TMMOB Çevre Mühendisleri Odası V. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ (ÇED) UYGULAMALARI VE SORUNLARI Çevre Yük. Müh. 1,2, Prof.Dr. Hanife BÜYÜKGÜNGÖR 1 1. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Mühendislik Fak., Çevre Müh. Böl.,55139, Kurupelit/Samsun., hbuyukg@omu.edu.tr 2. DSİ VII. Bölge Müdürlüğü, Planlama Şube Müdürlüğü, Samsun., senem@omu.edu.tr ÖZET Kamu ve özel sektöre ait kurum ve kuruluşların yatırım kararlarını çevreye zarar vermeden yapabilmesi için yol gösterici bir çalışma olarak değerlendirilen Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) raporları, sanayiinin, altyapının ve diğer tesislerin çevreye zarar vermeden geliştirilmesini sağlamaktadır. Türkiye deki ÇED Yönetmeliği ekonomik faaliyetlerin çevreye uyum sağlayabilmesi için önemli bir araçtır. Türkiye de ÇED faaliyetlerinin kalitesini olumsuz yönde etkileyen ve çoğu ekonomik yönde olan bir çok faktör mevcuttur. ÇED raporunu hazırlayan kuruluşun; projenin özelliklerini anlaması, hangi çevresel etkilere sebep olduğunu araştırması ve saptaması için belirli bir zamana ihtiyacı vardır. Bu çalışmada, ÇED in Türkiye deki uygulama şekli ve ÇED sürecinde karşılaşılan sorunlar incelenmiştir. ÇED in aşamaları ayrıntılı bir şekilde incelenerek her aşamada çıkan aksaklıklar verilen ÇED uygulama örnekleriyle birlikte değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED), ÇED Yönetmeliği. ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESMENT (EIA) ITS APPLICATIONS AND PROBLEMS ABSTRACT Environmental Impact Assesment (EIA) reports, which is known as a guide for institutions and organizations which is belonging to the public and private sector to make a investment decision without any environmental demage, obtain industry, substructure and other foundation developing without any environmental demage. In Turkey, EIA instruction is a important means for environmental adaptation at economic activities. In Turkey, there are many factor which impact EIA badly and most economically. The organization, which prepares EIA reports, needs a specific time to understand project features and to investigate and determine how projects cause environmental impact. In this study, EIA application ways and problems in EIA process, in Turkey, is examined. EIA stages are examined in detail. Defects which are accured every EIA satges is assemented through given EIA application examples. Key Words: Environmental Impact Assesment (EIA), EIA Instruction.
ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİNİN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ Günümüzde doğal kaynakların büyük oranda kullanılması, nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme, gelişen teknoloji ile üretim yapan büyük işletmelerin doğması ve kişisel çevre koruma bilinçsizliği nedeniyle ortaya çıkan çevre kirliliği olgusu dünyanın hemen her ülkesinde gündemde olan bir konudur. Dünyanın çeşitli ülkelerinde ilk olarak 1950 ve 60 lı yıllarda, daha önce gerçekleştirilmiş olan çeşitli projelerin yarattığı olumsuz çevresel etkilerin ortaya çıkmasının fark edilmesiyle, çevre bilinci doğmaya başlamıştır. Çevre bilincinin oluşmasıyla çeşitli ülkelerde oluşan baskı grupları ve basın, çevre sorunlarını kamuoyunun gündemine getirmeyi başarmışlardır. 5 Haziran 1972 Tarihi nde İsveç in başkenti Stokholm de yapılan İnsan ve Çevre konferansının sonuç bildirisinde, dünyanın bir çok yöresinde giderek önemli boyutlara ulaşma eğilimi gösteren çevre sorunlarının tüm insanlığı tehdit eden bir problem haline geldiğini ve insanlığın bu ortak problemine ancak koordineli bir çalışma ile ortak çözümler getirilebileceğini vurgulamıştır. Bu amaçla, merkezi bugün Nairobi de bulunan ve kısa adı UNEP (United Nations Environmental Program-Birleşmiş Milletler Çevre Programı) olan bir organizasyon kurulmuş ve çalışmalarına başlamıştır. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) nın kuruluşundan beri birinci derecede önem verdiği çalışama alanlarından biri özellikle gelişmekte olan ülkelerde çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) uygulamaları için etkili yöntemlerin geliştirilmesi olmuştur. Çevre sorunlarının giderek artması nedeniyle 1972 yılında Stockholm de gündeme gelen ve çevre yönetiminin en etkin araçlarından birisi olan çevresel etki değerlendirmesi (ÇED), günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde gerek yasal gerekse uygulama olarak yerini almıştır (Berkün, 2002). Çevresel etki değerlendirmesi (ÇED), çevre sorunlarına yol açabilecek faaliyetlerin planlama aşamasından başlayarak, faaliyetin inşaat-işletme aşamasında ve faaliyetin sona erdirilmesinden sonra meydana gelebilecek etkilerin, proje yapım kararı alınmadan önce bilimsel yöntem ve tekniklerle incelenmesi, varsa olumsuz etkilerin önlenmesi, gerekli önlemlerin belirlenmesi, projenin tüm uygulama aşamalarında bu etkilerin ve önlemlerin izlenmesi ve denetlenmesidir. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi, ÇED; önerilen bir faaliyetten doğabilecek tüm çevresel ve sosyal etkilerin değerlendirilmesinde kullanılan idari ve teknik bir süreçtir. Ülkemizde çevre sorunlarının giderek artması ve gündeme gelmesi nedeniyle, ÇED, 1983 yılında yürürlüğe giren Çevre Kanunu nun 10.maddesi ile yasal statüye oturtulmuş, Çevre Bakanlığı nın teşkilatlanmasını takiben 7 Şubat 1993 tarihinde yönetmelik olarak uygulamaya geçirilmiştir (Büyükgüngör 1, 2001). 9 Ağustos 1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 10. maddesi; Gerçekleştirmeyi planladıkları faaliyetleri sonucu çevre sorunlarına yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler bir çevresel etki değerlendirme raporu hazırlarlar. Bu raporda çevreye yapılabilecek tüm etkiler göz önünde bulundurularak çevre kirlenmesine neden olabilecek atık ve artıkların ne şekilde zararsız hale getirilebileceği ve bu hususta alınacak önlemler belirtilir. Çevresel etki değerlendirme raporunun hangi tip projelerde isteneceği, ihtiva edeceği hususlar ve hangi makamca onaylanacağına dair esaslar yönetmelikle belirlenir. hükmü ile Türkiye de ilk defa olarak, bir faaliyetin gerçekleşmesinden önce bu faaliyetin yol açabileceği olumsuz etkilerin belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması yasal bir temele oturtulmuştur (Uslu, 1995). 7 Şubat 1993 tarihinde uygulamaya geçen Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği, ülkemizde yeni olması nedeniyle uygulama ortaya çıkan sorunların giderilmesi, etkin ve verimli bir uygulamanın sağlanması amacıyla 23 Haziran 1997 tarihinde revize edilmiştir. ÇED Yönetmeliği en son olarak Avrupa Birliği (AB) Mevzuatı ile uyum çalışmaları kapsamında yeniden revize edilerek 6 Haziran 2002 tarih ve 24777 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir (Büyükgüngör, 2002). 508
Ülkemizde 1993 yılında ilk ÇED yönetmeliği çıkmadan önce, çevresel açıdan önemli olan projeler; ya hiç ÇED hazırlanmayarak ya da ÇED adı altında kapsamı fazla geniş olmayan ve bilimsel anlamda bugünkü ÇED içeriğine uymayan raporlar hazırlanarak gerçekleştirilmiştir (Büyükgüngör 2, 2001). 7 Şubat 1993 tarihinde çıkartılan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği, ÇED sürecinde uygulanacak teknik ve idari esaslarla, bu esaslara göre hazırlanacak ÇED raporu, ÇED ön araştırma raporu, ÇED ön araştırma kontrol listelerini ve değerlendirme tablolarının hangi tip faaliyetle ve hangi yöreler için isteneceğini, kapsamının ne olacağını, izleme ve denetlemelerle yetkili merciler ÇED raporunun hangi kurum ve kuruluşlarca hazırlanacağına dair hususları kapsamaktadır (Yağan, 1993). ÜLKEMİZDE ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİNİN UYGULANMASI Ülkemizde 7 Şubat 1993 tarihinde yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği, 23 Haziran 1997 tarihinde revize edilmiştir. Son olarak da; 6 Haziran 2002 tarihinde, halen uygulanmakta olan ÇED Yönetmeliği çıkarılmış bulunmaktadır. Bu ÇED Yönetmeliği nin amacı; Çevresel etki değerlendirmesi sürecinde bir başka değişle, gerçek ve tüzel kişilerin gerçekleştirmeyi planladıkları yönetmelik kapsamına giren faaliyetlerin çevre üzerine yapabilecekleri etkilerin belirlenerek değerlendirilmesi ve tespit edilen olumsuz etkilerin önlenmesi için gerçekleştirilecek süreçte uygulanacak idari ve teknik usul ve esasları düzenlemektir. 6 Haziran 2002 tarih ve 24777 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren, halen uygulanmakta olan ÇED Yönetmeliği; a) Çevresel etki değerlendirmesi raporu ile çevresel etki değerlendirmesi ön araştırma raporunun hangi tür projeler için isteneceği ve içereceği konular, b) Çevresel etki değerlendirmesi sürecinde uygulanacak idari ve teknik usul ve esasları, c) Çevresel etki değerlendirmesi için kapsam belirleme ve inceleme değerlendirme komisyonunun oluşturulması ile ilgili çalışmaları, d) Yönetmelik kapsamına giren projelerin işletme öncesi, işletme sırası ve işletme sonrası dönemde izlenmesi ve denetlenmesini, e) Çevresel etki değerlendirmesi sisteminin, çevre yönetiminde etkin ve yaygın biçimde uygulanabilmesi ve kurumsal yapısının güçlendirilmesi için gerekli eğitim çalışmalarını kapsamaktadır (ÇED Yönetmeliği, 2002). 30 madde, 6 geçici madde ve 4 ekten oluşan ÇED yönetmeliğinin ekleri; EK I. Çevresel Etki Değerlendirmesi Uygulanacak Projelerin Listesi EK II. ÇED Ön Araştırması Uygulanacak Projelerin Listesi EK III. Proje Tanıtım Genel Formatı EK IV. ÇED Ön Araştırma Raporunun Hazırlanmasında Esas Alınacak Seçme Eleme Kriterleri ve EK V. Duyarlı Yöreler dir. Halen yürürlükte olan ÇED Yönetmeliği, işletimdeki yetkiler hususunda önceki yönetmeliklerin ikisinden de faklı özellik göstermektedir. Bu farklılıklar günümüzde uygulanan çevresel etki değerlendirmelerde önemli kolaylıklar getirmiştir. Öncelikle bazı gereklilikler dışında kamu görüşleri alınması gereği kaldırılmıştır. ÇED in ruhsatlandırma olmayıp, yalnızca faaliyetin çevresel etkilerinin incelendiği bir süreç olduğu fark edilmiştir. 509
ÇED Uygulama Yöntemi: 1. ÇED e Tabi Projeler: - Yönetmeliğin, EK-I listesinde yer alan projeler ile, - EK-II listesinde bulunup ÇED Gereklidir kararı verilen projeler ÇED e tabidir. 2. ÇED Sürecinin Başlatılması ve Komisyonun Kuruluşu: - ÇED e tabi projelerin EK-III listesinde yer alan proje tanıtım genel formatı esas alınarak hazırlanmış proje tanıtım raporu ile bakanlığa başvurulur. - Bakanlık tarafından başvuru dosyasında yer alan bilgiler göz önünde bulundurularak Kapsam Belirleme İnceleme ve Değerlendirme Komisyonu (İDK) üyeleri belirlenir. - Proje sahibi, başvuru dosyasını komisyon üyeleri sayısı kadar çoğalttıktan sonra bakanlık; başvuru dosyasının bir kopyasını, toplantı tarihini ve yerini belirten bir yazıyı komisyon üyelerine gönderir. 3.Komisyonun Bilgilenme Toplantısı: - Proje sahibi, proje hakkında komisyonu bilgilendirir. - Komisyon halkın proje hakkında nasıl bilgilendirileceğini belirler. - Bilgilendirme toplantısından sonraki 30 iş günü içerisindeki halkın katılımı, kapsam belirleme ve özel format verme işlemi tamamlanır. 4. ÇED Sürecine Halkın Katılımı: - Komisyonun bilgilenme toplantısından sonra, proje sahibi tarafından halkın katılımı toplantısı düzenlenir. - Komisyonun belirlenen üyeleri halkın katılımı toplantısına katılır. Tüm işlemlerin giderleri proje sahibi tarafından karşılanır. - Toplantı yeri valilik ve proje sahibi tarafından belirlenerek bakanlığa bildirilir. - Proje sahibi toplantının tarihini, saatini, yerini ve konusunu, halkın katılımı toplantısından en az 5 gün önce ulusal düzeyde yayım yapan bir gazetede ilan eder. 5. Kapsam Belirleme ve Özel Format Verme İşlemleri: - Komisyon halkın katılımı toplantısından sonraki ilk toplantısında proje için özel format hazırlar. - Komisyon ÇED raporunun hangi meslek dallarından kişilerin katılımı ile hazırlanması gerektiğine karar verir. - Bakanlık hazırladığı ÇED raporu özel formatını proje sahibine verir. 6. ÇED Raporunun Bakanlığa Sunulması: - ÇED raporu, proje sahibi tarafından bir dilekçe ekinde bakanlığa sunulur. - Bakanlık tarafından, 7 iş günü içerisinde ÇED raporunun istenilen formata uygun olup olmadığı incelenir. - Hazırlanan ÇED raporunun komisyon tarafından özel ÇED formatına uygun olmadığı saptanırsa, komisyon tarafından belirlenen hususların yerine getirilmesi için rapor proje sahibine iade edilir. 510
- Düzenlenen ÇED raporunun altı ay içinde bakanlığa sunulmaması durumunda başvuru geçersiz sayılır. 7. Komisyon Çalışma Yöntemi: - Komisyon salt çoğunluk ile toplanır ve ÇED raporunu, ilk inceleme değerlendirme toplantısından sonraki otuz iş günü içerisinde inceler ve değerlendirir. - Komisyonun değerlendirmeleri üyeler tarafından imzalanmış bir tutanakla saptanır. 8. Nihai ÇED Raporları İle İlgili Dokümanların Bakanlığa Sunulması: - Proje sahibi inceleme değerlendirme toplantılarının sona erdirilmesinden sonraki otuz gün içinde; nihai ÇED raporunu bir dilekçe ekinde komisyon tarafından belirlenen son şekli ile taahhütname ve noter onaylı imza sirküleri ile beraber bakanlığa sunar. - Nihai ÇED raporu otuz iş günü içinde bakanlığa sunulmaz ise ÇED Olumsuz kararı verilir. 9. Karar Aşaması: - Bakanlık, komisyon çalışmalarını dikkate alarak on iş günü içinde proje için ÇED Olumlu ya da ÇED Olumsuz kararı verir. - Karar proje sahibine ve ilgili kurum ve kuruluşlara yazılı olarak bildirilir. - Valilik, kararı yöre halkına duyurur. - ÇED Olumlu kararı verildikten sonra 5 yıl içinde projenin yatırımına başlanması gerekir. Aksi taktirde ÇED Olumlu kararı geçersiz sayılır. ÇED Ön Araştırması Uygulama Yöntemi: 1. ÇED Ön Araştırmasına Tabi Projeler: - Yönetmeliğin EK-II listesinde yer alan projeler, - Yönetmelik kapsamında yer alan projelerin, gerek yatırım gerekse işletme döneminde mevcut durumlarında yapılmak istenen değişikliklere ilişkin projeler, - Yönetmelik kapsamı dışında bulunan faaliyetlerin yönetmelik kapsamına girmeleri sonucunu doğuracak olan değişikliklere ilişkin projeler ÇED ön araştırmasına tabidir. 2. Başvuru ve İnceleme: - Proje sahibi EK-IV e göre hazırlayacağı ÇED ön araştırma raporunu valiliğe sunar. - Valilik ÇED ön araştırma raporunu on iş günü içerisinde inceler. - Bilgi ve belgelerde eksikliklerin bulunması halinde bu eksikliklerin tamamlanması için rapor proje sahibine geri verilir. 3. Halkın Bilgilendirilmesi: - ÇED ön araştırma raporunun uygun bulunması halinde valilik proje sahibine halkın bilgilendirilmesi işlemine başlaması gerektiğinin bildirir. - Halkın bilgilendirilmesi yöntemi, valilik ve proje sahibi tarafından birlikte belirlenir. - Proje sahibi raporun valilik tarafından uygun bulunmasından sonraki yirmi gün içerisinde halkı bilgilendirmek, görüşlerini almak ve sonuçlarını valiliğe sunmakla yükümlüdür. - Halkın bilgilendirilmesi işlemi ile ilgili bilgiler ve belgeler valiliğe sunulur. 511
4. Karar Aşaması: - Valiliğin sunduğu projeyi bakanlık, 45 iş günü içinde inceleme ve değerlendirmelerini tamamlayarak proje hakkında ÇED Gereklidir veya ÇED Gerekli Değildir kararını verir. - Bakanlık kararını valiliğe ve proje sahibine bildirir. - Valilik tarafından, alınan karar yöre halkına duyurur. - ÇED Gerekli Değildir kararı verilen proje için, 5 yıl içinde yatırıma başlanmaması durumunda ÇED Gerekli Değildir kararı geçersiz sayılır. - ÇED Gereklidir kararı verilen projeler ÇED e tabidir. Beş yıl içinde ÇED sürecinin başlatılmaması durumunda ÇED ön araştırması başvurusu geçersiz sayılır. ÇED SÜRECİNDE YAŞANAN SORUNLAR ÇED raporlarının hazırlanması için verilen zaman uzun görünse de, yetersiz kaldığı zamanlar olmaktadır. Özellikle de projenin floraya ve faunaya etkisi incelenirken süre yetersiz kalmaktadır. Çünkü bir bölgenin floristik ve faunistik özelliklerini tespit eden ve değerlendirmek isteyen bir araştırmacı, bu bölgeyi dört mevsim de araştırmak zorundadır. Bu durum bazen akarsu, yüzeysel su kaynakları ve toprak incelemesi için de geçerlidir (Beba, 1998). Örneğin; bazı ÇED çalışmalarında su kalitesinin belirlenmesi gerekmektedir. Eğer kullanılacak olar sular şehir şebekesinden sağlanacaksa, belediye analiz raporun bulunabilmektedir. Ancak bu analiz sonuçlarının son durumu yansıtmaması olanağı vardır. Ayrıca ÇED raporu hazırlanması için önem taşıyan parametreler bulunmayabilmektedir (Filiz, 1995). Dolayısıyla, çoğunlukla dosyalarda analiz sonuçları bulunsa dahi ÇED raporunda kullanılmak üzere yeni analizlerin, mevsimsel gözlemlerin yapılması gerekmektedir. Bu da daha önce de değinildiği gibi uzun bir zaman gerektirmektedir. ÇED raporunu hazırlayan kuruluşun projenin özelliklerini anlaması, bunların ne tür çevresel etkilere sebep olduğunu araştırması için de belli bir zaman ihtiyacı vardır. Örneğin; bir otoyol faaliyeti sırasında ortaya çıkacak etkilerle, bir turizm merkezinden veya bir organize sanayi bölgesinden kaynaklanan etkiler birbirinden çok farklıdır. Bunları değerlendiren kişiler, ciddi bir değerlendirme yapabilmek için, otoyol yapımı, turizm merkezilerinin özelliklerini ve organize sanayi bölgesinde çalışan endüstrilerin üretim prosesleri hakkında da bilgi edinmek zorundadırlar (Beba, 1998). 6 Haziran 2002 tarihinde yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği nde daha önceki yönetmeliklerden farklı olarak; hem ÇED hem de ÇED ön araştırma için karar organı bakanlıktır. ÇED için; başvuru, karar aşamasına kadar olan işlemler ve karar bakanlıkta, ÇED ön araştırma için; başvuru ve rapor işlemleri valilikte, karar ise bakanlıkta gerçekleştirilmektedir. ÇED ön araştırma için yeni olan bu uygulamanın, bakanlığa iletilecek olan bir raporun valiliklerde bekletilmeyeceği düşüncesiyle zaman kazandıracağı beklenmiştir. Fakat valilikten bakanlığa gönderilen raporların birikimi, bakanlıkta çalışan personeli zor duruma sokmuştur. Beklenenin aksine, proje sahiplerine zaman kaybettiren bu durum doğal olarak tepki almıştır. Bakanlık, çözüm için ÇED ön araştırma işlemlerini yine valiliklere bir genelge ile yönlendirmiş, yığılma ve bekletmeyi önlemiştir (Torunoğlu, 2003). Halen yürürlükte olan ÇED yönetmeliğinde halkın bilgilendirilmesi toplantısının ilanı 1997 yılında yürürlüğe giren yönetmelikte de yapıldığı gibi biraz daha basitleştirilmiştir. Son yönetmelikte halkın katılımı toplantısının duyurulmasıyla ilgili olarak, ÇED için ulusal bir gazetede, toplantıdan en az beş gün önce tek bir ilan yayımlanması, ÇED ön araştırması için ise proje mahalline yakın yerleşim birimlerinde ilanın resmi ilan panolarına asılması yeterli görülmektedir. 512
Son ÇED yönetmeliği daha önceki yönetmeliklere göre bir çok eksiklikleri tamamlamış olsa da ülkemizde ÇED sürecinde yönetmelikle ilgili veya yönetmelikle direkt ilgisi olmayan sorunlar yaşanmaktadır (Büyükgüngör, 2003). Bazı projelerin ÇED inde, projenin özelliklerini anlamak ve bazı araştırmaları yapabilmek için zamanın yetersiz kalmasına ilaveten, ülkemizde ÇED uygulamalarında ortaya çıkan sorunlardan bazıları aşağıda özetlenmiştir. - ÇED uygulamalarındaki en önemli sorun işin gereğinden fazla uzamasıdır. Yönetmelikte bazı işlemler için verilen süreler yeterli olarak görülse de, işin içine proje sahibinin ya da işi takip edenlerin ilgi ve bilgi eksikliği girince bu süreler kısıtlı gelebilmektedir. - ÇED sürecinde valiliklerde (çevre il müdürlükleri) ve bakanlıkta çalışan personeller proje sahibini tam bilgilendirmeyebilmektedirler. - Resmi kurumlarda olan iş birikiminden dolayı çalışan personel proje sahibine (müracaatçı) gereken süre içerisinde hareket etmeyebilmektedir. - Ne yazık ki, ülkemizde bazı ÇED bürolarında çalışanlar bir faaliyetin çevresel etki değerlendirmesini yapabilecek bilgiye ve deneyime sahip değillerdir. Bu nedenle valiliklerde ve bakanlıkta kontrol edilen ÇED raporlarında eksiklikler ve yanlışlıklar bulunmakta, bu da işin sonuçlandırmasını güçleştirmektedir. - Bazı yatırımcıların gerçekleştirecekleri faaliyetlerin çevresel etki değerlendirmesini yapacak olan ÇED bürosu ile irtibatını keserek, projenin ÇED süreciyle fazla ilgilenmemektedir. SONUÇ Türkiye deki ÇED Yönetmeliği ekonomik ve sosyal gelişmeyi önlemeden, bir projenin çevresel ve ekonomik boyutunu dengelemekte ve planlanan bir faaliyetin yol açabileceği bütün olumsuz çevresel etkilerin önceden tespit edilip gerekli önlemlerin alınmasını sağlamaktadır. Ülkemizde ÇED sürecinde karşılaşılan sorunlara rağmen, son yıllarda ÇED uygulamalarında oldukça ilerleme kaydedilmiştir. Bir çok yatırımcının çevre korumanın bilincine varıp, yaptırım uygulanmadan da çevre koruma önlemleri konusunda gerekenleri yapması oldukça sevindiricidir. KAYNAKLAR 1. Beba, A. (1998) Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Uygulamalar/Sorunlar/Çözümler, T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü, Etüt ve Plan Dairesi Başkanlığı, Çevre Şube Müdürlüğü, 8-12 Haziran 1998. 2. Berkün, M. (2003) Su Kaynakları, Su Yapıları ve ÇED, Türkiye Mühendislik Haberleri, TMMOB İnşaat mühendisleri Odası, 4/9-2002/3. 3. Büyükgüngör, H. (2001) Çevre, Atıklar ve Çevre Mevzuatı, KMO Eğitim Programı, 1-18, Samsun. 4. Büyükgüngör, H. (2003) Atıklar ve Çevre Yönetimi, KMO Eğitim Programı, 1-29, Samsun. 5. Büyükgüngör, H. (2001) Atık Yönetimi KOSGEB Eğitim Programı, Aralık 2001 Samsun. 6. Büyükgüngör, H. (2002) Çevre Sorunları ve Çevre Yönetimi Kara Kuvvetleri Komutanlığı, Samsun Sahra Sıhhiye Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı Eğitim Desteği Konferans Programı, Haziran 2002. 513
7. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği (1993) T.C. Çevre Bakanlığı, Resmi Gazete, No: 21489, 7 Şubat 1993. 8. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği (1997) T.C. Çevre Bakanlığı, Resmi Gazete, No: 23028, 23 Haziran 1997. 9. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği (2002) T.C. Çevre Bakanlığı, Resmi Gazete, No: 24777, 6 Haziran 2002. 10. Filiz, Ş. (1995) Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Hidrojeoloji, Çevresel Etki Değerlendirmesi Eğitim Kursunda Verilen Tebliğler, Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Araştırma ve Uygulama Merkezi ve TMMOB Çevre Mühendisleri Odası İzmir Şubesi, 4-9 Aralık 1995. 11. Torunoğlu, T. (2003) ÇED Kavramı, Oluşumu, Ülkemizde Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler, Türkiye nin Kıta İçi Su Kaynaklarında Kirlilik Etkileri ve Çözüm Önerileri- Bildiriler, T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü, İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı, Haziran 2003. 12. Uslu, O. (1995) Çevresel Etki Değerlendirmesi Kavramı ve Tarihçesi, Çevresel Etki Değerlendirmesi Eğitim Kursunda Verilen Tebliğler, Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Araştırma ve Uygulama Merkezi ve TMMOB Çevre Mühendisleri Odası İzmir Şubesi, 4-9 Aralık 1995. 13. Yağan, O. (1993) Çevresel Etki Değerlendirmesinin Genel Esasları ve Çevre Ekonomisi, DSİ XIX. Bölge Müdürlüğü, Sivas. 514