaret gelirlerinin %50 den fazlası AB ülkelerinden elde edilmektedir. AB-Fas Ortaklık Anlaşması 1996 yılında imzalanmıştır. Fransa en önemli ticaret ortağıdır. Ülke ithalat ve ihracatının yaklaşık 1/5 i Fransa ile yapılmaktadır.
TÜRKİYE-FAS EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLERİ Yasal Altyapı RG Anlaşma/Protokol İmza Tarihi RG Tarih No su Ticaret Anlaşması 16.05.1972 05.09.1972 14297 Ekonomik, Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması 20.06.1984 14.08.1984 18489 Hava Ulaştırması Anlaşması 24.09.1985 01.05.1989 20155 Deniz Ulaştırması Anlaşması 26.03.1987 22.06.1987 19495 Türkiye-Fas Hükümetler Arası Daimi Komisyon 26.06.1989 20207 Kurulmasına Dair Anlaşma 12.07.1988 Turizm İşbirliği Anlaşması 27.08.1992 23.02.1993 21505 Gümrüklerarası Karşılıklı İdari ve Teknik Yardım 13.05.2003 05.08.2003 25190 Anlaşması Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması 07.04.2004 Serbest Ticaret Anlaşması 07.04.2004 VIII. DÖNEM KEK TOPLANTISI TUTANAĞI 07.04.2004 Kaynak: DTM Anlaşmalar Genel Müdürlüğü İkili Ticaret Verileri (1.000 USD) İhracat İthalat Hacim Denge 1995 67 269 52 476 119 745 14 793 1996 52 290 82 116 134 406-29 826 1997 51 905 52 597 104 502-692 1998 99 427 46 896 146 323 52 531 1999 90 444 44 469 134 913 45 975 2000 70 413 71 466 141 879-1 053 2001 98 149 38 194 136 343 59 955 2002 131 936 68 315 200 251 63 621 2003 179 604 79 990 256 594 102 614 2004/10 201 690 65 005 266 695 136 685 Kaynak: DTM Anlaşmalar Genel Müdürlüğü 1995 yılından bu yana Fas ile olan ticaretimiz 50-100 Milyon $ arasında seyretmiştir. 2000 yılında ihracatımızda meydana gelen düşüş, demir ve çelik, kara ulaşım araçları, hububat ihracatımızdaki düşüşten kaynaklanmıştır. Aynı dönemde ithalatımızdaki artış ise, fosfat ve türevleri ithalatının artışından kaynaklanmıştır.
İkili Ticarette Başlıca İhraç Maddeleri1 (USD) SITC SİTC ADI 2000 2001 2002 2003 65 Tekstil Elyafi 11,318,531 18,561,736 32,441,707 45,024,040 67 Demir ve Çelik 13,303,647 14,378,353 24,130,211 28,516,217 78 Kara Ulaşim Araçlari 7,527,007 10,703,706 14,907,244 20,586,798 71-77 Makina ve Cihazlar 11633390 10558714 22957184 19,692,456 33 Ham Petrolden Ürünler 155,735 126,856 212,068 12,651,766 26 Tekstil Lifleri 2,840,704 2,815,851 4,120,279 6,309,655 66 Metal Dişi Mineral Mamuller 1,968,830 3,258,898 4,151,216 6,128,583 62 Kauçuk ve Mamulleri 2,843,363 3,831,095 3,585,029 5,428,158 69 Metallerden Nihai Ürünler 1,450,717 3,120,079 4,921,898 5,206,503 57-58 Plastik Ve Mamulleri 1,740,979 1,806,242 2,908,017 4,321,785 7 Kahve,Çay,Baharat 719,011 797,467 2,186,077 3,850,075 42 Bitkisel Yağlar 2,305,952 879,008 3,071,249 55 Uçucu Yağlar, 1,895,792 1,968,187 5,104,138 3,057,516 4 Hububat Ve Mamulleri 4,750,773 14,104,906 5,833,998 2,684,411 89 Çeşitli Mamul Eşya 945,484 667,834 1,010,828 2,394,046 82 Mobilyalar 436,558 931,123 1,309,991 1,350,322 64 Kağit-Karton 676,983 607,254 326,897 1,282,737 68 Demir Dişi Metaller,Mamulleri 691,031 931,943 546,847 943,781 27 Gübre Ham Maddeleri 454,153 604,921 557,300 806,228 6 Tabii Bal,Şeker,Şekerli Meyvalar 1,084,854 1,114,164 1,125,575 794,686 84 Giyim Eşyasi Ve Aksesuarlari 102,795 119,536 141,825 675,313 12 Tütün Ve Mamulleri 475,252 1,341,875 669,936 5 Sebzeler,Meyvalar 1,061,089 1,020,214 859,137 600,439 9 Mayalar 269,150 256,142 228,302 533,937 81 Sihhi Tesisat 118,451 109,280 173,625 508,033 Kaynak: DTM Anlaşmalar Genel Müdürlüğü İkili Ticarette Başlıca İthal Maddeleri (USD) SITC SİTC ADI 2000 2001 2002 2003 52 Anorganik Kimyasallar, 35,845,651 15,164,767 25,559,058 36,987,034 77 Elektrikli Makina ve Cihazlar 5,911,183 4,270,982 8,068,579 8,799,382 25 Odun Hamuru 15,362,677 4,737,227 11,967,521 8,020,399 56 Gübreler 3,587,824 12,593,209 7,390,304 68 Demir Dişi Metaller,Mamulleri 7,737,800 4,595,312 4,498,040 4,158,201 84 Giyim Eşyasi ve Aksesuarlari 490,259 1,272,353 1,956,822 4,084,312 28 Metal Cevherleri 142,759 901 8,250 3,819,513 61 Hazir Deriler,Postlar 3,249,725 1,356,111 2,194,200 1,286,111 78 Kara Ulaşim Araçlari 147,726 337,430 475,378 650,699 85 Ayakkabilar 155,779 49,269 27,786 454,615 66 Metal Dişi Mineral Mamuller 367,411 85,336 117,057 197,705 89 Çeşitli Mamul Eşya 60,919 64,937 185,608 176,868 07 Baharat 0 0 70,118 150,124 65 Tekstil Elyafi 78,690 787,061 118,933 149,029 62 Kauçuk 351,120 269,277 148,326 140,255 27 Gübre Ham Maddeleri 1,378,009 10,538 22,221 2,323 08 Yemler 0 1,271,011 50,583 0 21 Deri,Kösele,Ham Post 183,836 0 0 0 67 Demir Ve Çelik 1,255,134 0 0 0 Kaynak: DTM Anlaşmalar Genel Müdürlüğü
DİĞER KONULAR Eximbank Kredileri Fas a yapılacak ihracata, Eximbank ın aracılık etmekte olduğu İslam Kalkınma Bankası bünyesindeki finansman programlarından Orta Vadeli Ticaretin Finansmanı Fonu ve Eximbank kısa vadeli ihracat kredi sigortası programı kapsamında finansman desteği sağlanmaktadır. Hava Ulaştırması Türkiye ile Fas arasında 24 Eylül 1985 tarihinde imzalanan ikili Hava Ulaştırması Anlaşması mevcuttur. Sözkonusu Anlaşma ile THY için Kazablanka, Fas Kraliyet Havayolları (Royal Air Maroc) için ise İstanbul iniş noktası olarak belirlenmiştir. Fas Kraliyet Havayolları, mevcut anlaşma çerçevesinde, halihazırda kış tarife dönemlerinde haftada bir, yaz tarife dönemlerinde ise haftada iki kez Türkiye ye yönelik sefer uygulamakta idi, ancak son dönemde bu seferler kaldırılmıştır. THY, ülkemiz ile Fas arasında tarifeli sefer icrasını gerektirecek tüm yıl bazına yayılmış bir yolcu potansiyeli bulunmaması nedeniyle, yakın vadede Fas a sefer düzenlemeyi planlamamaktadır. Deniz Ulaştırması T.C. Hükümeti ile Fas Krallığı arasında denizcilik ilişkilerinin geliştirilmesi amacıyla 26 Mart 1987 tarihinde Türkiye-Fas Deniz Ulaştırması Anlaşması imzalanmıştır. Sözkonusu Denizcilik Anlaşması ile aynı tarihte imzalanan müzakere tutanağının ilgili hükümleri çerçevesinde, Deniz Nakliyatı T.A.Ş. Genel Müdürlüğü ile Fas Milli Denizcilik Şirketi COMANAV arasında Amerika dan Fas limanlarına yönelik yüklerin Deniz Nakliyatı T.A.Ş. gemileri ile taşınması için bir Taşımacılık Anlaşması imzalanmıştır. Fas a yapılan deniz taşımacılığı, hali hazırda Deniz Nakliyatı T.A.Ş. nin gerek tramp olarak gerekse Akdeniz ve Kontinant gibi muntazam hatlarda çalışan gemileri, diğer Kuzey Afrika limanlarında olduğu gibi Fas limanlarına da yeterli ve uygun miktarda yük çıktıkça uğrak yapmaktadırlar. Öte yandan, Fas ile, gemi inşa, bakım-onarım gemi sökümü, makine teçhizat konularında işbirliğine gidilebileceği hususu değerlendirilmektedir. İş Konseyi Türk-Fas İş Konseyi, Türk-Kuzey Afrika İş Konseyi bünyesinde 1990 yılında kurulmuştur. Konseyin son ortak toplantısı Türk-Fas KEK Toplantısı bünyesinde Ekim 2000 tarihinde Kazablanka da gerçekleştirilmiştir. Türk-Fas İş Konseyi nin son Ortak Toplantısı 8 Nisan 2004 tarihinde İstanbul da gerçekleştirilmiştir.
Serbest Ticaret Anlaşması-STA Türkiye-Fas Serbest Ticaret Anlaşması (STA) 7 Nisan 2004 tarihinde Ankara da imzalanmıştır. Bu Anlaşmaya göre ülkemizin Fas menşeli sanayi ürünleri ithalatına uyguladığı bütün gümrük vergisi ve eş etkili vergiler, Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ile birlikte sıfırlanacaktır. Fas ın ülkemize tatbik ettiği vergiler yönünden ise, AB ile Fas arasındaki Ortaklık Anlaşmasına paralel olarak, Fas için hassasiyet arz eden bir grup ürün için, gümrük vergileri 9 yıllık bir geçiş dönemi zarfında kaldırılacaktır. Bu kapsamdaki ürünler için, Fas, STA yürürlüğe girer girmez %10 luk gümrük vergi indirimi yapacak, yine takip eden 9 yıl boyunca, yıllık %10 luk indirimler yapılarak 9 uncu yılın sonunda gümrük vergisi uygulaması sona erdirilecektir. Ürün bakımından en geniş kapsamlı olan bu grupta esas itibariyle mamul maddeler yer almaktadır. Bu grupta ihracatımız açısından önem arz eden başlıca ürünler şunlardır: Petrol yağları ve petrol yağları veya bitümenli mineral yağlarından müstahzarlar, Parfümeri, kozmetik ve tuvalet müstahzarları, Sabunlar, yüzeyaktif müstahzarlar, yıkama ve temizleme müstahzarları, Plastikler ve mamulleri, Kauçuktan kara taşıtları ve uçak dış lastikleri, Tekstil ve konfeksiyon ürünleri, Ayakkabılar ve aksamı, Cam bardaklar, sofra ve mutfak işlerinde kullanılan diğer cam eşyalar, Demir veya alaşımsız çelikten çubuklar ve teller, Demir veya çelikten eşyalar, Kıvılcım ateşlemeli, içten yanmalı pistonlu motorlar ve bunların aksam ve parçaları, Buzdolabı ve çamaşır makineleri, Elektrikli fırınlar ve ocaklar, Traktörler, Binek otomobilleri, Toplu yolcu taşıtları ve eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar, Motorlu taşıtların aksam, parça ve aksesuvarları, Motosikletler Mobilyalar, STA nın yürürlüğe girişiyle birlikte gümrük vergisinden muaf olarak Fas a ithal edilebilecek olan mallardan aşağıda sayılan ürünler, ülkemiz ihracatı bakımından dikkati çekmektedir: Sentetik veya suni filament demetleri ve sentetik veya suni devamsız lifler, Dökme veya haddeden geçirilmiş camlar, çekme veya üfleme camlar, float veya yüzeyi taşlanmış veya parlatılmış camlar, vb., Kuyumcu ve mücevherci eşyası, inci, kıymetli taşlar ve metaller, Demir veya alaşımsız çelikten yarı mamuller, yassı hadde ürünler ve profiller, Bulaşık makineleri, Skreyperler, buldozerler, angledozerler, greyderler, küreyici ve yükleyiciler, yol silindirleri, Tarım ürünlerinin hasat ve harman edilmesine mahsus makine ve cihazlar, Süt sağma makineleri ve sütçülükte kullanılan diğer makine ve cihazlar, Çamaşır makinelerine ait aksam ve parçalar, hadde makineleri ve hadde silindirleri, Torna tezgahları,
Televizyon alıcıları (TV), Kara taşıtlarının tekerlekleri ve bunların aksam ve parçaları, Anlaşma Eki Listeler Fas ın Armonize Sistem kodlarına göre hazırlandığından ülkemiz G.T.İ.P. lerindan farklılık göstermektedir. Bununla birlikte, ülkemiz istatistikleri üzerinden yaptığımız tesbitlere göre, ihracatımızın %30-35 lik bir bölümü Anlaşmanın yürürlüğe girmesiyle muafiyetten yararlanacaktır. Tarım ürünleri için tanınan tavizlerin kapsamı sınırlı olmakla birlikte, Taraflar, aralarındaki tarım ürünleri ticaretinin gelişimini ve çok taraflı ticaret müzakerelerinin sonuçlarını göz önünde bulundurarak, STA çerçevesinde oluşturulacak olan Ortak Komite bünyesinde birbirlerine daha ileri tavizler tanıma imkanlarını inceleyeceklerdir. Fuar ve Sergiler Ladin Fuarcılık A.Ş. tarafından her yıl düzenli olarak Türk İhraç Ürünleri Fuarı düzenlenmektedir. Eylül 2004 ayında yine Ladin Fuarcılık A.Ş. tarafından IGATEX-2004 Uluslararası Tekstil Makinaları ve Yan Sanayi Fuarına katılım organize edilmiştir. PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER Ülkenin resmi dili Arapça olmakla birlikte iş ilişkilerinde güneyde Fransızca Kuzeyde İspanyolca ve Fransızca konuşulmaktadır. Devlet memurlarını çoğunluğu da Fransızca kullanmaktadır. İngilizce giderek yaygınlaşmasına rağmen yaygın olarak Fransızca konuşulması bazen bir dezavantaj olabilmektedir. Milli para Dirhem henüz tam konvertibl değildir. Fas Merkez Bankası Dirhem in değerini Avrupa paralarından oluşmuş bir sepete göre belirlemektedir. Ülkede altyapı, eğitim, sağlık ve savunma yatırımlarına öncelik verilmektedir. Kurulmakta olan ikinci GSM şebekesinin lisansı Kral II. Hasan için kurulan bir vakfa verilmiştir. Ülkede etkin bir tanıtımı gerçekleştirebilecek yeterli basın yayın aracı bulunmaktadır. Işıklı levhaların reklam amaçlı kullanımı bir ölçüde sınırlandırılmıştır. Sinema ve televizyonlara Fransızca olmak kaydıyla kısa süreli reklam filmi vermek mümkündür. Reklam Ajansları Havas Maroc 61 Avenue de l'armée Royale CASABLANCA 01 Tel: +212 2 311432/311442/311462 Fax: +212 2 311001 BP 500 CASABLANCA 01Klem-RSCG 25 Boulevard Mohamed Abdou CASABLANCA Tel: +212 2 254617/254618 Fax: +212 2 231422
Shem's Publicité 162 Boulevard d'anfa CASABLANCA Tel: +212 2 391198/391450 Fax: +212 2 391352 İş yazışmaları ve ticari materyalin Fransızca olması gerekmektedir. Ülkede Metrik Sistem kullanılmaktadır. Yeni ihracatçıların 90 gün vadeli gayrı kabili rucu ya da teyitli akreditif kullanmaları tavsiye edilmektedir. Kredili satış bu ülkede satış yapabilmenin en önemli koşullarından birisidir. Ticari örnekler aksine bir durum söz konusu olmadığı sürece gümrükten muaftır. Limandaki ilk 5 günlük bekleme için herhangi bir ücret alınmamaktadır. Bu tarihten sonra yükün durumuna göre bir ücret alınmaktadır. Gümrükten geçmemiş ve 60 gün içinde teslim alınmamış mallar açık artırma ile satılmaktadır. 6 ay için re-export edilen ürünler geçici kabul ile ithal edilebilirler. Bu gibi durumlarda gümrük vergisi yerine banka garantisi kabul edilmektedir. Tangier de bulunan serbest ticaret bölgesine gümrükten muaf ithalat yapılabilmektedir. Fas ın uluslararası kodu 00 212 dir. Casabalanca 02 ve Rabat 07 kodu ile aranabilmektedir. Casablanca ülkedeki ticaret ve dağıtım merkezidir. İthalatın büyük bölümü Casablanca dan yapılmaktadır. İthalatçılar genellikle endüstri ve sektörler açısından uzmanlaşmıştır. Fas ın dış ticaretteki geleneksel tedarikçilerinin yanısıra partnerlerini çeşitlendirmek istediğine ilişkin bir izlenim bulunmaktadır. Şayet Fas ta bir temsilci ile çalışılmak isteniyorsa bu kişilerle direkt olarak temasa geçmekte fayda görülmekte ayrıca irtibatta bulunulan kişiler sık sık ziyaret edilmelidir. Piyasanın ziyaret edilmesi kaçınılmaz bir kuraldır. Firmaların öncelikle ürünlerinin hangi kurallar ile ithal edildiklerini öğrenmeleri gerekmektedir. Bu konuda; Kompass-Maroc 51 Boulvard d Anfa Casablanca 01 Tel:00 212 2 268 538/265 943 Fax:00 212 2 266 056 Önemli bir referans kaynağı durumundadır. Ülkede resmi merkezi bir satın alma birimi bulunmamaktadır. Fakat kamu kurumları kendi satınalma işlemlerini ihale yol ile kendileri yönetmektedir. Anılan kamu kuruluşlarının listesi aşağıda verilmiştir: Maroc Telecom Avenue Annakhil Hay Ryad 10,000 Rabat Tel: +212 7 712626 Fax: +212 7 713300
Office Cherifien des Phosphates (OCP) Route d'el Jadida Km 7 CASABLANCA Tel: +212 2 230125/231025 Fax: +212 2 991263/230635 Office d'exploitation des Ports (ODEP) 175-177 Boulevard Zerktouni CASABLANCA Tel: +212 2 232324 Fax: +212 2 232335 Office de la Formation Professionnelle et de la Promotion du Travail (OFPPT) 231 Boulevard Ibn Tachfine CASABLANCA Tel: +212 2 402250/402253/402289/402290 Fax: +212 2 403650 Office Marocain de la Propriété Industrielle (OMPI) Route de Nouasseur rs 114 Km 9.5 Sidi Maarouf CASABLANCA Tel: +212 2 335486 Fax: +212 2 335480 Office National de Recherches et d'exploitations Petrolieres (ONAREP) 34 Avenue al Fadila Quartier Industriel RABAT Tel: +212 7 796038/795005 Fax: +212 7 281626 Office National des Chemins de Fer (ONCF) 8 Bis Rue Abderrahmane el Ghafiki Agdal RABAT Tel: +212 7 774747 Fax: +212 7 774480 Office National Des Aeroports (ONDA) Aeroport Mohamed V CASABLANCA Tel: +212 2 339040/339140 Fax: +212 2 339901 Office National des Transports (ONT) Rue al Fadila Quartier Industriel RABAT Tel: +212 7 797842/797843 Fax: +212 7 797850
Office National de l'electricité (ONE) 65 Rue Othman Ben Affan CASABLANCA Tel: +212 2 223330/224165 Fax: +212 2 220038 Office National de l'eau Potable (ONEP) 6 Bis Rue Patrice Lumumba RABAT Tel: +212 7 721281/721282 Fax: +212 7 731355 Office National Marocain du Tourisme (ONMT) Rue Oued Fès Angle Avenue Al Abtal Agdal RABAT Tel: +212 7 681531/681532/681533 Fax: +212 7 777437 Office National des Pêches (ONP) 13 Rue du Lieutenant Mahroud Mohamed CASABLANCA Tel: +212 2 240551/240552 Fax: +212 2 242305 Paketleme ve işaretleme: Fransızca ve Arapça olması gerekmektedir. Ürünün adı, paketleyen ya da üreticinin adı, adresi, menşe ülke, ağırlık ve içindekiler gibi bilgilerin yiyecek maddeleri, sabun, kozmetik, ilaç ve kimyasal maddelerin kutu ya da paketlerinin üzerinde yer alması gerekmektedir. İlaçlar ve yiyecek maddeleri özelinde; son kullanma tarihi, içerik yüzdesi gibi bilgilerin yer alması gerekmektedir. Yine şayet ilaçlar zehir içeriyor ise bu durumun da belirtilmesi gerekmektedir. İthalat kontrolleri ve ithalat izni; malları iki kategoriye ayırmaktadır. A listesinde bulunan mallar için ithalat izni gerekmemekte, B listesinde bulunan mallar için ithalat izni gerekmektedir. Bir program dahilinde yıllık olarak yapılan bu uygulama İthalat idaresi tarafından herhangi bir zamanda değiştirilebilir. B listesindeki ürünlerin ithalatı için Ticaret Bakanlığından izin almak gerekmektedir. İthalat lisansı 6 ay için geçerli olmaktadır. Dokümantasyon; Dokümanların büyük bir titizlikle hazırlanması gerekmektedir. Zira yapılacak ufak bir hata gümrükte zaman kaybı ya da ödemenin gecikmesine yol açabilmaktadir. İthalat ve ihracata konu bütün mallar için Declaration Unique des Marchandises DUM belgesi düzenlenmesi gerekmektedir. Bu belge malın sahibi ya da sorumlusu tarafından doldurulmalıdır. DUM belgesine eşlik etmesi gereken diğer dokumanlar ise aşağıdaki gibidir: Proforma fatura, Konşimento, İhracat ve ithalat dokümanları, Menşe belgesi, Malların gümrükten çekilmesi sırasındaki banka sertifikası, Mal listesi.
Menşe belgesi sadece özel durumlarda istenmektedir. Bazı bitkisel ve hayvansal ürünlar için sağlık belgesi gerekmektedir. İthalat lisans numarası bütün belgelere yazılmalıdır. Dokümanlar mallardan önce gönderilmelidir. Faks imzaları kabul edilmemektedir. Ancak faks ile gönderilen proforma fatura kabul edilmektedir. Gümrük vergileri: Fas Avrupa Birliği ile 1996 yılında bir Ortaklık Anlaşması imzalamış ve bu Anlaşma 1 Mart 2000 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Fas ta üretilmeyen endüstriyel ürünler üzerindeki tarifeler 4 yıl içinde sıfırlanacak, ülkede üretilmekte olan ürünlere ilişkin tarifeler 2-3 yıl içinde yıllık %10 olmak üzere giderek azaltılacak ve AB ile Fas arasındaki tam gümrük birliği 2012 yılında tamamlanacaktır. Ek vergiler: %2,5 ila %35 arasında değişen gümrük vergilerine ek olarak ithalatta %15 oranında cif değer harcı ve %0,25 maliye dışı ithalat vergisi uygulanmaktadır. Tüm bunların toplam değeri Katma Değer vergine tabi olmaktadır. KDV oranları %7 ila %20 arasında değişmektedir. Standart oran %20 olmakla birlikte gaz, elektrik, su, ilaçlar ve diğer temel ihtiyaç maddeleri %7 lik azaltılmış orandan yararlanmaktadır. %14 lük KDV oranı ise çay, kahve satışlarına, banka ve kredi işlemleri, inşaat, ulaştırma ve otelcilik hizmetlerine uygulanmaktadır. KDV nin yanısıra aralarında alkollü ve alkolsüz içecekler, şeker ve margarin bulunan çok sayıdaki ürüne iç tüketim vergisi uygulanmaktadır. Anti-damping ve fark giderici vergiler: Hükümet ve özel sektör kuruluşları temsilcilerinden oluşturulmuş olan İthalat Danışma Komitesi- Comission Consultative des Importations içlerinde damping şikayetleri de bulunan koruma isteklerini gözden geçirmektedir. Hedef sektörler/ Haberleşme: bu sektördeki liberalizasyon çalışmaları bazı iş imkanları ortaya çıkarmaktadır. Tarım; GSYİH nın %15 i olan bu sektörde sulama teknikleri ve hasat sonrası teknolojiler konusunda işbirliği ihtiyacı gözlenmektedir. Gıda işleme ve paketleme; tesis modernizasyonu konusunda işbirliği. Su ve atık yönetimi; Her iki konu da hükümet öncelikleri arasında yer almaktadır. Finansal hizmetler; bankacılık ve sigorta hizmetleri giderek gelişmektedir. Tekstil; ülke ihracatının bu alanda daha etkin bir rekabet gücüne ihtiyacı bulunmaktadır. Turizm; önemli bir potansiyel arzetmektedir. Turistik tesislerin iyileştirilmesi ve hizmet kalitesinin artırılması konusunda işbirliği imkanları araştırılabilir. Enerji: bu alan özelleştirmeye açılmıştır. Yatırımlar: Fas yabancı iş çevreleri tarafından: Avrupa ya yakınlığı, Nispi olarak düşük işçi ücretleri, Gelişen bankacılık sistemi, Giderek liberelleşen ekonomi ve döviz kuru uygulamaları, Gelişen borsa ve özelleştirme programı ve Düzenli artan satınalma gücüne sahip büyüyen bir orta sınıf ile tercih edilen bir ülke konumunda bulunmaktadır. Fas hükümeti ülkede istihdam ve gelir yaratılması ve teknoloji transferi amacı ile yabancı yatırımlara sıcak bakmaktadır. Konu ile ilgili detayler Fas Endüstriyel Gelişme Ofisi nden ve YabancıYatırımlar Ofisinden elde edilebilir:
Office du Development Industriel (ODI)- Endüstriyel Gelişme Ofisi 10 Zankat Gandi Rabat Tel: 00 212 7 708 460 Fax: 00 212 7 707 695 Direction des Investissement Exterieurs- Yabancı Yatırım Ofisi Angle Avenue Michelifen et Rue Hounain 4eme etage Rabat Tel. 00 212 7 673 375 Fax: 00 212 7 673 417-42 İŞADAMLARININ PAZARDA DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR Tatil günleri 11 Ocak Bağımsızlık Günü 23 Mayıs Milli Gün 9 Temmuz Gençlik Günü 30 Temmuz Kralın Taç Giyme Günü 14 Ağustos Milli Gün 20 Ağustos Milli Gün 6 Kasım Milli Gün 18 Kasım Bağımsızlık Günü Ayrıca Dini bayramlar İslami takvime göre kutlanmaktadır. Türkiye den seyahat edenlere vize uygulaması yoktur. Ankara daki Fas Büyükelçiliği: 0 312 437 60 20. Hafta sonu tatili, Cumartesi ve Pazar günleridir. Cumartesi günleri tüm işyerleri, Pazar günleri ise bazıları açıktır. Kış saatleri Eylül den Haziran ayına kadar sürmektedir. Devlet dairelerinin iş saatleri; 08.30-12.00/14.30-16.45 arasındadır. Bankalar; Pazartesi-Perşembe 08.15-11.30/15.00-19.00, Cuma günleri 08.15-11.15/14.45-16.45 saatlerinde çalışmaktadır. Bazı bankalar Cumartesi günleri tek bir şubelerini saat 09.00-12.45 arası açık tutmaktadır. İşyerleri Pazartesi den Cuma ya 09.00-13.13.00/15.00-19.00 saatleri açıktır Yaz saatleri; Haziran-Eylül arasıdır. Devlet dairelerinin iş saatleri; Kış uygulamasında olduğu gibidir. Bankalar; Pazartesi den Cuma ya 08.15-14.15 saatleri arasında çalışmaktadır. İşyerleri genel olarak kış saatlerine uymaya özen göstermektedir. Giyim; kış aylarında hafif yünlüler ve orta kalınlıkta giysiler, yazları ise pamuklu ve hafif giysiler giyilmesi tavsiye edilmektedir. Batı tarzı giyim alışılmış bir görüntü oluşturmaktadır. İş hayatındaki sosyal kurallar, Güney Avrupa ülkelerinde olduğu gibidir. Ancak gelenekseksel bir Fas yemeğine davet edinildiğinde, yemeğin çoğunlukla sağ elle yendiğinin unutulmaması gerekmektedir. Resmi hitap şekli; Fransızca daki kişilere hitap şeklinin aynısıdır.