Açıköğretimde e-öğrenmenin Yapıtaşları Yrd. Doç. Dr. M. Emin Mutlu Öğr. Gör. Özlem Özöğüt Bu bildiri 20-22 Mayıs 2004 tarihlerinde Ankara da Ortadoğu Teknik Üniversitesi tarafından düzenlenen Bilgi Teknolojileri Işığında Eğitim (BTIE) Sempozyumu 2004 de sunulmuştur. Bu çalışmada açıköğretim sistemi kısaca tanıtılarak, son on yılda gerçekleştirilen e-öğrenme uygulamaları ve gelecek yıllara ilişkin hedefler özetlenmektedir. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Sistemi Açıköğretim, genel anlamda ele alındığında, geleneksel eğitim kurumlarının eğitim hizmeti vermeyi öngörmediği insan topluluklarına her düzeyde eğitim vermeyi amaçlayan bir eğitim yaklaşımıdır. Türkiyede 2003-2004 öğretim yılında Açık İlköğretim, Açıköğretim Lisesi ve Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Sisteminde bir milyondan fazla öğrenci öğretim görmektedir. Açıköğretim yöntemiyle öğretim gören öğrencilerin açıköğretimi tercih etmelerinin başlıca nedenleri arasında, bir işte çalışıyor olmak, çağ yaşını geçmiş olmak, askerlik hizmetini sürdürüyor olmak, fiziksel özürlü olmak, tutuklu olmak gibi örgün öğretimde okumayı engelleyen nedenler bulunmaktadır. Bunların dışında, öğrenimini tamamlamak isteyen ev kadınları, bir meslek sahibi olup da ikinci bir dalda öğretim görmek isteyenler, yurt dışında yerleşik olanlar da açıköğretimi tercih edenler arasındadır. Açıköğretim eğitimde fırsat eşitliğini sağlamanın en önemli yollarından birisi durumundadır. Açıköğretimde okuyan öğrencilerin örgün öğretim ortamlarında bulunma olanakları kısıtlı olduğu için açıköğretimde uygulanan en yaygın öğretim yöntemi uzaktan öğretim dir. Mektupla ve gazeteyle öğretim gibi kökeni yüzyıllar öncesine giden uzaktan öğretimde, bu yüzyılda telefon, radyo, sinema gibi teknolojiler de kullanılmıştır. Açıköğretim günümüzdeki yaygınlığına televizyonla eğitimle kavuşmuştur. 1960 larda uygulamaya geçen İngiltere Açık Üniversitesi nin deneyimlerinden yararlanılarak, 1980 lerde çoğu ülkede televizyon ağırlıklı eğitim veren uzaktan eğitim kurumları oluşturulmuştur. Türkiye de 1982-1983 öğretim yılında Açıköğretim Fakültesi kurulmuş, 1992-1993 öğretim yılında Açıköğretim Lisesi, 1998-1999 öğretim yılında da Açık İlköğretim Okulu ilk öğrencilerini almıştır. 1982 de 29.000 öğrenciyle öğretime başlayan Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Sistemi, günümüzde kayıtlı olan 850.000 öğrencisiyle, dünyanın 10 mega üniversitesi arasında bulunmaktadır. Mega üniversite adı öğrenci sayısı 100.000 den fazla olan üniversiteleri tanımlamak amacıyla, İngiltere Açık Üniversitesi rektörlerinden Sir John Daniel tarafından verilmiştir. Açıköğretimde temel öğretim malzemesi uzaktan öğretim teknikleriyle kendi kendine öğrenmeye uygun olarak hazırlanmış ders kitaplarıdır. Çok sayıda üniversiteden binden fazla yazar ve editörün katkılarıyla hazırlanan yüzlerce ders kitabı, her yıl yaklaşık beş milyon adet basılarak, öğrencilere iletilmektedir.
Derslerdeki ünitelere paralel olarak hazırlanan televizyon programları öğrencileri kendi kendilerine öğrenme etkinliklerini destekleme ve pekiştirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla ortalama 20 dakika uzunluğunda her yıl 1000 den fazla televizyon programı üretilerek, TRT kanallarında yayınlanmaktadır. Ülke çapında 60 merkezde sunulan akademik danışmanlık hizmetleriyle öğrencilerin akşamları ve hafta sonları yüz yüze eğitim görebilecekleri ortamlar sağlanmaktadır. Bu hizmet için diğer üniversitelerden yaklaşık 600 öğretim üyesi görevlendirilmektedir. Türkiye de 80 merkezde, KKTC de ve Köln/Almanya da öğrencilere büro hizmeti verilmektedir. Öğrenciler bu bürolar aracılığıyla kayıt yaptırabilmekte, öğrenci hizmetlerinden yararlanabilmekte ve diploma alabilmektedirler. Öğrenciler Türkiye de tüm illerde, KKTC de ve sekiz Avrupa ülkesinde yılda üç kez düzenlenen örgün sınavlara katılmakta ve sınavlar merkezi olarak değerlendirilmektedirler. İki gün süreyle dört oturumda yaklaşık 60.000 salonda gerçekleşen sınavlarda 190.000 kişi görev yapmaktadır. Bu sınavlar için fakültenin Test Araştırma Biriminde yılda ölçme değerlendirme açısından akredite edilmiş 20.000 den fazla soru hazırlanmaktadır. Yeni gelişen ve yaygınlaşan video-konferans, bilgisayar ve İnternet teknolojileri gibi elektronik ortamlar açıköğretimde öğrenci ve öğreticilere önemli fırsatlar sunmaktadır. Açıköğretim Sisteminde 1980 lerin sonunda kurulan Bilgisayar Destekli Eğitim Birimi nde çeşitli e-öğrenme uygulamaları tasarlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Bu uygulamalardan başlıcaları Bilgisayar Destekli Akademik Danışmanlık Merkezleri, Çokluortam Alıştırma Yazılımları, İnternete Dayalı Deneme Sınavları, İnternete Dayalı Bilgi Yönetimi Önlisans Programı ve İnternete Dayalı Alıştırma Yazılımlarıdır. Bilgisayar laboratuvarları ve BDE Yazılımları (1993-1994) Açıköğretim Sisteminde e-öğrenme uygulamaları 1993 yılında Bilgisayar Destekli Eğitim yazılımlarının üretilmesiyle ve çeşitli illerde açılan bilgisayar laboratuvarlarında açıköğretim öğrencilerinin kullanımına sunulmasıyla başlamıştır. Bu proje kapsamında 15 ilde bilgisayar laboratuvarı açılmıştır. İnternete Dayalı Deneme Sınavları (1999-2000) Açıköğretim sisteminde internete dayalı eğitim hizmetleri 1999-2000 öğretim yılında deneme sınavları ile başlamıştır. Bu uygulama ile öğrenciler örgün sınavlar öncesi, internet ortamında çok sayıda deneme sınavı gerçekleştirerek, kendi seviyelerini gerçeğe yakın biçimde öğrenebilmektedirler. Bu sistemden günümüze kadar 300.000 den fazla öğrenci yaklaşık 13.000.000 sınav gerçekleştirerek, yararlanmıştır. Çokluortam CD-ROM ları Dağıtımı (2000-2001) 1990 lı yılların başında uzaktan öğretim gören öğrencilerin eğitim teknolojisinden yararlanabilmeleri için değişik illerde laboratuvarlar kurarak, teknolojiyi onların bulunduğu yere götürmek dışında bir çözüm bulunmuyordu. 1990 ların sonuna doğru ise açıköğretim öğrencilerinin kişisel bilgisayar sahibi olma ya da çalıştıkları işyerindeki bilgisayarlardan yararlanma oranlarında gözle görülür artışlar olduğu saptanmıştır. Bu olanaktan yararlanmak amacıyla alıştırma yazılımlarını, ders kitabının elektronik kopyasını ve televizyon programlarının sayısallaştırılmış videolarının CD-ROM ortamında bir araya getirilmesiyle, 1
açıköğretim çokluortam ders yazılımları oluşturulmaya başlanmıştır. 2000-2001 öğretim yılında bu ders yazılımlarından 250.000 kopya üretilerek öğrencilere kitaplarıyla birlikte dağıtılmıştır. Açıköğretim çokluortam CD-ROM larının en önemli özelliği, daha önce ayrı ekipler tarafından üretilmiş bulunan ve öğrenciye ayrı zamanlarda ve ortamlarda sunulan ders kitabı, televizyon programları, alıştırma yazılımları ve deneme sınavları gibi uzaktan öğretim malzemelerinin entegrasyonunu sağlamasıdır. Yüzyüze akademik danışmanlık dersleri dışındaki tüm eğitim araçlarının entegre olarak sunulduğu CD-ROM ların, öğrencilerin öğrenme süreçlerinde verim artışı sağladığı düşünülmektedir. Öğrenci CD-ROM ile ders çalışırken, uzaktan eğitim yönergesine uyarak, çalışmasını verimli bir şekilde sürdürebilmekte, ders kitabını, derse ait televizyon programlarını, alıştırma yazılımlarını birbirine paralel olarak takip edebilmekte ve bütün bu çalışmalarını değerlendirmek amacıyla deneme sınavlarına bağlantı kurabilmektedir. Televizyon programlarının CD-ROM da yer almasıyla, öğrencilerin televizyonun belirli zamanlarda izleme zorunluluğu ortadan kalkmış, programları arzu ettiği zamanlarda defalarca seyredebilmelerine olanak sağlanmıştır. Bilgi Yönetimi Önlisans Programı (2001-2002) Türkiye de yüksek lisans düzeyinde internete dayalı Bilgi Üniversitesi nin e-mba ve ODTÜ nün Informatics Online programları açıldıktan sonra Anadolu Üniversitesi nde yaygın eğitim alanında diplomaya yönelik internete dayalı program açılması için çalışmalar başlatılmıştır. Bu türün ilk örneği olarak Bilgi Yönetimi Önlisans Programı oluşturulmuştur. Bilgi Yönetimi Önlisans Programı bilgi çalışanı olarak nitelendirilen, bilgisayarla ileri düzeyde tanışık orta kademe işgücü yetiştirmeye yönelik bir programdır. Bilgi Yönetimi Önlisans Programının amacı öğrencilerine; işletmelerde bilgiye dayalı sorunlara etkin çözümler üretme, internet ortamında girişimcilik ve iş yönetimi, güncel uygulama yazılımlarında uzmanlaşma, internete dayalı kurumsal iletişim ve birlikte çalışma ile üretkenliği arttıracak büro uygulamaları geliştirme becerilerini kazandırmak olarak özetlenebilir Diğer açıköğretim programlarından farklı olarak 500 kontenjanla sınırlandırılmış olan bu programa, ÖSS sonuçlarına göre 2001-2002 öğretim yılında ilk kez öğrenci kabul edilmiş ve 2002-2003 öğretim yılında ilk mezunları verilmiştir. Program, diğer AÖF programları gibi uzaktan eğitim amacına hizmet etmekte, ancak diğerlerinden farklı olarak temel eğitim internete dayalı olarak yapılmaktadır. Bu program aynı zaman Batı Avrupa Programı içerisinde yer almış dolayısıyla yurtdışında bulunan Türk vatandaşlarına da bu eğitim imkanı tanınmıştır. İnternete Dayalı Alıştırma Yazılımları (2002-2003) Alıştırma yazılımlarının kitap ve televizyon ders programlarıyla birlikte CD-ROM ortamında sunulmasının çeşitli sınırları olduğu anlaşılmıştır. Bunların başında derslere kayıtlı öğrenci sayısının, dolayısıyla çoğaltılacak CD-ROM sayısının yüz binler düzeyinde olmasından kaynaklanan maliyetler gelmektedir. CD-ROM çoğaltma sürecinin sayı çoğaldıkça aylarca sürüyor olması, proje planlarını sıkıştırmaktadır. Bu bulguların ışığında, Açıköğretim 2
Fakültesi bünyesinde BDE birimi tarafından 2002-2003 öğretim yılında İnternete Dayalı Alıştırma Yazılımları projesi başlatılmıştır. İnternete dayalı alıştırma yazılımlarıyla açıköğretim öğrencilerine internet ortamında etkin ve verimli bir ders çalışma atmosferi oluşturmak amaçlanmaktadır. Öğrenciler internette bu derslere girerek oturum açtıklarında, sesli ve etkileşimli olarak hazırlanmış çokluortam yazılımları yardımıyla ünitelerini çalışabilmekte ve çok sayıda çözümlü örneği inceleyerek öğrendiklerini pekiştirebilmektedirler. İnternete dayalı alıştırma yazılımlarında laboratuvarlardaki ve CD-ROM lardaki alıştırma yazılımlarına paralel olarak, çözümlü çoktan seçmeli soruların yer aldığı SORU bölümü, konu ile ilgili örnek olayların probleme dönüştürülerek aşamalı olarak çözüldüğü ÖRNEK bölümü, sadece doğru yanıtlarının verildiği çoktan seçmeli sorulardan oluşan TEST bölümü ve öğrencinin soru çözerken ihtiyaç duyması halinde başvurması için kısa bir konu özetinin bulunduğu KONU bölümü yer almaktadır. İnternete dayalı alıştırma yazılımları en son teknolojilerle tasarlanmakta ve endüstri standartları kalitesinde geliştirilmektedir. 2003 yılında bu yazılımların geliştirilmesinde 60 konu uzmanı ve 40 tasarımcı görev almıştır. 2004 yılında bu sayıların daha fazla olması beklenmektedir. Açıköğretim Sistemindeki internete dayalı alıştırma yazılımları sunulan içerik miktarı açısından şu anda Türkiye nin en büyük e-öğrenme projesidir. Aşağıdaki tabloda Açıköğretim sistemindeki bazı bölümlerdeki internet destekli derslerin tüm derslere oranı verilmiştir. Örneğin, İşletme Fakültesi İşletme Bölümü nde içinde bulunduğumuz öğretim yılında derslerin yüzde 35 i internet ortamında yayınlanmaktadır. Bu oran önümüzdeki öğretim yılında yüzde 78 e çıkacaktır. Açıköğretim Sistemindeki Bazı Bölümlerde İnternet Destekli Derslerin Oranı Fakülte Öğrenci Sayısı 2003-2004 2004-2005 Gerçekleşen Planlanan İşletme Fakültesi İşletme Bölümü 237.179 %35 %78 İktisat Fakültesi İktisat Bölümü 45.887 %28 %60 İktisat Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü 101.378 %28 %71 İktisat Fakültesi Maliye Bölümü 18.492 %28 %60 İktisat Fakültesi Çal. Eko. ve End. İliş. B. 17.153 %28 %64 Muhasebe Önlisans Programı 23.396 %31 %75 Mahalli İdareler Önlisans Programı 4.623 %31 %68 Bankacılık ve Sigortacılık 10.069 %37 %56 Sağlık Kurumları İşletmeciliği 13.826 %37 %56 Turizm ve Otel İşletmeciliği 10.113 %31 %50 Bilgi Yönetimi Önlisans Programı 202 %87 %87 Açıköğretim Sistemindeki internete dayalı alıştırma yazılımları hedeflenen ve erişen öğrenci sayıları açısından da Türkiye nin en büyük e-öğrenme projesidir. Aşağıdaki tabloda internet ortamında yayınlanan çokluortam ders yazılımlarının öğrenci-ders sayısı açısından hedef kitlesi ve toplam öğrenci-ders sayısına göre yüzdesi değişik yıllar için verilmektedir. Açıköğretim Sisteminde İnternet Destekli Derslerin Hedef Kitlesi Dönem Hedef Kitle Toplam Öğrenci Ders 3
(Öğrenci Ders Sayısı) Sayısına Oranı (2003 rakamlarıyla) 2003-2004 (Gerçekleşen) 1.447.000 %33 2004-2005 Planlanan 3.153.000 %72 2005-2006 Planlanan 3.860.000 %88 Ders Kitapları ve Televizyon Programlarının İnternette Yayınlanması (2003-2004) 2003-2004 öğretim yılında internette ders çalışan öğrencilerin kitap ve televizyon programlarına kolayca erişebilmelerini sağlamak amacıyla ders kitaplarının ve televizyon programlarının internet ortamında yayınına başlanmıştır. Böylece bir açıköğretim öğrencisi işyerinden ya da bir internet kafeden derslerine erişerek, kitabını inceleyebilmekte, televizyon programlarını seyredebilmekte, çokluortam alıştırma yazılımları yardımıyla dersini çalışabilmekte ve deneme sınavları yardımıyla kendisini sınayabilmektedir. e-mba Programı (2004-2005) Anadolu Üniversitesi ve The State University of New York işbirliği ile yürütülen e-mba programı uzaktan öğretim tekniğine dayalı, internet üzerinden erişilen ve Yüksek Öğretim Kurulu tarafından onaylanmış Türkiye nin ilk ve tek çift diplomalı İşletme Yönetimi yüksek lisans programıdır. Bu programın hazırlıkları tamamlanma aşamasına gelmiştir. İlk öğrencilerini 2004-205 öğretim yılında kabul edecektir. Anadolu-SUNY, ESC e-mba programının hedefi; iş yaşamındaki başarı sürecine bireysel kariyer gelişimini katmak isteyen profesyonellere zaman ve mekandan bağımsız olarak işletme yönetimi alanında küresel boyutta eğitim vermektir. İnternet Sunum Altyapısı İçin Gerçekleştirilen Yatırımlar İnternette yayınlanan deneme sınavları, alıştırma yazılımları, ders kitapları ve televizyon programlarına özellikle sınavlar yaklaştıkça yoğun erişim talebi olmaktadır. Bu talebi karşılayacak altyapı ve bant genişliği için gerekli yatırımlar tamamlanmış durumdadır. Bu hizmetler toplam 30 işlemciye sahip üç büyük sunucu kümesinden yayınlanmaktadır. Bu amaçla TT-NET üzerinde 4 MBit ve Ulaknet üzerinde 32 MBit bant genişliği kullanılmaktadır. 2006 yılı sonuna kadar Açıköğretim sisteminde internete dayalı eğitim oranının yüzde 90 a yaklaşması hedeflenmektedir. Bu durumda bir milyondan fazla yükseköğretim öğrencisi temel öğretim ortamı olarak interneti kullanıyor olacaktır. Kaynaklar Mutlu, M. E., Öztürk, C., Özöğüt, Ö., Yılmaz, R. ve Çetinöz, N., Açıköğretimde e- Öğrenme, 20. Ulusal Bilişim Kurultayı, Harbiye Askeri Müze-İstanbul, 2-5 Eylül 2003. (http://www.bilgi.aof.edu.tr/yayinlar/2003/acikogretimde%20e-ogrenme.pdf) Mutlu, M. E., Özöğüt, Ö. ve Çetinöz, N., Açıköğretimde İnternete Dayalı Alıştırma Yazılımları Tasarımı Genel Matematik Dersi Örneği, III. International Educational 4
Technologies Symposium and Fair, Doğu Akdeniz Üniversitesi, KKTC, 28-30 Mayıs 2003. (http://www.tojet.sakarya.edu.tr/current%20articles/mutlu.htm) e-mba Programı (http://emba.anadolu.edu.tr) 5