Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent Çatalhöyük 1
2
Dünya miras listesinde bir Neolitik Kent Çatalhöyük Çatalhöyük; tarımı, sosyal hukuku, mimariyi ve sanatı özgün bir biçimde uygulayan ilk yerleşik düzen toplumunu temsil eden bir neolitik kenttir. Kent, modern hayatın temellerinin atıldığı, insan ilişkilerinin toplumsal bir düzen ve birliktelik içerisinde yaşandığı, kültürel ve sanatsal izlerin bulunduğu bu bütünlük ve seçkin evrensel değeriyle farkını hissettirmektedir. Çatalhöyük bu değerleriyle 11. Kültür varlığımız olarak UNESCO Dünya Miras Listesi ne girmiştir. 3
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent Çatalhöyük Çatalhöyük Yeri ve Konumu İnsanların avcılık ve toplayıcılığa dayalı göçebe bir yaşamdan, yerleşik hayata ve tarım toplumuna geçtiği Neolitik Dönem yerleşimlerinin başında gelen Çatalhöyük, İç Anadolu Bölgesi nin güney ucunda Konya Ovası üzerinde yer almaktadır. Konya nın 52 km. güneydoğusunda, Çumra İlçesi nin 12 km. kuzeyinde Küçükköy sınırları içerisindedir. Höyük farklı yükseltili iki tepesinin çatal şeklinde olmasından dolayı Çatalhöyük olarak anılmaktadır. Günümüzden 9400 yıl önce Çarşamba Çayı nın birikinti konisi üzerinde, Eski Konya Gölü kenarındaki 13,5 hektarlık bir alanda kurulan ve yaklaşık iki bin yıl boyunca kesintisiz iskân edildiği düşünülen Çatalhöyük yerleşimi, Neolitik döneme tarihlenen Doğu Çatalhöyük (M.Ö.7400 6200) ile Kalkolitik döneme tarihlenen Batı Çatalhöyük (M.Ö. 6200 5200) olmak üzere iki höyükten oluşmaktadır. 21 metre yüksekliğinde 18 Neolitik yerleşim tabakasından oluşan Doğu Çatalhöyük yerleşimin merkezi konumundadır. Batı Çatalhöyük ise hafifçe eğimli bir arazi üzerinde 2 metresi bugünkü ova seviyesinin altında olmak üzere yaklaşık 8 metre yüksekliğinde Kalkolitik Döneme ait kültürel özellikler göstermektedir. Sille Selçuklu Meram KONYA Karatay Yarma Hatıp Kaşınhanı 4 Hatunsaray İçeriçumra Akören Ovakavağı Çatalhöyük Çumra ismil Hotamış Gölü
5
Dünya miras listesinde bir Neolitik Kent Çatalhöyük Çatalhöyük ün Keşfi ve Kazı Tarihçesi İnsanlığın tarih öncesi dönemlerinin anlaşılmasına dair kilit bir yerleşim yeri olan Çatalhöyük, James Mellart tarafından ekip arkadaşları David French ve Alan Hall ile birlikte 1958 yılında keşfedilmiştir. 1961 yılında kazıya başlayan Mellart, 1962, 1963 ve 1965 yıllarında dört kazı sezonu boyunca Çatalhöyük te kazı çalışmalarını sürdürmüştür. Yapılan kazılar sonucunda yerleşim yerinde 14 yapı tabakası tespit eden Mellart, Anadolu toprakları üzerinde o güne kadar bilinmeyen Neolitik kültürün varlığını ortaya koymuştur. Çeşitli sebeplerle verilen uzun bir aradan sonra Çatalhöyük kazılarına 1993 yılında İngiliz arkeolog Ian Hodder başkanlığında yeniden başlanmış ve uluslararası bir ekiple çalışmalar günümüzde de devam etmektedir. 6
7
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent Çatalhöyük Çatalhöyük Mimarisi Çatalhöyük yerleşimi, dışa tamamen kapalı bal peteği şeklinde bitişik düzende kerpiçle inşa edilen konut ve tapınaklardan oluşan mahallelerin birbirine eklenmesinden meydana gelmektedir. Evlerin bitişik duvarları nedeniyle şehirde sokaklar mevcut değildir. Ulaşım günlük hayatın büyük zamanının geçtiği düz damlar üzerinden sağlanmaktadır. Evlerin arasında avluya açılan dar geçitler yer almaktadır. Avlular bir anlamda hava ve ışık sağlayan aynı zamanda çöplük olarak kullanılan mekânlardır. Plan olarak birbirine benzeyen evler taş temel kullanılmadan kerpiç tuğlalarla dörtgen planlı olarak yapılmıştır. Ana odalara bitişik depo ve yan odalar bulunmaktadır. Odalar arasında dikdörtgen, kare ya da oval biçimde geçişler vardır. Ahşap kirişler ile duvarların içerisine yerleştirilen ahşap dikmelerin taşıdığı çatılar ise sıkıştırılmış kil ve kamıştan inşa edilmiştir. Evlere giriş çatıdan açılan bir delikten ahşap merdiven aracılığıyla sağlanmaktadır. Bu delik aynı zamanda merdivenin hemen altına yapılan ocak için baca ve aydınlatma görevini de üstlenmiştir. Odaların içinde yerden hafifçe yükseltilmiş platformlar (sekiler) ile duvarlarda nişler bulunmaktadır. Bu platformları uyumak, oturmak ve günlük işlerini yapmak için kullanmışlardır. Platformların altına da mezar hediyeleriyle birlikte ölülerini gömmüşlerdir. Evlerin duvarları sıvalı olup, sıva üzeri beyaza boyandıktan sonra kırmızı, siyah ve sarı tonlarda duvar resimleri yapılmıştır. Evlerin kullanım ömrünün yaklaşık 80 sene olduğu düşünülmektedir. Evler kullanılamaz hale geldiğinde evin içerisi temizlenmiş sonra da toprak ve moloz doldurularak üzerine yenisi inşa edilmiştir. Çatalhöyük te konutlar dışında küçümsenmeyecek sayıda kutsal mekân (tapınak) olarak tanımlanan yapılarda bulunmuştur. Tapınaklar, duvarlarındaki yüksek kabartmalar ve duvar resimleri ile konutlardan ayrılır. 8 Ev mimari kesit Çatalhöyük mimari planı Tapınak kesit
9
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent Çatalhöyük Çatalhöyük Duvar Resimleri Çatalhöyük mimarisinde iç mekânlarda karşımıza çıkan resim ve bezemelerde Çatalhöyük insanı kendi yaşantısından kesitler vererek sosyal yaşantısını ve inancına ilişkin bilgileri duvarlarına yansıtmışlardır. Duvarlar sıvandıktan sonra beyaz badana üzerine kırmızı, siyah ve sarı renkler tercih edilerek resmedilen tasvirler arasında geometrik motifler, el izleri, insan ve hayvan figürleri (akbaba, leopar, yaban geyiği), avın iyi geçmesi için yapılmış av ve dans sahneleri ile doğal çevreyi yansıtan resimler ön plana çıkmaktadır. Ayrıca duvarlarda görülen 8800 yıl öncesine tarihlenen kilim motifleri denilebilecek motifler de günümüz Anadolu kilim motifleriyle ilişkilendirilmektedir. Bir duvarda rastlanılan resim, bilinen ilk kent planı çizimi olması açısından önemlidir. Bu resimde bitişik planlı evlerin yanı sıra arka planda yanardağın (Hasan Dağı) aktif halde görülmesi dikkat çekmektedir. Resimler haricinde kullanılan bir başka bezeme türü de kabartma halinde yapılmış tasvirler ve yapılardaki platformlara oturtulmuş şekilde yer alan boğa başları ve boynuzlarıdır. Birçok evin duvarında gerçek boğa başlarının kille sıvanmasıyla yapılan kabartmalar mevcuttur. Kutsal mekân (tapınak) olarak düşünülen yapılarda boğa başları daha yoğun ve bazen arka arkaya sıralanmış diziler halinde karşımıza çıkmaktadır. Yapılan kazılarda üzeri kille sıvanan boğa başlarının kırmızı aşı boya ile boyandığı tespit edilmiştir. Çatalhöyük insanları, yaşadıkları evlerde bulunan ocakların sebep olduğu isten dolayı kararan duvarlarını sıklıkla sıvamak zorunda kalmışlardır. Yapılan kazılarda analizi yapılan yaklaşık 3 cm. kalınlığındaki bir duvar tabakasında 160 sıva katının saptanması bu durumu doğrular niteliktedir. 10
11
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent Çatalhöyük Ölü gömme gelenekleri Çatalhöyük insanı ölülerini evlerin içindeki sekilerin ve oda tabanlarının altına, çocuğun anne karnındaki pozisyonu (Hocker) gibi dizler karına çekilmiş şekilde gömmüşlerdir. Bu sekiler altında aile bireylerinden bir ya da birden fazla gömü yapıldığı tespit edilmiştir. Kumaş ya da deriye sarılmış; bazen hasırlar üstüne; çoğu zaman da doğrudan toprağa yatırılmış örnekler mevcuttur. Mezar hediyeleri olarak, deniz kabukları, kemik ve taşlardan yapılmış aletler ve takılar ele geçmiştir. Bazı duvar resimlerinde görülen akbabalara atılmış başsız insan figürlerinin de ölü gömme gelenekleriyle ilintili olduğu düşünülmektedir. 12
Çatalhöyük buluntuları ve el sanatları Çatalhöyük te yapılan kazılarda ele geçen alet ve malzemeler pişmiş toprak, taş, ağaç, kemik ve obsidyenden yapılmıştır. Pişmiş topraktan yapılmış kaplar; yiyecek-içecek kapları, pişirme kapları, taşıma kapları, depolama kapları olarak şekillendirilmiştir. Ayrıca pişmiş topraktan ve taştan yapılan doğumu, bereketi, bolluğu simgeleyen şişman iri göğüslü, iri kalçalı yanlarında bulunan iki panterin arasında doğum yapar şeklinde betimlenen Ana Tanrıça heykelcikleri Çatalhöyük ün en önemli buluntuları arasında yerini almıştır. Yine pişmiş topraktan yapılan yuvarlak, oval ve dikdörtgen formlu kazıma tekniğinde yapılmış mülkiyet simgesi olarak kullanılan damga mühürler önemlidir. Ağaç malzemeden taş aletler kullanılarak yapılmış kutular, derin kaplar, yuvarlak ve oval tabaklar ele geçmiştir. Kemikten yapılmış buluntular arasında iğneler, bizler, bıçak sapları, kemer tokaları ve boncuklar önemlidir. Volkanik bir malzeme olan Obsidyen ve çakmak taşından kesici ve delici özelliğinden dolayı ok ucu, mızrak ucu ve bıçak olarak kullanılan kesici aletler yapılmıştır. Ayrıca parlak ve yansıtıcı özelliğinden dolayı da bir yüzü perdahlanarak ayna olarak kullanılmış örnekler de mevcuttur. Topuz başları, el değirmenleri, öğütme taşları, havanlar, açkı taşları, el baltaları, derin kaşıklar ve kepçeler, taş yüzükler, bilezikler ve kolyeler diğer buluntular arasında sayılabilir. Sepetçilik ve dokumacılıkta Çatalhöyük te gelişen önemli sanatlardan birisidir. 13
14
Dünya miras listesinde bir Neolitik Kent Çatalhöyük Çatalhöyük ün Dünya Mirasına Alınma Süreci Adaylık Süreci: Geçici listeye dahil edilmesi: 6 Şubat 2009 Adaylık Başvuru Dosyasının Dünya Mirası Merkezine Teslim Edilmesi: 31 Ocak 2011 Uluslar arası Anıtlar ve Sitler Konseyi Teknik Değerlendirme Ekibi: 28-30 Eylül 2011 Yönetim Planının İncelenmek, Güncellenmek, Onaylanmak ve Uygulanmak Üzere Dünya Mirası Merkezine Teslimi: 25 Şubat 2012 Dünya Miras Komitesinin 36. Komite Toplantısına Adaylığın Gönderilmesi: 24 Haziran 6 Temmuz 2012 Dünya Miras Listesine Alınması: 1 Temmuz 2012 Çatalhöyük, 2009 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı nın girişimleriyle UNESCO Dünya Miras Listesine geçici olarak dâhil edilmiştir. Kültür Bakanlığı tarafından bu kabulün kalıcı hale getirilmesi için gerekli çalışmalar başlatılarak adaylık dosyası UNESCO Dünya Miras Komitesi ne sunulmuştur. Çatalhöyük ün Dünya Miras Listesi nin III ve IV numaralı kriterlerini taşıdığı tespit edilmiştir. Bu kriterlere göre: Kriter (III); Varlığını sürdürmekte olan ya da yeryüzünden yok olmuş uygarlıkların veya kültürel geleneklerin eşi benzeri olmayan ya da en azından ender rastlanan izlerini taşıması. Çatalhöyük, Neolitik Çağ da yaşanmış çok önemli bir dönüm noktasına tanıklık etmekle birlikte Orta Anadolu da köylerden kentlere doğru gelişen eşitlikçi ilkelere dayanan ilk tarım toplulukları ile ilgili eşsiz kanıtlar sunmaktadır. Kriter (IV); Bir bina türünün mimari ve teknolojik topluluğun, ya da arazi yapısının eşi benzeri olmayan bir örneği olarak insanlık tarihindeki önemli bir veya birden fazla safhayı aydınlatması. Çatalhöyük ev toplulukları Neolitik Döneme özgü eşi benzeri olmayan bir yerleşim biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Sokaksız bir yerleşke anlayışıyla ulaşımın çatı üzerinden sağlandığı binaları ile girişlerin damlardan yapıldığı konutlarla karakterize edilir. Özgünlük, bütünlük ve seçkin evrensel değerlerindeki yarattığı farkları ile taşıdığı kriterler, Çatalhöyük ün 1 Temmuz 2012 günü St. Petersburg ta 21 ülkeden uzmanların oluşturduğu UNESCO Dünya Miras Komitesi nin 36. Toplantısında oy birliği ile Dünya Miras Listesine girmesini sağlamıştır. 15
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent Çatalhöyük 16 www.konya.bel.tr