EKONOMİ POLİTİKALARI GENEL BAŞKAN YARDIMCILIĞI Ağustos 2013, No: 69
i Bu sayıda; Küresel Ekonomideki çalkantılar Işığında Türkiye Ekonomisinin performansı değerlendirilmiştir. i
1 Yeni küresel ekonomik iklimin en zayıf halkası Türkiye ABD Merkez Bankasının 22 Mayıs 2013 tarihinde, 2008 09 krizini aşmak amacıyla başlattığı, parasal genişlemenin sonuna gelindiğine yönelik açıklaması ile küresel ekonomide yeni bir dönem başlamıştır. Kaynak: FED Türkiye gibi yüksek tasarruf açığı olan ekonomiler, basılan bu trilyonlarca dolarlık likiditenin yarattığı rüzgâr ile yelkenlerini şişirmişlerdir. Nitekim 2010 2011 döneminde Türkiye de milli gelir ortalama % 9 oranında artarken; milli gelirin % 10 una kadar ulaşan sürdürülemez cari açıkları finanse etmekte sıkıntı çekmemiştir.
2 Kaynak: IMF Küresel likidite bolluğu ve sermayenin risk iştahının estirdiği rüzgârla şişirilen yelkenler, 22 Mayıs tan itibaren sönmeye başlamıştır. FED in küresel likidite musluklarını sıkacağının anlaşılması ile bizim gibi yüksek dış finansman ihtiyacı olan ekonomiler için rüzgâr tersten esmeye başlamıştır. Son birkaç yılda ekonomideki kusur ve hataları sıcak para şalı ile örtebilen ekonomiler, yeni dönemde bu kusurlarını saklayamaz hale gelmiştir. Türkiye nin de üyesi olduğu OECD, Dünya Bankası başta olmak üzere pek çok uluslararası kuruluş ile finansal kurum yeni küresel iklimde en kırılgan ekonomiler listesinin başına Türkiye yi koymuştur. Türkiye, bu tespitleri doğrular şekilde 22 Mayıs tan bu yana süren türbülansta en çok sarsılan ekonomilerin başında gelmektedir. Nitekim 22 Mayıs ile 27 Ağustos tarihleri arasında borsası en sert düşen ekonomi Türkiye dir. Söz konusu tarihler arasında Borsa İstanbul % 30 a yakın değer kaybetmiş, aynı dönemde borsaya kote şirketlerin piyasa değeri 174 milyar TL eriyerek, 483 milyar TL ye düşmüştür. Kaynak: Bloomberg
3 Kaynak: Anadolu Ajansı Yine aynı dönemde Türk Lirası dolar karşısında hızla değer yitirmiştir. 22 Mayıs - 27 Ağustos tarihleri arasında bize benzer ekonomilerin para birimleri içinde Türk Lirası en fazla değer yitiren dördüncü para birimi olmuştur. 27 Ağustos tarihinde ise dolar kuru rekor kırarak 2 TL seviyesini aşmıştır. TL deki değer kaybı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının piyasalara yoğun döviz satışına rağmen gerçekleşmiştir. Nitekim 11 Haziran tarihinde doğrudan döviz satım ihalelerine başlayan TCMB, bu süre zarfında piyasalara 8,7 milyar dolar satmış, ihalelere gelen teklif ise bunun iki katı olmuştur. Döviz talebinin, döviz arzını aşması ile beraber dolar kuru Merkez Bankası müdahalelerine rağmen yükselmeye devam etmiştir. Kaynak: Bloomberg
4 Tablo: TCMB Döviz Satım İhaleleri (Milyon $) Kaynak: TCMB Türkiye de sadece borsa ve döviz kurunda değil, faizlerde de ciddi bir sarsıntı yaşanmıştır. 22 Mayıs ta % 5,2 olan Hazine nin Referans Borç Kâğıt faizi, 26 Ağustos itibariyle ikiye katlanarak, % 10,2 ye çıkmıştır. Kaynak: Turkey Data Monitor
5 Türkiye neden hızla ayrışıyor? Küresel ekonomide likidite balonu sönerken, Türkiye benzer ekonomilerden neden hızla ayrışmakta ve benzer ekonomilere göre daha sert tepki vermektedir? Kuşkusuz bu sorunun cevabı 10 yıldır izlenen ekonomi politikalarında aranmalıdır. Bu dönemde küresel sermayenin risk iştahına emanet edilen Türkiye ekonomisi, bünyesinde çok ciddi kırılganlıklar biriktirmiştir. Sermaye hareketlerini yönetme becerisini gösteremeyen AKP Hükümeti, TL nin değerinin suni bir şekilde şişmesine göz yummuş, hatta bunu teşvik etmiştir. Bunun neticesinde değerlenen TL karşısında şirketlerimiz rekabet güçlerini koruyabilmek amacıyla iki farklı yol izlemiştir. İlk olarak üretim sürecinde ithal girdilerin payı sürekli artmıştır. Başta emek olmak üzere yerli girdiler üretim sürecinin dışına itilmiş, üretimin ithalat bağımlılığı son 10 yılda hızla yükselmiştir. İkinci olarak şirketlerimiz finansman maliyetlerini düşürebilmek amacıyla döviz cinsinden borçlarını artırmışlardır. Nitekim reel sektör şirketlerinin döviz açık pozisyonu son 10 yılda hızla artarak 2013 Mayıs ayı itibariyle 162 milyar dolara ulaşmıştır. Kaynak: TCMB İzlenen yanlış politikalar sadece reel sektörün değil, ülkenin de döviz açık pozisyonunu hızla artırmıştır. Nitekim 2002 de 85,5 milyar dolar olan toplam döviz açık pozisyonu (ülkenin döviz cinsinden finansal varlık ve yükümlülükleri arasındaki fark), 2012 de 420 milyar dolara çıkmıştır. GSYH ya oran olarak ifade edecek olursak 2002 ile 2012 arasında ülkemizin döviz açık pozisyonu % 37,1 den, % 53,3 e çıkmıştır. Bu tüm G 20 ekonomileri içinde, Avustralya dan sonra, en yüksek ikinci; G-20 de bize benzer yükselen ekonomiler içinde ise en yüksek döviz açık pozisyonudur.
6 Kaynak: TCMB Kaynak: TCMB Ekonomide döviz cinsinden yükümlülükler ve açık pozisyon hızla artarken, yeterli güvenlik çapaları da oluşturulmamıştır. Türkiye nin döviz rezervleri kısa vadeli dış borç ve cari açık ile kıyaslandığında oldukça yetersizidir. Nitekim 2002 sonunda Türkiye nin her 100 dolarlık cari açığı ve kısa vadeli dış borcu için Merkez Bankası kasasında 166 dolar bulunurken, bu yılın ilk yarısı itibariyle aynı miktarda borç ve cari açık için Merkez bankası kasasında 69 dolar rezerv bulunmaktadır. Benzer ekonomilerle mukayese edildiğinde Türkiye nin rezervlerinin ne kadar düşük olduğu daha net anlaşılmaktadır. Örneğin 2012 itibariyle Brezilya da resmi rezervlerin kısa vadeli borçlara oranı % 1145, Çin de % 486, Endonezya da % 252, Güney Afrika da % 182, Güney Kore de % 258, Hindistan da % 322, Meksika da % 228, Rusya da % 656 iken Türkiye de aynı oran bu yılın ilk yarısı itibariyle % 98 dir.
7 Kaynak: TCMB, Kendi Hesaplamamız İleriye dönük riskler Türkiye nin mevcut kırılganlıkları ve son dönemde yaşananlar önümüzdeki dönemde özellikle iki kesimin sıkıntılarının artacağını göstermektedir. Bunlardan ilki yüksek döviz açık pozisyonu taşıyan şirketlerimizdir. 22 Mayıs tan bu yana TL nin dolar karşısında 20 kuruşluk değer yitirmesi, reel sektörde faaliyet gösteren şirketlerin kur farkından toplam 31 milyar TL zarar ettiğini göstermektedir. Özellikle döviz geliri sınırlı, buna karşın döviz borcu yüksek şirketlerimizin kurdaki dalgalanmadan olumsuz etkilenmemesi mümkün değildir. Nitekim sanayicilerimizden gelen yoğun şikâyetler döviz kurunun mevcut düzeyinden duyulan rahatsızlığı gözler önüne sermektedir. Yaşanan dalgalanmadan olumsuz etkilenecek bir diğer kesim ise hane halkı yani ailelerimizdir. 22 Mayıs tan bu yana yaşanan çalkantılar para ve sermaye piyasalarını etkilemiştir. Bunun kısa ve orta dönemde büyüme ve işsizlik cinsinden reel maliyetlerinin ne olacağı henüz belli değildir. Kuşkusuz söz konusu çalkantıların süre ve derinliği ekonominin katlanacağı reel maliyetlerin boyutunu da belirleyecektir. Bununla birlikte öncü göstergeler bu yıl büyümenin % 3 ün hemen üzerinde olacağına işaret etmektedir. Hükümette bu konuda piyasaları hazırlamaya çalışmaktadır. Geçtiğimiz yıl yaşanan % 2,2 lik büyümenin üstüne, bu yılda % 3 lük bir büyüme Türkiye ekonomisinin fiilen bir krizin içine sıkıştığı anlamına gelmektedir. Nitekim işsizlik cenahından gelen artış sinyalleri de düşük büyümenin iş gücü piyasasını da etkilemeye başladığını düşündürmektedir. Önümüzdeki günlerde işsizliğin daha da
8 ağırlaşması halinde 2010 ve 2011 de borçlarını hızla artıran ve geleceğe yönelik gelirlerini ipotek altına alan ailelerimiz daha da sıkışacaktır. Nitekim kredi kartı ve ferdi kredi borcunu ödeyemeyen vatandaşlarımızın sayısındaki olağanüstü artış bu konudaki kaygılarımızın ne kadar haklı olduğunu göstermektedir. Bu yılın ilk altı aylık dönemi itibariyle bankalara borcunu ödeyemeyen vatandaşlarımızın sayısı 680 bini geçmiştir. Oysa ekonominin % 4,8 daraldığı 2009 yılının tamamında bankalara borcunu ödeyemeyen vatandaşlarımızın sayısının toplamı 455 bindir. Gerek şirketler kesiminin gerekse ailelerin içinde bulunduğu bu sıkıntılı durumun derinleşmesi durumunda bundan finans kesiminin de olumsuz etkilenmesi kaçınılmazdır. Ne Yapmalı? Hükümet tüm bu riskleri dikkate alarak ekonomiyi öncelikli gündemi yapmak zorundadır. İçinde bulunduğumuz konjonktürde hataya tahammül yoktur. İşlerin sıfır hata ile götürülmesi gereken bir dönemden geçilmektedir. Ancak Hükümet ve Başbakan yönetimde gerekli özeni göstermemekte, ülkemizin risk primini artıracak her türlü eylem ve işlemde bulunmaktadır. Başbakan ın iç siyasette kutuplaştırıcı, dış siyasette sekter söylemleri Türkiye ye yönelik risk algısını giderek artırmaktadır. Öncelikli olarak Hükümet ve Başbakan ın söylemlerinde daha özenli olmasında ülke menfaatleri açısından büyük yarar bulunmaktadır. Hükümetin ekonomiye ideolojik bakış açısı da, yaşanan çalkantılar karşısında bürokrasinin tedbir alma anlamında manevra alanını daraltmaktadır. Tek kolu bağlanmış bir para politikası ile küresel çalkantılardan çıkılamaz. Merkez Bankası nın araç setindeki en önemli silah Başbakan ın talimatı ile bankanın elinden alınmıştır. Oysa Merkez Bankası nın araç bağımsızlığı böyle günler için gereklidir. Küresel ekonomideki çalkantılar sermaye ve para piyasalarında yaşanmaktadır. Ancak en son 2008 2009 küresel krizinde de görüldüğü gibi finans sistemindeki çalkantılar belirli bir gecikme ile reel sektöre ve ailelerin bilançolarına da taşınmaktadır. Bu nedenle Hükümet ekonomideki kırılganlıkların tam bir fotoğrafını çekmeli ve zaman geçmeden tahkimatını buna göre hazırlamalıdır. Bu çerçevede özellikle reel sektörde yüksek döviz açık pozisyonu bulunan şirket ve sektörler derhal belirlenmelidir. Bu şirket ve sektörlerin yurtiçi bankacılık sistemine olan
9 riskleri tespit edilmeli ve sistemik önemi olan şirketlerde sıkıntı bulunması durumunda, krizin olası bir yayılma etkisine karşı, BDDK mikro tedbirler almaya başlamalıdır. Özellikle son dönemde konut sektöründe arz fazlası ve balonlar oluştuğuna yönelik duyumlar artmaktadır. Hükümet bu durumları ciddiye almalı, konut sektöründe oluştuğu iddia edilen bu balonlara karşı derhal tedbirlerini almalıdır. Özellikle döviz cinsiden finansman kullanan firmalar var ise bunlar derhal belirlenmelidir. Merkez bankasının Eximbank eliyle kullandırdığı ihracat reeskont kredi limitlerinin 11 milyar dolara çıkarılması olumludur. Özellikle küresel çalkantıya kapasite genişletici yatırım yaparak yakalanmış dış ticarete açık sektörlerimizin elini rahatlatacak başka finansman imkânları da derhal araştırılmalıdır. İşçinin, işin ve istihdamın korunmasının önem kazandığı bir dönemden geçilmektedir. İşsizlik sigortası fonu ve bütçe imkânlarının bu gerçek ışığında kullanılmasına özen gösterilmelidir. Hükümetin İşsizlik sigortasının imkânlarını yerel seçimlere yönelik kullanma girişimlerine derhal son verilmelidir. Hükümet bu ciddiyetle işe sarılmaz ve ekonomideki sıkıntıların derinleşmesine seyirci kalırsa bundan başta borç yükü altında ezilen ailelerimiz ve vatandaşlarımız olmak üzere tüm Türkiye etkilenecektir. Hükümet, yaşanan bu tablonun en önemli sorumlusudur. Türkiye nin benzer ekonomilere göre daha sert sarsılmasına ne küresel ekonomik gelişmeler, ne Gezi olayları, ne de Suriye kaynaklı riskler neden olmaktadır. Bugün Türkiye benzerlerine göre daha fazla sarsılıyorsa bunun nedeni ekonomide 10 yıldır biriktirilen kırılganlıklar ve Hükümetin riskleri yönetememesidir.