XVIII. VE XIX. YÜZYIL OSMANLI SARAYI KADIN GĐYSĐLERĐ VE BĐR MODERNĐZASYON ÇALIŞMASI

MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu 21-22 EKĐM 2010-DÜZCE XVIII. VE XIX. YÜZYIL OSMANLI SARAYI KADIN GĐYSĐLERĐ VE BĐR MODERNĐZASYON ÇALIŞMASI Gülden HASARLI 1 Nuran OCAKOĞLU 1 Bahriye KICIROĞLU 1 1 Gediz Meslek Yüksekokulu Dumlupınar Üniversitesi - KÜTAHYA mavi_bulut_papatya@hotmail.com nocakoglu@hotmail.com bahriyekc@hotmail.com ÖZET Osmanlı sarayında yaşayan kadınlar giyim ve kuşamlarına son derece önem verir, lüks kumaşlardan dikilmiş kaftanlar giyerlerdi. Onların kalite arayışları bu dönemde dokumacılığın gelişmesinde de önemli bir yer tutmuştur. Bu dönemde kadınların başlıca giyim eşyaları; şalvar, hırka, gömlek, entari ve kaftanlardır. Şalvarla giyilen entariler, Türk kadın giyiminin en eski örneklerini teşkil eder. 19. yüzyılın başlarında üç etek ve dört etek denilen modeller, gözde olmuştur. Üç etekler; yanları yırtmaçlı, önü açık, belden birkaç adet düğmeli, boyu yere kadar olan entarilerdir. 1867 de Sultan Abdülaziz in Avrupa seyahati dönüşünden sonra iki etek entari modası görülmeye ve batı modasının etkisi hissedilmeye başlandı. Değişik kültürlerin de etkisi altında kalan ülkemizde Osmanlı kültürünün etkilerine hala rastlanmaktadır. Folklorik giysilerde, özel günlerde veya yöresel giysi olarak çeşitli bölgelerde görülen tarzlar geçmişten günümüze uzantılarını sunmakta ve tüm dünyadaki moda olgusuna ışık tutmaktadır. Moda kendini tekrar eden bir olgu olduğundan tasarımcılar sık sık tarihi kaynaklara başvurmaktadır. Osmanlı sarayında giyilen kadın giysileri de zaman zaman birçok modacıya ilham kaynağı olmuştur. Geçmişte giyilen giysilerin biçim ve karakterini bozmadan çağın teknik imkânlarına uygun olarak yeniden düzenlenmesine modernizasyon denir. Başka bir deyişle geçmiş yılların tarzına farklı bir yorum getirmektir. Bu çalışmada, son dönemde Osmanlı sarayında kullanılan kadın giysilerinin model, kalıp, desen, kumaş ve süsleme özellikleri incelenerek günümüze yansıması bir modernize çalışmasıyla örneklendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Osmanlı kadın kıyafetleri, modernizasyon, tasarım 1.GĐRĐŞ Osmanlı devletinin kuruluşundan Fatih dönemine kadar, Türk giyimine ait yeterli ve güvenilir bilgiler bulunmamaktadır. Fatih döneminden sonraki Türk giyimi hakkındaki bilgiler ise yabancı ressam ve gezginlerin eserleriyle, Türk ressamlarının minyatürlerinden öğrenilmektedir. Fatih Sultan Mehmed'in ölümünden sonra sarayda gelişen ölen sultanların giysilerini bohçalayarak saklama geleneği Osmanlı Dönemi giysilerini 15. yüzyılda oluşan kısa bir boşluktan sonra 16. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar kopmadan izlememize olanak sağlamaktadır. Osmanlı giyim kuşamının temelleri ikibin yıldan eskiye, Orta Asya giyim kültürüne uzanmaktadır. Yaklaşık altı yüzyıl, Osmanlı kıyafetleri, kesim özellikleri açısından benzer şekilde devam etmiş, 19. yüzyıldan itibaren köklü değişikliğe uğramıştır. 19. yüzyıl başında erkek kıyafetleri, yüzyılın ortasından sonra kadın kıyafetleri Avrupa modası etkisiyle tamamen değişmiştir. Osmanlı giyiminde yüzyıllarca şalvar, iç gömleği, entari, kaftan ve hırkalar kullanılmıştır. Kaftan ve entariler yüzyıllarca birlikte giyilmişlerdir. Entariler içte kalmakta, kaftanlar entarilerin üstüne giyilmektedir.[2] 1

2. XVIII. ve XIX YY. ÖNCESĐ OSMANLI SARAYI KADIN GĐYSĐLERĐ Saray giysilerinin ihtişamı Osmanlı nın zenginliğini, kudretini yansıtmaktadır. Bütün zamanını haremde geçiren ve hiyerarşik düzen içinde yaşamak zorunda olan saraylı kadınların giysileri, halkın giysisinden daha özenlidir. Sarayda giyim-kuşama son derece önem verilir, özel olarak dokunmuş kaliteli kumaşlardan dikilmiş giysiler giyilirdi. Saray kadınlarının kalite arayışları dokumacılığın gelişmesini de önemli ölçüde etkilemiştir. Görkemli giyecekler kemha (brokar), kadife, çatma (bir kadife türü), seraser (altın ve gümüş alaşımlı telle dokunmuş ipekli kumaş), diba, atlas, canfes, tafta, vala, çuha, sof ve şal gibi kumaşlarla oluşturulurdu. 15. yüzyılda Osmanlı sarayı, başkent Đstanbul un giyim kuşamını yönlendiren bir merkez konumundaydı. Đstanbullular gösterişli, pahalı kıyafetler giyerken, Anadolu ve Rumeli nin köylerinde, kasabalarında halk sade kumaşlar ve süsten uzak kıyafetler kullanıyordu. Osmanlı kıyafetlerinin en önemli özelliği bol dökümlü, örtülü ve uzun olmalarıdır. Kadınlar şalvar, hırka, gömlek, entari; erkekler şalvar ve çarık giyerlerdi. Her meslek grubunun kendine ait bir kıyafeti bulunuyordu. Đmparatorluk her türlü sanat ve zanaatta olduğu gibi giyim kuşamda da 16. yüzyılda en yüksek düzeyine ulaşmıştır. 17. yüzyılda imparatorluğun ekonomik durumuna paralel olarak dokumaların kalitesi de düşmeye başlamıştır. 16. yüzyıl başlarından itibaren kadınlar sokak kıyafeti olarak ferace, yaşmak ve peçeyi kullanmışlardır. Kışın yünlü, yazın ipekli kumaşlardan yapılan feraceler kolları ve bedeni bol, önden açık ve yere kadar inen bir giysi türüydü. 3. XVIII. ve XIX. YÜZYILLARDA OSMANLI SARAYI KADIN GĐYSĐLERĐ 18.yy da Avrupa da yaşanan değişim hareketleri Osmanlı ekonomisini de etkilemiş ve zamanla Osmanlı toprakları yabancılar için açık bir pazar haline gelmiştir. 18. ve 19. yüzyıllarda yaşanan sosyal olaylar Osmanlı giyim anlayışını önemli ölçüde etkilemiştir. 18. yüzyılda Tanzimatın ilanı ile halk serbest ve sosyal yaşama eğilim göstermiştir. Kadına verilen haklar, Osmanlı kadın giyiminde önemli değişikliklere yol açmıştır. 19. yüzyılda Meşrutiyetin ilanı ile Osmanlı da Avrupa modasının etkisi görülmeye başlanmıştır.[1] 18. yüzyıl kıyafetleri çok süslü ve kullanışsızdır. Jakar dokuma tezgâhlarının ve sentetik boyaların üretime başlamasıyla renk ve desenlerde önemli bir artış olmuş ve dönemin giyimini zenginleştirmiştir. Lale devrinde kadınların sosyal yaşantılarında olan değişiklikler giyinme ve süslenme anlayışını etkilemiş, kadınlar genellikle üç etekli, sim sırma işlemeli elbiseler giymişlerdir. 18. yüzyılda kadınların iç elbiseleri, saten veya altın işlemeli brokar kumaştan, önü açık, ilik ve düğmeli yapılmıştır. Elbiselerin kolları bileklerde daralmaktadır. Belin altından beli sıkmadan bağlanan, üzeri işlemeli kadife, saten, deri veya kaşmirden yapılmış bir kuşak vardır. Kalçayı, belin biraz aşağısından dolanarak saran kuşağın ilgi çekici olmasına özen gösterilmiş ve önem verilmiştir. 2

Resim1: XVIII. yy. Osmanlı Sarayı Kadın Giysi Örnekleri Bütün kadınlar, yaz aylarında "bürümcük" isimli ince kumaştan topuklara kadar uzun gömlek giymişlerdir. Elbiselerinin altına giyilen şalvar topuk üstünden bir uçkurla sıkılmıştır. Kadınlar kıyafetlerinde her tür giyimi üst üste kullanmalarına rağmen kıyafet bütünüyle bir uyum içindedir. Resim 2: XVIII. yy. Osmanlı Sarayı Kadın Giysi Örnekleri ( Levni, 17. yüzyıl sonları -1732, Edirne) 19. yüzyılda kadının iş hayatına girmesiyle kıyafetlerde sadelik, kullanışlılık ve rahatlık ön plana geçmiştir.[1] 19. yüzyılda Türk kadınları, önden açık, düşük uzun kollu, Şam ipeğinden elbise ve yeşil kuşak ile, ayak üzerine zengin görünümlü drapelerle düşen geniş şalvarlar giymişlerdir. Zengin kadınlar, iç çamaşırı olarak, ince ipek gömlekler giymişlerdir. Đpek 3

dokumalar yerli kozalardan çekilen ipeklerle el tezgâhlarında dokunarak birçok aile için geçim kaynağı olmuştur. Đpek gömlekler hareket rahatlığı sağlayacak şekilde geniş dikilmiştir. Elbiselerin kol ağzına ve etek ucuna ipek malzemeden sanatlı tığ oyaları uygulanmıştır. Dekoltesi oldukça açık bırakılan yaka, giyenin zenginlik derecesine uygun değerde bir mücevherle iliklenmiştir. Đç gömlekleri, topuklara kadar uzun, ipek şalvarın üstüne giyilmektedir. Şalvarlar için canlı renkler ve kaliteli kumaşlar kullanılmıştır Đç gömleklerin üstüne de gene topuklara kadar uzun; diba, damıska ve canfes gibi zamanın çok değerli ipeklerinden hazırlanmış elbiseler giyilmiştir. Elbiseler vücut hatlarını belirli şekilde ortaya koymuş ve önden bele kadar şık düğmelerle kullanılmıştır. Üç etekli olan elbiselere bol sırma işlemeler ve sırma kaytanlar ve elmas düğmeler kullanılmıştır. 19. yüzyılda, Türk kadınlarında beldeki kemer, yüksek ziynet eşyalarından biridir. Kemerler, elmas, inci gibi değerli taşlarla süslenmektedir. Göbek hizasından bağlanan kemer tokaları da değerli ve göz alıcı taşlardan oluşmuştur. Türk kadınları baş süslemelerine ayrı bir önem vermiştir. Uzun saçlılar, ince örgülerini incili kurdelelerle bağlayarak önde ve yanda zülüfler bırakmışlar ve kalpak (hotoz) giymişlerdir. Baş yapısına göre daha küçük yapılan hotoz, saçların üstüne oturtularak saçlara uygun bir tarzda kullanılmaktadır. Hotozlar, kışın kadifeden, yazın ince ipek kumaşlardan yapılmıştır. Hotozların etrafı, zevk ve zenginlik derecesine göre çiçekler, değerli taşlar ve pırlantalı iğnelerle süslenerek, sırma ipekli çevrelerle (başörtüsü) kullanılmıştır. Bu kıyafetlerin üzerine, kışın ağır ve kaliteli kumaşlarla kaplanmış samur ve zerdeva gibi kürkler kullanmıştır. Kürklerin kolları dar ve genellikle dirsekten yukarı doğrudur. Sokağa çıkarken vücudu her taraftan, topuklara kadar kaplayan uzun kollu feraceler giyilmiş;. 19. yüzyılın ikinci yarısında feracelerin ön etekleri yuvarlak kesilmiş, tek düğmeli, yakalar kırmalarla süslenmişti. Kadınlar baş ve yüzlerini yaşmak denilen tül gibi ince ipekli bir örtü ile örtmüşlerdir.[3] 19. yüzyılın başlarında üç etek ve dört etek denilen modeller gözde olmuştur. Üç etekler yanları yırtmaçlı, önü açık, belden birkaç adet düğmeli, boyu yere kadar entarilerdir. Üç etek 1875'lere kadar etkili olmuş ve kırsal kesimlerde 20. yüzyıla kadar kullanılmıştır.( Resim 3) Resim 3: XIX. yy. Üç Etek Örnekleri 4

1867'de Sultan Abdülaziz'in Avrupa seyahati dönüşünden sonra üç etek ve şalvarlara gençlerin rağbeti azalmış, iki etek entari modası görülmeye ve Batı modasının etkisi hissedilmeye başlanmıştır II. Abdülhamit döneminden itibaren büyük şehirlerde bindallı elbiseler yerini, Batı etkisinde uzun etek ve ceketten oluşan takımlara bırakmıştır.( Resim 4) Bu etek ceketlerin yapımında atlas, tafta ve münakkaş gibi ipekli kumaşlar kullanılmıştır. Đlk örnekleri atlas kumaşa bindallı tarzında ve oldukça uzun kuyruklu etek ve korsajlı ceketten oluşur. Bu gelinlikler daha sonraları yerlerini tafta ve sim dokumalı ipekli kumaşlardan uzun, kloş etekli, korsajlı, balenli, vücudu saran üstlü, pelerinli kıyafetlere bırakmıştır. Bu giysilerle krep oyalı başörtüleri, renk ve işlemeye uygun olarak kışın, diz hizasında ve bele oturan içi kürklü kadife mantolar giyilirdi. Giysinin aynı rengi ve işlemesine uygun olarak kumaş ya da deri ayakkabı ve çantalar kullanılırdı. Giysilerdeki batılılaşma ayakkabı modellerine de yansımıştır. Resim 4: XIX. Yy. Uzun Etek ve Ceketten Oluşan Giysi Örnekleri 4. GĐYSĐ MODERNĐZASYON YÖNTEMĐ Modernize yenileştirilmiş, modernleştirilmiş, yaşanılan çağa uygun yeni bir biçim verilmiş olarak tanımlanmaktadır.[4] Giyimde modernizasyon ise, geçmişte kullanılan belli özellikler taşıyan giysilerin aslını bozmadan günün çizgileri ve modası doğrultusunda tasarlanarak yeni ürünler ortaya çıkarılması işlemidir. Kısaca geçmiş yılların tarzına, çağdaş bir yorum getirmektir. Modernize, modern düşüncesi değer ve kalitesi farklı olanın tercih edilmesi yanında gelenekselin yaşatılma arzusu ile yapılan, giysilere ayrıcalık katan bir çalışmadır. Giyim tasarımında modernizasyonun kaynaklarını tarihi giysiler ve bu giysileri tamamlayan aksesuarlar oluşturmaktadır. Modernizasyon yapacak olan kişinin giyim ve moda hakkında bilgi sahibi olması tarihi değişimlerini de çok iyi bilmesi gerekir. 5

Modernizasyon Yaparken Yararlanılacak Kaynaklar Şunlardır: a) Geleneksel giysiler ve giysiyi tamamlayan unsurlar: Bu giysilerin kumaşları, kendine has kesimleri, renkleri, işlemeleri ve aksesuarları yakından incelenerek değerlendirilebilir. b) Bölgesel araştırmalar: Modernizasyonda yararlanılacak en önemli kaynaklardan biri, asıl kaynağa gidilerek yapılan araştırmalardır. Bu şekilde daha sağlıklı ve güvenilir bilgi toplamak mümkündür. Araştırmalar yapılırken giyimin tüm özellikleri tespit edilmeli ve yeterince fotoğraf çekilmelidir. c) Giyim tarihi ve folklor araştırmalarını içeren yayın ve albümler: Giyim tarihine ilişkin yayınlar, araştırmalar, incelemeler ve albümlerden giyimin geçirdiği evreler öğrenilirken giyimin biçimlenmesi ile yakından ilişkili olan o çağın, o toplumun toplumsal, siyasal, ekonomik koşulları da öğrenilmelidir. d) Ünlü ressamların tabloları ya da reprodüksiyonlar: Tarihin çeşitli dönemlerinde ünlü ressamların yaptıkları tablolardaki giysilerden o dönemin renkleri, çizgileri ve stilleri hakkında bilgi sahibi olunabilir. e) Arkeolojik eserler ya da bunlarla ilgili yayın ve albümler: Kazılarda bulunan heykel, mozaik, rölyef, fresk, yazı ve tabletler, dönemlerinin giyim özelliklerini, biçim ve renkleri ile yansıtmaktadır. f) Moda dergileri, modelleri ve gazete koleksiyonları: Eskiden yayınlanmış olan moda dergileri ve gazetelerden o dönemin kıyafetleri hakkında bilgi sahibi olunabilir. Milletlerin folklor zenginlikleri modernize de önemli bir esin kaynağıdır. Yıllar boyu modacılar, modernize yöntemi ile bu kaynaklardan en etkili şekilde yararlanmışlar ve halen yararlanmaktadırlar. Modernize yaparken dikkat edilecek noktalar şunlardır: Kaynak olarak alınan giysinin özelliğini bozmamaya dikkat edilmelidir. Kaynak giysi veya aksesuarın bir veya iki özelliğini vurgulamalı ve yansıtabilmelidir. Seçilen özelliklerin ilginç ve etkili olmasına özen gösterilmelidir. Giysi ve aksesuar arasında bir uyum olmalıdır. Farklı birkaç giysinin özelliği bir giyside toplanılabilir. Kaynak giysinin kumaşı ile yeni tasarlanan giysinin kumaş ve malzemeleri arasında uyum olmalıdır. Günün moda anlayışına göre yorum katılmalıdır. [5] 4.1. TASARIM SÜRECĐ Bu çalışmada Osmanlı Dönemi Kadın Kıyafetleri 18. ve 19. yy öncesi ve sonrası olmak üzere araştırılmış, ulaşılan kaynaklardan giysilerin renk, kumaş, desen, biçim ve süsleme özellikleri incelenmiştir. Çalışmada, o döneme ait giysilerin karakteristik özelliklerine sadık kalınmaya, kumaş, renk, doku, aksesuar ve süsleme seçiminin dönemin özelliklerine benzemesine dikkat edilmiştir. Bu amaçla çeşitli modernize tasarım çalışmaları yapılmış, yapılan tasarımlardan biri seçilerek giysinin üretimi gerçekleştirilmiştir.(resim 5) 6

Resim 5: Modernize Tasarım Çizimleri 18. ve 19.yy Osmanlı Saray kadın kıyafetlerinin çok parçalı olmasından yola çıkılarak giysi iki parçalı ( elbise ve kaftan) olarak tasarlanmıştır. Kaftanın tasarımında üç etekten esinlenerek kol ve yanlarda derin yırtmaçlar yapılmıştır. Dönemin kıyafetlerinin oldukça bol, uzun ve dökümlü olması modernize çalışmasına yansıtılmıştır. Osmanlı kıyafetlerinde süsleme amacıyla giysilerin kol, yaka, etek ucu, kenar ve yırtmaçlarında bolca harç kullanıldığından modernize çalışması da simli harçlarla süslenmiştir. Ayrıca, Osmanlı kadın giyiminin önemli bir parçası olması itibarıyla kalın bir kemer çalışılmış, üzeri harçla süslenmiştir. Giysiyi tamamlamak amacıyla bir de başlık tasarlanmıştır. (Resim 6) Resim 6: Seçilen Tasarım Modeli 7

Giysinin Teknik Özellikleri Kaftan siyah desenli somon rengi saten kumaştan çalışılmış, içi de siyah saten kumaşla astarlanmıştır. Kaftanın kol ortası ve yan dikişi yırtmaçlı olup, ayrıca kolun içine krem rengi şifon kumaştan geniş ve uzun bir iç kol çalışılmıştır. Ön açıklık ve kol ortasındaki yırtmaç tek düğme ile birleştirilmiştir. Kaftanın etek ucu sivri formda çalışılmış, kenar süslemesinde altın yaldızlı siyah harç kullanılmıştır. (Şekil 1) Dirsek hizasında tek düğme Şifon kumaştan iç kol Kol ortası yırtmaçlı Yırtmaç kalça hizasına kadar Yaka, etek ucu ve yırtmaç kenarları harç ile süslenmiştir. Kenarları harç ile süslenmiştir Şekil 1:Ön- Arka Kaftanın ve Kemerin Teknik Çizimi Elbise ince askılı göğüs kısmı drapelerle süslenmiştir. Elbisede üç farklı kumaş kullanılmış drapeler ve üst etek şifon, alt etekte krem rengi krep ve iç etekte de bej rengi saten kumaş kullanılmıştır. (Şekil 2) Şifon kumaş drape 20 cm lik fermuar Şifon kloş etek uçları sivri bırakılmıştır. Üst etek krep kumaş Đç etek saten kumaş Şekil 2: Ön ve Arka Elbisenin Teknik Çizimi 8

Resim 7. Kaftanın ve Elbisenin Bitmiş Görünümü Kemer siyah saten kumaştan çalışılmış kenarları altın yaldızlı sutaşı ve harçla süslenerek ön ortada tek agrafla birleştirilmiştir. Resim 8. Kemer ve Başlık Giysinin başlığında şifon kumaşla drape yapılarak kaplanmış kenarı harçla süslenmiştir. Başlığın tepe kısmında sivri girinti çıkıntılar yapılmış arkasından desenli siyah tül sarkıtılmıştır. Resim Başlık 9

5. SONUÇLAR VE ÖNERĐLER Giyim, her toplumun vazgeçilmez bir kültür öğesidir. Milli kültürün bir parçası olması nedeniyle o ülkenin karakterini, özelliklerini yansıttığından özellikle geleneksel olanlarının korunması ve yaşatılması gereklidir. Osmanlı dönemi kıyafetleri moda ve tekstil sektörü için önemli ve değerli bir kaynak teşkil etmektedir. Her alanda olduğu gibi giyim kuşamda da Osmanlı sarayı oldukça zengin özellikler göstermektedir. Ancak bu konuda yapılmış araştırma ve incelemelerin oldukça yetersiz olduğu görülmüştür. Ayrıca dini ve kültürel etkiler nedeniyle resim heykel ve fotoğraf gibi sanatlarla günümüze ulaşan kaynakların da az olması bu dönem hakkında bilgi edinmeyi kısıtlamaktadır. Modacılar tasarımlarını yaparken çoğu zaman geçmiş kültürlerden esinlenirler. Osmanlı giyimleri de dünyaca ünlü modacılara ilham kaynağı olmuştur. Kültürümüze ait bu giysilerin özelliklerinin unutulup yok olmaması için yeni tarzlarla bütünleştirilerek yaşatılması adına modernize çalışmaları oldukça önemli ve gereklidir. Hazır giyim kuruluşları, Türk modasını geliştirecek yönde modernize çalışmalarına yönelmeli ve bu tür çalışmalar teşvik edilmelidir. Dokuma, örgü ve çizgileriyle tamamen Türk olan bir moda yaratılması için Türkiye gerekli kültürel zenginliğe sahiptir. Bu konu önemle ele alınarak tüm olanaklar seferber edilmelidir. 6. KAYNAKLAR [1] Muratoğlu, Y., Türk Giyim Tarihi. Sayfa 16, Ankara. 1995. [2] Görünür, L., Ögel, S., Osmanlı kaftanları ile entarilerinin farkları ve kullanılışları. ĐTÜ Dergisi /Sosyal Bilimler Cilt:3, Sayı:1, 59-68 Aralık 2006. [3] Apak, M., Gündüz, F.O., Eray, F. Ö., Osmanlı Dönemi Kadın Giyimleri. Kültür Yayınları, Sayfa 57-140, Ankara. 1997. [4] Komsuoğlu, Ş., Đmer, A., Seçkinöz, M., Alpaslan, S., Etike, S., Resim II Moda Resmi ve Giyim Tarihi. Sayfa : 94, Ankara, 1986. [5] Olgaç, P., Moda Resmi. YA-PA Yayınları, Sayfa: 222-223 Đstanbul, 2007. [6] Tezcan, H., Osmanlı Sarayının Çocukları Şehzadeler ve Hanım Sultanların Yaşamları, Giysileri. Aygaz, Đstanbu, 2006 [7] Koçu, R.E., Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Güncel Yayıncılık, Đstanbul, 1996. 10