AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ SEKTORLAR ÜZRƏ TƏHLİLİ Elşən Bağırzadə iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Bakı - 2014
ÜDM İSTEHSALINDA SEKTORLARIN PAYI (2013) 31.8% 58.8% Sənaye Kənd təsərrüfatı Xidmətlər 9.4%
ÜDM İSTEHSALINDA SEKTORLARIN PAYI Azərbaycanda ÜDM-nin yarısından çoxu sənaye sektorunda formalaşır. Bu baxımdan Azərbaycanı sənaye ölkəsi adlandırmaq mümkündür. Ancaq ölkədə sənaye sektorunun 75%-dən çoxunun mədənçıxarma sənayesinin, yalnız 16%-nin emal sənayesinin payına düşdüyü nəzərə alınsa, onda Azərbaycanı klassik sənaye ölkəsi adlandırmaq çətinləşir. Tipik sənayeləşmiş və ya sənaye ölkələrində sənaye sektorunun mühüm bir hissəsi emal sənayesinin payına düşür.
MƏŞĞULLUĞUN STRUKTURUNDA SEKTORLARIN PAYI (2013) 7.2 55.7 37.1 Sənaye Kənd təsərrüfatı Xidmətlər
MƏŞĞULLUĞUN STRUKTURUNDA SEKTORLARIN PAYI Məşğulluğun sektorlar üzrə bölgüsünə nəzər yetirdikdə, sənaye və kənd təsərrüfatı sektorlarının məşğulluqdakı payları ilə bu sektorların ÜDM-dəki payları arasında ciddi uyğunsuzluq olduğu ortaya çıxır. Sənaye sektoru ÜDM-də böyük bir paya malik olduğu halda məşğulluqdakı payı çox aşağıdır, kənd təsərrüfatı sektoru isə ÜDM-də çox kiçik bir paya malik olduğu halda, məşğulluqdakı payı kifayət qədər böyükdür. Belə bir vəziyyətin yaranmasında əsas səbəb sənaye sektorunun əsasən mədənçıxarma sənayesinə əsaslandığından məşğulluq yaradıcı imkanlarının məhdud olması, kənd təsərrüfatı sektorunda isə məhsuldarlığın kifayət qədər aşağı olmasıdır.
SƏNAYE İSTEHSALININ DİNAMİKASI Sənaye istehsalının artımı, %-lə ÜDM-nin artımı, %-lə 40 35 30 25 20 33.5 26.4 36.6 34.5 24 25 15 10 5 0-5 -10 2005 2006 2007 2008 10.8 6 2009 8.6 9.3 2010 5 2.6 2011 0.1-5 2012 2.2-2.3 2013 5.8 1.8
SƏNAYEDƏ ORTA AYLIQ ƏMƏK HAQQI Sənayedə orta aylıq əmək haqqı, manat İqtisadiyyatda orta aylıq əmək haqqı, manat 700 600 500 400 300 200 100 261.6 196.9 123.6 149 346 215.8 426 412.4 451.8 590.1 630.8 518.6 331.5 274.4 298 364.2 398.4 425.1 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
SƏNAYE SEKTORUNDA FƏALİYYƏT GÖSTƏRƏN MÜƏSSİSƏLƏRİN SAYI 1995 2000 2005 2010 2013 Mədənçıxarma sənayesi 88 124 243 311 318 Emal sənayesi 1844 1634 2010 1909 1764 Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı Su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı 118 161 203 226 220 44 55 165 204 225 Cəmi 2094 1974 2621 2650 2527
SƏNAYE İSTEHSALININ STRUKTURU (2013) 5.6%0.7% Mədənçıxarma sənayesi 16.5% Emal sənayesi 77.2% Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı Su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı
SƏNAYE İSTEHSALININ BAKI ŞƏHƏRİ VƏ İQTİSADİ REGİONLAR ÜZRƏ BÖLGÜSÜ (2013)
SAHƏLƏR ÜZRƏ SƏNAYE İSTEHSALININ VƏZİYYƏTİ Son illər kassa aparatları, mikrokalkulyatorlar, telefon aparatları, məişət elektrik cihazları, plastik qapı və pəncərə blokları, neft nəqli üçün xüsusi borular, mebel sənayesi məhsulları, şərab istehsalı kimi sənaye istehsalı sahələrində önəmli inkişaf prosesləri müşahidə edilir.
SƏNAYENİN İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ SON İLLƏR GÖRÜLƏN BƏZİ TƏDBİRLƏR Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı yaradılmışdır ( Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının yaradılması haqqında AR Prezidentinin Fərmanı, 21 dekabr 2011); Balaxanı Sənaye Parkı yaradılmışdır ( Balaxanı Sənaye Parkının yaradılması haqqında AR Prezidentinin Fərmanı, 28 dekabr 2011); Sumqayıtda Yüksək Texnologiyalar Parkı (qısaca YT Park ) yaradılmışdır ( Yüksək Texnologiyalar Parkının yaradılması haqqında AR Prezidentinin fərmanı, 5 noyabr 2012);
SƏNAYENİN İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ SON İLLƏR GÖRÜLƏN BƏZİ TƏDBİRLƏR Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi yaradılmışdır ( Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin yaradılması haqqında AR Prezidentinin Sərəncamı, 23 aprel 2013); 2014-cü il Sənaye ili elan edilmişdir ( 2014- cü ilin AR-də Sənaye ili elan edilməsi haqqında AR Prezidentinin sərəncamı, 10 yanvar, 2014); Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı nın hazırlanması.
ÖLKƏNİN SƏNAYELƏŞMƏSİ SAHƏSİNDƏ GÖRÜLMƏLİ OLAN TƏDBİRLƏR Sənayenin modernləşdirilməsi; Qeyri-neft sənayesinin şaxələndirilməsi; Mövcud təbii və iqtisadi resursların sənaye təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi; Ənənəvi sənaye sahələri ilə yanaşı yeni prioritet istehsal sahələrinin yaradılması; Sənaye parklarının formalaşdırılması; Regionlarda sənaye potensialının gücləndirilməsi; Sənayenin innovativ inkişafını təmin edəcək imkanların yaradılması.
SƏNAYELƏŞMƏ SİYASƏTİNDƏ MÜTƏRƏQQİ DÜNYA TƏCRÜBƏSİNİN NƏZƏRƏ ALINMALI OLAN BƏZİ MƏQAMLARI Yeni Sənaye Ölkələrinin sənayeləşmə strategiyaları: İdxalı əvəzləyən sənayeləşmə strategiyası (1960-1980) Sənaye inkişaf planlarının həyata keçirilməsi, Sənayeləşmədə yeni qurulan dövlət müəssisələrinin aktiv rolu, Xarici ticarət siyasəti ilə körpə sənaye sektorlarının qorunması. İxrac yönümlü sənayeləşmə strategiyası (1980-ci ildən sonra) Dövlət sənayeləşmə prosesində dolayı iştirak edir və özəl sektor istehsalını stimullaşdırır, Yeni texnologiyaların sürətlə istehsal prosesinə daxil olmasına imkan verən səmərəli investisiyalar, Seçilmiş bəzi sənaye sahələrində dövlət dəstəyi və stimulu ilə daha çox investisiyaların qoyulması, Bəzi seçilmiş sənaye sahələrinin beynəlxalq rəqabətə açılması.
KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ DİNAMİKASI Kənd təsərrüfatı istehsalının artımı, %-lə ÜDM-nin artımı, %-lə 40 35 34.5 30 25 26.4 25 20 15 10 5 0-5 2005 7.5 2006 0.9 2007 4 2008 10.8 6.1 2009 9.3 3.5 2010 5-2.2 5.8 6.6 0.1 2.2 2011 2012 2013 5.8 4.9
KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ STRUKTURU 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Bitkiçilik məhsulları, % Heyvandarlıq məhsulları, % 44.542.242.4 44.4 44.446.446.840.8 40.544.748.4 48.349.349.9 55.557.857.6 55.6 55.653.653.259.2 59.555.351.6 51.750.750.1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
ADAMBAŞINA TAXIL İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına taxıl istehsalı, kq 1600 1400 1388 1200 1070 1000 800 803 747 637 600 400 200 306 173 318 253 151 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Özbəkistan Rusiya Taciksitan Ukrayna
ADAMBAŞINA TƏRƏVƏZ MƏHSULLARI İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına tərəvəz məhsulları istehsalı, kq 300 250 277 261 217 200 190 172 150 133 154 152 100 82 102 50 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Özbəkistan Rusiya Taciksitan Ukrayna
ADAMBAŞINA MEYVƏ VƏ GİLƏMEYVƏLİLƏRİN İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına meyvə və giləmeyvəlilərin istehsalı, kq 140 120 107 117 100 88 80 69 60 50 51 40 41 40 20 13 20 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Özbəkistan Rusiya Taciksitan Ukrayna
ADAMBAŞINA ŞƏKƏR ÇUĞUNDURU İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına şəkər çuğunduru istehsalı, kq 500 450 459 400 350 300 250 200 150 100 263 236 237 50 0 20 4 34 Azərbaycan Belarus Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Rusiya Ukrayna
ADAMBAŞINA KARTOF İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına kartof istehsalı, kq 700 625 600 500 490 400 300 200 100 107 209 196 233 67 210 137 69 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Rusiya Taciksitan Özbəkistan Ukrayna
ADAMBAŞINA ƏT İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına ət istehsalı, kq 140 124 120 100 80 60 55 60 53 40 32 34 33 32 24 20 11 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Özbəkistan Rusiya Taciksitan Ukrayna
ADAMBAŞINA SÜD İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına süd istehsalı, kq 800 700 703 600 500 400 300 200 196 208 287 247 148 246 214 253 100 103 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Özbəkistan Rusiya Taciksitan Ukrayna
ADAMBAŞINA YUMURTA İSTEHSALI (2013) 2013-cü ildə adambaşına yumurta istehsalı, ədəd 500 450 400 418 432 350 300 288 250 228 200 194 173 150 151 130 100 74 50 43 0 Azərbaycan Belarus Ermənistan Qazaxıstan Qırğızıstan Moldova Özbəkistan Rusiya Taciksitan Ukrayna
KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ SON İLLƏR GÖRÜLƏN BƏZİ TƏDBİRLƏR Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının torpaq vergisi istisna olmaqla, digər bütün vergilərdən azad edilməsi; Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına kənd təsərrüfatı texnikasının lizinq yolu ilə verilməsi; Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına əvəzsiz maliyyə (buğda və çəltik istehsalçılarına hər hekatara 40 manat), yanacaq və motor yağı dəstəyinin (bütün istehsalıçılara hər hektara 40 manat) verilməsi; Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına güzəştli şərtlərlə kredit, toxum, texnika və damazlıq mal-qara almaq imkanın yaradılması.
KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ SON İLLƏR GÖRÜLƏN BƏZİ TƏDBİRLƏR 2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı icra olunur. 2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı icra olunur. Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları bazarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında AR Prezidentinin Sərəncamı, 16 yanvar 2014 Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və institusional islahatların sürətləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında AR Prezidentinin Fərmanı, 16 aprel 2014.
KƏND TƏSƏRÜRFATININ İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ GÖRÜLMƏLİ OLAN TƏDBİRLƏR Yüksək məhsuldarlığın təmin edilməsi; Yerli məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artırılması; Kənd təsərrüfatının gəlirli sahələrinin inkişaf etdirilməsi; Kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi; Ərzaq təhlükəsizliyinə nail olunması; Məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılması mərhələsində mövcud maneələrin aradan qaldırılması; Ərzaq bazarında süni qiymət artımının qarşısının alınması; Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının qəbulu üzrə ixtisaslaşmış terminalların və onların saxlanılması üçün anbarların yaradılması; Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının daşınmasına xidmət edən nəqliyyat infrastrukturunun təşkili; Xüsusi ərzaq mağazaları şəbəkəsinin genişləndirilməsi; Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının artırılması; Aqrar sahədə istehsalçıların və istehlakçıların maraqlarının qorunması;
KƏND TƏSƏRÜRFATININ İNKİŞAFI SAHƏSİNDƏ GÖRÜLMƏLİ OLAN TƏDBİRLƏR Kənd təsərrüfatında kooperasiyanın inkişaf etdirilməsi; Kənd təsərrüfatı məhsullarının satış yarmarkalarının daha səmərəli təşkili və əhatə dairəsinin genişləndirilməsi; Baytarlıq-sanitariya və sanitariya-epidemioloji tələblərə uyğun ət kəsimi və satışı mərkəzlərinin yaradılması; Şəhər və rayonlarda fermer mağazaları və yaşıl marketlər şəbəkəsinin yaradılması; Ölkədə bəzi kənd təsərrüfatı təyinatlı texnikanın istehsalının təşkil edilməsi; Aqroparkların yaradılması; İri aqrobiznes subyektlərinin formalaşdırılması; Fermerlərə informasiya-məsləhət xidmətinin təşkilinin səmərəliliyinin artırılması.
XİDMƏTLƏR SEKTORU 2013-cü ilin məlumatlarına görə Azərbaycanda ÜDM istehsalının təxminən 1/3 hissəsinə qədəri, məşğulluğun isə 1/2 hissəsindən çoxu xidmətlər sektorunun payına düşür. Sektorun strukturu: Təhsil Səhiyyə Turizm Maliyyə-bank Nəqliyyat Rabitə Tikinti Ticarət Digər
XİDMƏTLƏR SEKTORU Təhsil sektoru Sektorda dövlət mülkiyyətli müəssisələr üstünlük təşkil edir. Son illər sektorda ciddi islahatlar həyata keçirilir və bu islahatların təməlində 24 oktyabr 2013-cü ildə dövlət başçısı tərəfindən təsdiq edilən Azərbaycan Respublikasında Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası adlı sənəd dayanır. Aparılan islahatlar ölkə təhsil sisteminin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyasını nəzərdə tutur. Son illər təhsil infrastrukturunun inkişafı sahəsində mühüm işlər görülmüşdür. Sektorda həyata keçirilən tədbirlər arasında 2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı nın qəbul edilməsi xüsusilə diqqəti cəlb edir.
XİDMƏTLƏR SEKTORU Səhiyyə sektoru Sektorda dövlət müəssisələri ilə yanaşı özəl müəssisələr də aktiv fəaliyyət göstərir. Son illər səhiyyə infrastrukturunun inkişafı sahəsində mühüm işlər görülmüşdür. Hazırda səhiyyənin islahatı sahəsində işlər davam etdirilir və bu istiqamətdə görülməli olan ən mühüm tədbir sektorda sığorta mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsidir.
XİDMƏTLƏR SEKTORU Turizm sektoru Son illərin inkişaf edən sektorlarından biridir. İnkişaf edən turizm növləri: Tətil turizmi Dağ turizmi Sağlamlıq turizmi Çimərlik turizmi Ov turizmi Mədəniyyət turizmi Konqres turizmi Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı həyata keçirilmişdir. Sektorun rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi sahəsində görülməli işlər çoxdur.
XİDMƏTLƏR SEKTORU Maliyyə-bank sektoru Sektorun strukturu: Bank fəaliyyəti Sığorta fəaliyyəti Qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyəti Sektorun ən inkişaf etmiş sahəsi bankçılıqdır. Sığortaçılıq sahəsində də son illər bəzi inkişaf prosesləri müşahidə olunur. Qiymətli kağızlar bazarının inkişafı sahəsində isə görülməli işlər çoxdur.
XİDMƏTLƏR SEKTORU Nəqliyyat sektoru Sektorun strukturu: Dəniz nəqliyyatı Avtomobil nəqliyyatı Dəmiryolu nəqliyyatı Hava yolu nəqliyyatı Boru xətti nəqliyyatı TRACECA ( Yeni İpək Yolu ), Şimal-Cənub nəqliyyat koridoru, enerji daşıyıcılarının beynəlxalq bazarlara nəqli layihələrinin həyata keçirilməsi Azərbaycanda nəqliyyat sektorunun inkişafı sahəsində mühüm imkanlar yaratmışdır.
Rabitə sektoru XİDMƏTLƏR SEKTORU İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları ölkədə inkişaf etdirilməsi prioritet hesab edilən qeyri-neft sahələri arasındadır. 2013-cü il İnformasiya-kommunikasiya Texnologiyaları İli elan edilmişdir. Son illər elektron-hökumət və kosmik sənayenin inkişafı sahəsində işlər sürətləndirilmişdir. Qarşıdakı illərdə sektorun inkişafı 2 aprel 2014-cü ildə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya da qeyd olunan istiqamətlər üzrə davam etdiriləcəkdir.
İSTİFADƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR Aras O. N., Süleymanov E. (2010), Azərbaycan iqtisadiyyatı, Bakı: Şərq-Qərb. http://ebooks.azlibnet.az/book-qurebt0n.html Azərbaycan portalı. www.azerbaijan.az Azərbaycanın statistik göstəriciləri. http://www.stat.gov.az/menu/6/statistical_yearbooks/ Bağırzade E. (2011), Bağımsızlığının XX. Yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomisi, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz (15), s. 277-312. http://elsenbagirzade.files.wordpress.com/2011/03/bagimsizliginin- 20-yilinda.pdf http://www.economy.gov.az/ - AR İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi http://agro.gov.az/ - Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi http://mincom.gov.az/ - AR Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi http://mct.gov.az/ - AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi http://www.edu.gov.az/ - AR Təhsil NAzirliyi http://health.gov.az/ - AR Səhiyyə Nazirliyi http://mot.gov.az/ - AR Nəqliyyat Nazirliyi